Moduł:

Jak i dlaczego różnimy się od

innych?

Wykład:

PRZYCZYNY I KONSEKWENCJE

PSYCHOLOGICZNYCH RÓŻNIC

MIĘDZY LUDŹMI

dr Anna Siwy-Hudowska

Czy temperament to

przeznaczenie?

…w oparciu o teorię Thomasa i

Chess oraz Bussa i Plomina

Alexander Thomas

i

Stella Chess

Interakcyjna Teoria

Temperamentu

3

Inspiracje…

• Już w pierwszych tygodniach życia między

dziećmi zaznaczają się różnice indywidualne

w zachowaniu.

• Różnic tych nie da się wyjaśnić nastawieniem

rodziców czy praktykami wychowawczymi.

• Oparcie na pojęciu dobroci dopasowania

(goodness of fit) używanym przez

Hendersona (1913) i Dubosa (1965) – rozwój

człowieka zależy od wzajemnych stosunków

między organizmem (aktywna rola) a

środowiskiem.

• Temperament odgrywa ważną rolę w rozwoju

- zarówno prawidłowym, jak i odbiegającym

od normy.

4

Projekt NYLS

New York Longitudinal Study

• 1956-1990 podłużne badania nad

temperamentem

• 133 dzieci z 85 rodzin z klasy średniej

(większość 2+2)

• Wczesne niemowlęctwo  dojrzałość
• Obserwacje: żłobek, przedszkole, szkoła, dom

rodzinny, warunki kliniczne

• Informacje zbierane od osób badanych oraz

od rodziców i nauczycieli

• Badano: cechy temperamentalne, postawy

rodziców wobec dzieci, praktyki

wychowawcze, przeprowadzano kliniczne

postępowanie diagnostyczne

5

TEMPERAMENT

• Odnosi się do tego, jak dziecko się

zachowuje

• Jest jednoznaczny z pojęciem styl

zachowania (koncepcja
stylistyczna)

• „temperament jest pojęciem

fenomenologicznym i nie wynikają z
niego żadne implikacje dotyczące
etiologii czy niezmienności” (Thomas i
Chess, 1977, s.9, za: Strelau, 1998)

6

9 kategorii temperamentu

1. Aktywność
2. Rytmiczność
3. Zbliżanie się – wycofywanie
4. Łatwość przystosowania
5. Próg reagowania
6. Siła reakcji
7. Jakość nastroju
8. Roztargnienie
9. Zasięg uwagi i wytrwałość

Zob. prezentację cech temperamentu

:

http://www.youtube.com/watch?v=25nooinsHbc

7

Konstelacje

temperamentalne

8

Temperament „trudny”

• …gdy dzieci sprawiają kłopoty rodzicom,

w odróżnieniu od „łatwości”

wychowania;

• „bardziej niż którakolwiek inna

konstelacja zdecydowanie naraża

dziecko na większe ryzyko zaburzeń

zachowania” (Chess i Thomas, 1984, s.

186, za: Strelau, 1998);

• odnosi się do obserwacji w ramach NYLS

– wymagania i oczekiwania rodziców w

innych kulturach niekoniecznie muszą

wiązać się z podobnym stopniem ryzyka

wystąpienia zaburzeń.

9

Temperament „trudny”

a podejście interakcyjne

• temperament trudny nie będzie

prowadzić do zaburzeń zachowania, jeśli

wystąpi tzw. dobroć dopasowania,

czyli..

• ..gdy między możliwościami,

temperamentem i innymi cechami

indywidualnymi jednostki a

oczekiwaniami i wymaganiami otoczenia

(rodziców, rówieśników, nauczycieli)

będzie występowała zgodność

• w przeciwnym wypadku 

niedopasowanie powodujące

nieprzystosowanie i zakłócające rozwój

10

Temperament „trudny”

a zaburzenia zachowania (1)

• Przede wszystkim dotyczy zaburzeń

przystosowania, zachowania i
związanych z lękiem.

