Język jako narzędzie

komunikacji

Instytut Dziennikarstwa

Uniwersytet Warszawski

06. i 20.03.2016 r.

Język

Dwuklasowy system umownych

(konwencjonalnych) znaków,
wytworzony w sposób naturalny w
toku dziejów, służący jako narzędzie
zaspokajania wszystkich potrzeb
komunikatywnych w obrębie danej
społeczności oraz środek poznawania
i kategoryzowania (porządkowania)
otaczającej ją rzeczywistości.

Funkcje języka (1)

Funkcje języka jako tekstu
1. Komunikatywna
a) informatywna,
b) prezentatywna,
c) ekspresywna,
d) impresywna.
2. Fatyczna
3. Estetyczna (poetycka)
4. Metajęzykowa
5. Ludyczna
6. Magiczna
7. Performatywna
Funkcje języka jako systemu: generatywna, poznawcza

Funkcje języka (2)

• Funkcja komunikatywna najczęściej realizuje się w

przekazywaniu informacji o rzeczywistości, a także

gromadzeniu i przechowywaniu tychże informacji.

Teksty językowe, zaspokajające te potrzeby

komunikatywne pewnej społeczności , pełnią funkcję

informatywną. Ta funkcja przeważa w codziennych

rozmowach, w komunikatach dziennikarskich, w

zawiadomieniach urzędowych, w pracach naukowych.

[…] Jeśli wypowiedź zdradza poza wolą i wiedzą

autora pewne jego cechy, takie jak pochodzenie

społóęczne i regionalne, wiek, wykształcenie i stany

emocjonalne, mówi się o […] funkcji prezentatywnej

[…].

• ESNoJ

Działy nauki o języku w

aspekcie medialnym

Leksykologia:
– słownictwo i frazeologia
Gramatyka:
– fonetyka
- morfologia: słowotwórstwo i fleksja
- składnia
- Inne działy, np. socjolingwistyka,

psycholingwistyka

Słownictwo (1)

• Ze względu na ogromna różnorodność semantyczną

rzeczowników tradycyjnie stosuje się różne ich podziały. Niżej

omówimy dwa, najczęściej spotykane w gramatyce i mające

charakter ogólny. Najbardziej zasadniczy jest podział na

rzeczowniki konkretne i abstrakcyjne. Rzeczowniki

konkretne, niekiedy zwane też zmysłowymi, to nazwy

oznaczające to, co istnieje w świecie realnym jako przedmiot,

zwierzę, osoba oraz to, co można odebrać zmysłami. Do

rzeczowników konkretnych zaliczamy więc np. słowa: stół,

kalendarz, pies, zawodnik; huk, ciepło, żar, ogień.

• Rzeczowniki abstrakcyjne to klasa pokrywająca się w dużym

stopniu z pojęciami. Rzeczowniki abstrakcyjne oznaczają m.in.

tradycyjne pojęcia umysłowe: prawda, praca, liberalizm (i inne

liczne pojęcia, których nazwy kończą się na -izm), cechy lub

zbiory cech oderwane od konkretnych przedmiotów albo osób:

czerwień, kształt, starość, stany psychiczne i ogólniej: stany i

czynności umysłu, uczucia i przeżycia: ekscytacja, gniew,

podniecenie, myśl, wrażenie.

Słownictwo (2)

• Kolejny podział, dotyczący rzeczowników konkretnych, to

podział na nazwy własne i nazwy pospolite. Pierwsze,

zapisywane w polszczyźnie wielką literą, to imiona i nazwiska

osób, nazwy krajów, części świata i ich mieszkańców, nazwy

instytucji i organizacji, nazwy obiektów geograficznych: gór,

dolin, rzek, mórz itd., Dla nazw własnych charakterystyczne

jest to, że odpowiada im zazwyczaj jedna, konkretna rzecz

lub osoba: Kasprowy Wierch, Wisła, Śniardwy. Nie można

natomiast na ogół zapytać, co znaczy nazwa własna –

pytania: co znaczy: Czerwone Wierchy? Co znaczy: Adam

Mickiewicz? – są pozbawione sensu.