• 42 dzieci z NYLS ujawniło zaburzenia

zachowania (np. jąkanie, napady
złości, wyższy poziom lęku) – miały
znacząco inne kategorie
temperamentalne niż grupa
niezaburzona.

11

Temperament „trudny”

a zaburzenia zachowania (2)

• Wśród 52 dzieci z lekkim

upośledzeniem umysłowym (5-11 lat)
te, które przejawiały zaburzenia
zachowania miały jednocześnie
konstelację cech temperamentu
trudnego.

• Po 6 latach u 44 dzieci potwierdzono

zgodność temperamentu trudnego z
późniejszymi zaburzeniami
zachowania.

12

Temperament „trudny”

a zaburzenia zachowania (3)

• Z badań obejmujących 243 dzieci z

wrodzoną różyczką (2,5-4 lat) także
wynikało, że dzieci z temperamentem
„trudnym” częściej przejawiają
zaburzenia zachowania.

• Szczególnie widoczne u dzieci

głuchych (trudności w
porozumiewaniu się).

• Po 4 latach związek między

temperamentem „trudnym” a
zaburzeniami potwierdzono.

13

Temperament „trudny”

a zaburzenia zachowania (4)

Wnioski:
• Nie było różnic w występowaniu

konstelacji temperamentalnych

pomiędzy tymi badaniami.

• Związek między temperamentem

„trudnym” a zaburzeniami

zachowania silniejszy był w grupach

„klinicznych” w porównaniu do NYLS

 dodatkowe trudności w

przystosowaniu spowodowane

upośledzeniem

umysłowym/fizycznym, konieczność

większego wysiłku ze strony

otoczenia.

14

Temperament „trudny”

a wymagania środowiska

• 95 dzieci (0-6lat) z portorykańskich rodzin

robotniczych.

• Brak różnic w rozkładach kategorii

temperamentalnych.

• Obecność różnic w objawach zaburzeń

zachowania:

• NYLS: zaburzenia snu, niezdyscyplinowanie,

zaburzenia nastroju, mowy, trudności w uczeniu

się, w kontaktach z rówieśnikami (wymagania:

potrzeba osiągnięć, dobrze zorganizowany czas).

• Dz.portorykańskie: aktywność fizyczna, jedzenie,

wydalanie (wymagania: ciasnota mieszkaniowa,

liczne potomstwo).

15

Metody badawcze

• Niemowlęta – opis zachowania dziecka przez

rodziców. 9 kategorii oceniano na 3-

stopniowej skali w oparciu o wywiad

strukturalizowany dotyczący odżywiania,

wydalania, cyklu snu/czuwania, itd.

• Wiek szkolny - jw. + 1-2 godzinne

obserwacje zachowania dziecka w klasie i

wywiady z nauczycielami.

• Kwestionariusze oceny dzieci 3-7 lat (72 pyt.

dla rodziców i 64 pyt. dla nauczycieli + 7-

stopniowa skala odpowiedzi).

• Kwestionariusz samoopisowy dla dorosłych

(140 pyt. + 7-stopniowa skala odpowiedzi).

16

Krytyka

Konieczność kontynuowania raz obranych koncepcji

i metod badawczych przez cały czas trwania

badania podłużnego 

• Liczba kategorii temperamentalnych powinna

być zredukowana.

• Struktura cech temperamentalnych podlega

zmianom rozwojowym.

• Etykietowanie „trudnym temperamentem”

sugeruje, że temperament jest jedynym

determinantem zaburzeń, bez udziału otoczenia

– zdejmowanie odpowiedzialności za wychowanie

z rodziców/nauczycieli.

• „To, co w jednej sytuacji wydaje się trudne, w

innej trudne być nie musi” (Rothbart, za: Strelau,

1998, s. 113).

• Brak operacjonalizacji „zaburzeń zachowania”,

słabe dopracowanie psychometryczne

kwestionariuszy.