• Nazwy pospolite są zapisywane małymi literami. Ich

znaczenie można odnieść do całej klasy pewnych rzeczy, np.

stół, szafa, człowiek. Można też – co jest z tym ściśle

powiązane – wyodrębnić pewne cechy wspólne dla tych

wszystkich rzeczy, które oznacza dane słowo: każdy

samochód to urządzenie mające koła, pies szczeka, a fotel

zwykle ma oparcie.

Wyrazy o pochodzeniu

rodzimym i wyrazy

zapożyczone

• W naszym współczesnym języku współistnieją

wyrazy rodzime oraz wyrazy w tysiącletniej historii

Polski zapożyczone z innych języków.

• Wyrazy rodzime, takie które polszczyzna

odziedziczyła a języka prasłowiańskiego, to np.

dom, matka, ojciec, siostra, brat, Bóg, święty,

dzień, noc, czerń, biel, robić, musieć, chcieć.

Wyrazy te, jak łatwo zauważyć, odnoszą się do

rzeczy, pojęć i czynności najbardziej podstawowych

w naszym życiu. Jest to „twardy rdzeń” polskiego

słownictwa, niezmienny od wieków – tutaj

zapożyczenia nie mają prawa wstępu lub mają

takie prawo tylko wyjątkowo (np. słowo chleb jest

zapewne obce – pochodzenia gockiego, podobnie

też pieniądz – pochodzenia niemieckiego – od

wyrazu, który współcześnie brzmi Pfennig).

Podział zapożyczeń ze względu na to, co jest

przedmiotem zapożyczenia

• Najbardziej typowy rodzaj zapożyczeń to wyrazy

przejęte z obcego języka razem z ich znaczeniem,

np. komputer, telefon, faks. Oprócz tego typu

istnieją także inne rodzaje zapożyczeń –

przejmowana w nich jest albo struktura obcych

wyrazów czy zwrotów, albo samo ich znaczenie,

albo wreszcie tylko obce cząstki, z których

składamy w naszym języku nowe słowa. Według

tego, co jest przedmiotem zapożyczenia,

rozróżniamy:

• Zapożyczenia właściwe – zapożyczenie obcych

słów wraz z ich znaczeniami. Tak zostały przejęte:

butik, czempion, laptop, toner, paparazzi, ikebana.

Zapożyczenia strukturalne, czyli kalki –

zapożyczenia obcej struktury, która wyrażona jest

polskimi słowami. Kalki dzielimy na kilka różnych

typów:

- kalki słowotwórcze, w których tłumaczy się na

język polski cząstki obcego wyrazu, np. ang.

teenager – pol. nastolatek, niem. Zeitschrift – pol.

czasopismo, niem. Brieftraeger – pol. listonosz.

- kalki składniowe, w których polskimi słowami

wyrażamy obcą strukturę składniową, np. niem. nach

etwas suchen – pol. *szukać za czymś, ros. za

iskluczenijem – pol.

*za wyjątkiem, niem. verstehen unter – pol. *rozumieć

coś pod czymś. Polskie kalki obcych związków

składniowych bardzo często są uważane za błędy

językowe

- kalki frazeologiczne, w których tłumaczone są na

język polski stałe związki wyrazowe występujące w

obcych językach, np. ang. no matter – pol. nie ma

sprawy, fr. point de vue – pol. punkt widzenia, ros.

dieło w tom, pol. rzecz w tym.

Zapożyczenia wewnętrzne i

sztuczne

• Zapożyczenia semantyczne – zapożyczenia

tylko znaczenia słowa obcego, które nadajemy

słowu istniejącemu już w języku polskim, które jest

odpowiednikiem obcego wyrazu. Np. polski

odpowiednik ang. picture to obraz. Po angielsku

słowo picture używane jest nie tylko w znaczeniu

‘obraz malarza’, ale też jako ‘film’. Pod tym

wpływem w latach 70. XX wieku

• zaczęto używać w polskich mediach zwrotów obraz

znanego reżysera, prezentujemy państwu

niezwykły obraz Felliniego.

• Zapożyczenia sztuczne, czyli hybrydy –

wyrazy tworzone w języku polskim z cząstek

należących do różnych języków: polskiego i obcego

lub dwu języków obcych. Np. domofon, bankomat,

ciucholand, europoseł, ekorozwój, schnapsgate.

Frazeologia

• Frazeologia zajmuje się opisem utrwalonych w języku połączeń

wyrazowych, takich jak np. głowa koronowana, zbijać bąki, dziury w

niebie nie będzie.

• Tego typu połączenia nazywane są frazeologizmami lub

związkami frazeologicznymi. Są one różnego typu – dlatego też

językoznawcy zajmujący się tą dziedziną zaczynają zwykle od ich

podziałów i klasyfikacji. W pracach poświęconych frazeologii, np. w

słownikach frazeologicznych, znajdziemy również informacje o tym,

jakie jest właściwe znaczenie frazeologizmów i jak należy ich używać

w tekście. Językoznawcy i humaniści często prowadzą także

rozważania o tym, skąd biorą się różne wyrażenia, zwroty i

powiedzenia. Ten ostatni aspekt jest szczególnie ciekawy – frazeologia

bowiem łączy nasz język z Biblią, mitologią, dawną historią i kulturą.

• Skąd to słowo? Wyraz frazeologia pochodzi z języka francuskiego, w

którym został utworzony od dwóch słów starogreckich: phrásis

‘mówienie, mowa’ oraz lógos ‘nauka’. Oznacza nie tylko dział

językoznawstwa, ale też zasób ustalonych połączeń wyrazowych

charakterystycznych dla danego języka. Używając go w tym drugim

znaczeniu, można powiedzieć np. o frazeologii jakiegoś autora albo o

współczesnej frazeologii politycznej.

ZESTAWIENIA, FRAZEMY

i IDIOMY

• Zestawienia to połączenia dwu- lub kilku wyrazów, które

funkcjonują w języku jako nierozerwalna całość. Wspominaliśmy

już o nich na s.... Zestawienia mają taki sens, jaki wynika ze

znaczenia ich składników, np. kwas siarkowy, spółgłoska wargowa,

maszyna do pisania, leniwe pierogi. Natomiast stałość połączenia

w zastawieniach sprawia, że między ich poszczególne części nie

można wstawić innego wyrazu, np. nie można powiedzieć: leniwe

smaczne pierogi.

• Frazemy utrwalone połączenia, których sens mieści się w zakresie

znaczenia wyrazu nadrzędnego. Przynajmniej jeden z wyrazów

wchodzących w skład frazemu występuje w swoim podstawowym

znaczeniu. Zwykle jest to wyraz nadrzędny. Np. czarna rozpacz

jest to oczywiście rozpacz ‘wielka, głęboka’, a nie czarna – uczucia

kolorów nie mają, jest to jednak rozpacz. Różowy humor to ‘humor

wyśmienity’, a nie dosłownie: różowy, tak czy owak jest to

wszakże humor.

• Idiomy to frazeologizmy o nienaruszalnym składzie, których

znaczenie jest zupełnie inne, niż wynika ze znaczeń każdego ze

składników i sumy tych znaczeń. Na przykład: kocie łby to ani łby,

ani kocie, lecz ‘bruk’, dmuchać na zimne to ‘być przesadnie

ostrożnym’, przeciąć węzeł gordyjski ‘znaleźć zaskakująco proste

rozwiązanie jakiejś zawikłanej sprawy’.