17

Behawioralno-genetyczna

teoria temperamentu Bussa

i Plomina

(EAS)

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic

Indywidualnych - wykład

18

Kilka słów wstępu

- Najbardziej uporządkowana i

najsolidniejsza metodologicznie teoria
spośród tych skoncentrowanych na
temperamencie dziecka.

- Jest to teoria wyjaśniająca,

wielowymiarowa, obejmująca całokształt
zachowania.

- Mimo, że koncepcja powstała w odniesieniu

do dzieci, to została także rozszerzona (w
teorii i badaniach) na dorosłych.

19

Arnold H. Buss

- Emerytowany profesor

psychologii w University
of Texas.

- Zainspirowany atmosferą

zimnej wojny z Rosją
prowadził badania nad
ludzką agresją w
kontekście cech
osobowości i
temperamentu przy
uwzględnieniu ewolucji i
rozwoju.

20

Robert Plomin

- Wieloletni pracownik Instytutu Genetyki

Zachowania na University of Colorado.

- Uczeń Bussa, zainteresowany był

temperamentem i jego interakcją

w rodzinach biologicznych.

- Najbardziej znany z powodu prowadzenia

badań nad bliźniętami w kontekście genetyki

zachowania.

- Obecnie pracuje w Instytucie Psychiatrii w

King's College London, prowadzi badania nad

wczesnym rozwojem bliźniąt, obejmujące

wszystkie bliźnięta urodzone w Anglii w latach

1994-1996 – próbuje wykazać, czy wczesne

opóźnienia w rozwoju dzieci mają związek z

ich późniejszymi problemami w zachowaniu.

21

Definicja temperamentu

Arnold H. Buss i Robert Plomin (1984)

definiują temperament jako zespół cech
osobowości, które ujawniają się we
wczesnym okresie życia jednostki.

Cechy te są zdeterminowane

genetycznie i widoczne są już w
pierwszych dwóch latach życia
człowieka.

Powyższe dwa kryteria definicyjne są

nierozłączne!

22

Inne charakterystyki cech

temperamentalnych

Temperament stanowi podstawę

kształtowania się i rozwoju osobowości.

W dzieciństwie całą osobowość wypełnia

temperament (nie biorąc pod uwagę
sfery intelektualnej).

Cechy temperamentu obejmują szeroki

zakres zachowań i sytuacji.

Temperament pełni funkcję regulacyjną –

ułatwia przystosowanie w różnych
sytuacjach.

23

Cechy temperamentu EAS

W oparciu o dwa założenia definicyjne oraz na

podstawie wyników prowadzonych badań autorzy

wyodrębnili trzy zasadnicze cechy określające

strukturę temperamentu:

 emocjonalność (Emotionality)

 aktywność (Activity)

 towarzyskość (Sociability)
…których pierwsze litery wyjaśniają skrót EAS.

Początkowo za cechę temperamentalną uznana

została również impulsywność (Impulsivity),

jednak:

• wyniki analizy czynnikowej wskazały na

konieczność uznania jej za cechę niejednorodną,

• nie udało się jednoznacznie ustalić jej wskaźników

odziedziczalności.

24

EMOCJONALNOŚĆ

• Skłonność do reagowania silnym pobudzeniem,

niezadowolenie, skłonność do łatwego i silnego
rozstrojenia (Buss i Plomin, 1984).

• Niezadowolenie przejawia się już od pierwszego dnia

życia (płacz), różnicując się w 2-3 miesiącu na strach
(próba ucieczki od bodźców
zagrażających/awersyjnych), a później (ok. 6 m.ż.) na
złość (atak i narzekanie w odpowiedzi na bodźce
powodujące frustrację).

• Aktywacja jest tym elementem emocji, który można

zmierzyć w odniesieniu do genetycznie
uwarunkowanych różnic indywidualnych w zakresie
parametrów energetycznych i czasowych.

• Brak uwzględnienia emocji pozytywnych – nie

spełniają kryteriów definicyjnych i towarzyszy im niski
poziom aktywacji.