Przysłowia i skrzydlate

słowa

• Przysłowia to gotowe, odrębne teksty. Uważane są za

małe formy literackie, miniaturki literatury ludowej. Np.: Jak

Kuba Bogu – tak Bóg Kubie; Jak sobie pościelesz, tak się

wyśpisz; Baba z wozu – koniom lżej; Nosił wilk razy kilka,

ponieśli i wilka. Zazwyczaj tekst, którym jest przysłowie, ma

sens metaforyczny, a nie dosłowny i wyraża jakąś mądrość

lub zasadę moralną. Są też przysłowia, które mają nieco

inny charakter – mówią o zależnościach w naturze, które

ludziom udało się spostrzec. Taki charakter mają np. częste

przysłowia mówiące o pogodzie: Kwiecień plecień, co

przeplata – trochę zimy, trochę lata; W marcu jak w garncu;

Idzie luty – kuj mocne buty.

• Skrzydlate słowa to czyjeś wypowiedzi lub cytaty z

jakichś utworów, które stały się tak znane, że weszły do

języka ogólnego jako utarte powiedzenia, często o

metaforycznym charakterze. Np. taki charakter ma cytat z

Mikołaja Reja: Polacy nie gęsi, tytuł dzieła Ernesta

Hemingwaya „Komu bije dzwon”, stwierdzenie Alberta

Einsteina Pan Bóg nie gra w kości.

Innowacje frazeologiczne

• DEFRAZEOLOGIZACJA – to udosłownienie frazeologizmu. Np. w sloganie: Z

Joanną układa mi się najlepiej – układa się ma swój sens podstawowy,

dosłowny, mamy bowiem do czynienia z reklamą szamponu, po którym

włosy dobrze się układają.

• WYMIANA ELEMENTÓW – to zamienienie pewnych wyrazów we

frazeologizmie innymi, np. Ulga od pierwszego oddechu. Reklamowane są

w ten sposób krople do inhalacji, sam zaś slogan to zmieniony

frazeologizm: miłość od pierwszego wejrzenia. Miłość zastąpiono ulgą,

wejrzenie – oddechem.

• USUNIĘCIE ELEMENTU – wiąże się ze skróceniem frazeologizmu,

przytoczeniu go w niepełnej postaci. Np. w reklamie Bank z tej ziemi –

występuje frazeologizm nie z tej ziemi – ale bez partykuły przeczącej nie.

• DODANIU ELEMENTU – fraezologizm jest przez to poszerzony, np. Łosoś

norweski – zdrowy jak to ryba. Podstawą sloganu jest znane porównanie

zdrów jak ryba. W przytoczonej reklamie mamy do czynienia z pewną

zmianą formy tego wyrażenia oraz dodaniem do niego zaimka to.

• KONTAMINACJI ELEMENTÓW – co wiąże się ze skrzyżowaniem dwóch

frazeologizmów albo ich części. Np. Pokonasz pragnienie. Ugasisz

zmęczenie – to reklama napoju dla sportowców. Mamy tu do czynienia ze

skrzyżowaniem podobnych zwrotów: pokonać zmęczenie, ugasić

pragnienie.

• Na marginesie Przykładem frazeologizmu, w którym innowacja

skracająca się, utrwaliła jest: bliższa ciału koszula. Pierwotna, dziś już

nieznana, wersja tego powiedzenia brzmi: bliższa ciału koszula niż

sukmana.

Reklamy (1) -

defrazeologizacje

• PKO BP
• Mój tata ma na koncie same sukcesy
• Szampon
• Z Joanną układa mi się najlepiej
• Pismo
• Rodzice wiedzą najlepiej
• Kosmetyki fluorescencyjne
• Teraz możesz świecić przykładem!