• Płeć różnicuje poziom emocjonalności. Chłopcy –

wyższy poziom złości; dziewczynki – wyższy poziom
strachu.

25

AKTYWNOŚĆ

• Poziom wydatkowanej energii. Aktywność =

ruch.

• Może przejawiać się w każdym zachowaniu.

Każdej reakcji towarzyszy wydatkowanie energii,
którą to można opisać pod kątem określonego
wigoru i tempa.

• Składa się z dwóch charakterystyk: wigoru i

tempa, które zwykle są ze sobą skorelowane
dodatnio (jeśli jesteśmy aktywni, to wkładamy
dużo energii w aktywności wymagające wigoru,
wykonywane w dużym tempie.

26

TOWARZYSKOŚĆ

• Oznacza tendencję do przedkładania towarzystwa

innych ludzi nad samotność (Buss i Plomin, 1984).

• Im wyższa towarzyskość, tym silniejsze

reagowanie na pozytywne wzmocnienia społeczne
i dotkliwszy ich niedobór:

1) Obecność innych ludzi
2) Wspólna aktywność
3) Przejawy zainteresowania ze strony

innych

4) Wzajemne reagowanie na siebie

(zgoda/niezgoda, zaskoczenie,
zaciekawienie)

5) Inicjowanie kontaktów społecznych

• Jest jednym z dwóch składników

ekstrawersji.

27

Regulacyjna funkcja

temperamentu



hipotezy (brak dowodów empirycznych):

- kombinacja Aktywności i Towarzyskości → źródło
depresji/podwyższonego nastroju;
- kombinacja skrajnej Aktywności i

Impulsywności (braku

kontroli) → nadaktywność psychoruchowa

dzieci;

- kombinacja Aktywności i Złości (składnika
Emocjonalności) → zachowania agresywne



gdy matka i dziecko mają wysoki poziom

Emocjonalności, reakcje matki nasilają lęk u

dziecka → zachowania nerwicowe;



skrajne temperamenty powodują zmiany w

środowisku (temperament → środowisko), zaś

umiarkowane natężenie cech temperamentalnych

- odwrotny kierunek wpływu (środowisko →

temperament)

29

Krytyka

• Zbyt spekulacyjny charakter rozważań n.t.

regulacyjnej roli temperamentu.

• Brak dowodów empirycznych na to, że poziom

pobudzenia ulega podwyższeniu jedynie w
przypadku lęku, złości i seksu. Potoczne
obserwacje pozwalają na wnioskowanie, że w
wypadku niektórych emocji (nienawiść, wstyd)
poziom aktywacji przekracza ten typowy dla złości.

• Wg Goldsmitha i Camposa - brak wystarczających

dowodów na odziedziczalność EAS (co nie jest
prawdą).

• Stopień odziedziczalności EAS nie różni się od

wskaźników podawanych dla innych cech
osobowości.

• Mimo oczywistych podobieństw do teorii

Heymansa-Wiersmy, Buss i Plomin nie nawiązują
wcale do tej koncepcji typów temperamentu.

30

31

Moduł: Jak i dlaczego różnimy się od innych? Wykład: PRZYCZYNY I KONSEKWENCJE

PSYCHOLOGICZNYCH RÓŻNIC MIĘDZY LUDŹMI - dr Anna Siwy-Hudowska

LITERATURA

Strelau, J. (2006). Psychologia różnic
indywidualnych (wyd. 2.). Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe „Scholar”:

rozdział 8, podrozdział 8.1., Interakcyjna
Teoria Temperamentu Thomasa i Chess (s.
206-211);

rozdział 8, podrozdział 8.4.,
Behawioralno-genetyczna Teoria
Temperamentu (s. 219-223);

Dziękuję za uwagę!

32

Moduł: Jak i dlaczego różnimy się od innych? Wykład: PRZYCZYNY I KONSEKWENCJE

PSYCHOLOGICZNYCH RÓŻNIC MIĘDZY LUDŹMI - dr Anna Siwy-Hudowska