Reklamy (2) – modyfikacje

przysłów

Carlsberg
Wszędzie dobrze, ale przy barze najlepiej
Czosnkowe kapsułki Klosterfrau
W zdrowym ciele zdrowy duch. I chuch
Ginkofar
Kiedy pamięć figle płata, weź Ginkofar

zyskasz lata

Daktarin
Boso, ale bez obaw

Reklamy (3) – modyfikacje

cytatów

Zmotoryzowani – to brzmi dumnie
Mały wielki odkurzacz
Stary człowiek... i może
Cześć Tato, mówi Staś. Wyjeżdżamy z

pustyni i wjeżdżamy do puszczy

Babciu! Ale masz piękne zęby!!!
Podróż za jedną kawę
Jestem diesel. Nie widać. Nie słychać. Nie

czuć

Językowy obraz świata –

Ryszard Tokarski

• Ryszard Tokarski pisze: „Język, narzędzie

komunikacji międzyludzkiej, kumuluje w sobie i

utrwala doświadczenia społeczne, których

podstawą są wielorakie relacje między człowiekiem

a tym wszystkim, co składa się na otaczającą go

rzeczywistość.”

• Człowiek może o tej rzeczywistości mówić, może ją

wartościować i to zarówno wprost, jak i w sposób

bardziej niejawny, a odbiciem naszego stosunku

emocjonalnego i intelektualnego do

odpowiadających danym wyrazom wycinków

rzeczywistości pozajęzykowej jest przede wszystkim

słownictwo danego języka. Leksyka utrwala bowiem

nie tylko nasze poglądy odnośnie realnych bytów.

Kreuje także byty fikcjonalne, np.: krasnoludek,

bądź abstrakty, np.: dobro czy równość.

Językowy obraz świata – Robert

Kwaśnica

• Robert Kwaśnica pisze natomiast: „[…] badania nad

życiem codziennym ludzi pozostających pod wpływem

rozmaitych, czasami krańcowo zróżnicowanych, kultur

przynoszą sporo materiału ukazującego, jak to świat

życia codziennego tworzony jest przez swoisty dla

tych kultur język. Od obowiązującego w danej kulturze

języka zależy nie tylko świat wewnętrznych przeżyć,

zasady moralne, czy sposób bycia, ale także

kategorie, za pomocą których spostrzegane są: czas,

przestrzeń, fizyczne właściwości rzeczywistości

materialnej.” Język więc nie tylko gromadzi

doświadczenia, ale, według niektórych, może też

rzeczywistość tworzyć. Podsumowując – w leksyce

kryje się cały nasz świat. O tym traktuje właśnie

zagadnienie zwane językowym obrazem świata (niem.

sprachliches Weltbild, ang. linguistic view (picture) of

the world, skrót polski: JOS).

Fonetyka (1)

• Samogłoski wysokie, średnie i

niskie

•

Pierwszy podział samogłosek i

półsamogłosek jest związany z tym,
jak wysoko ku podniebieniu unosi się
przy ich wymowie język. Kierując się
tym, rozróżniamy samogłoski
wysokie: i, y, u, średnie: e, ę, o, ą –
oraz samogłoskę niską: a.

Fonetyka (2)

• Samogłoski ustne i nosowe
•

Samogłoski, które są wymawiane w ten

sposób, że przy ich artykulacji powietrze
przechodzi tylko przez usta, określamy
jako ustne. Są to: i, y, e, a, u, o. Jeżeli przy
wymowie samogłoski powietrze przechodzi
przez usta i przez nos – samogłoskę
określamy jako nosową. Do samogłosek
nosowych w języku polskim zaliczamy: ę i
ą.

Fonetyka (3)

• Spółgłoski sonorne, czyli półotwarte

• W przypadku spółgłosek mamy do czynienia z wieloma różnymi ich

podziałami. Podlegają im wszystkie spółgłoski oprócz jednej, nietypowej ich

grupy. Bywa ona określana jako spółgłoski półotwarte albo sonorne. Układ

narządów mowy przy ich artykulacji jest charakterystyczny raczej dla

samogłosek: nie ma zwarć i szczelin, powietrze wydostaje się z jamy ustnej

w dość swobodny sposób. Spółgłoski sonorne dzielą się na płynne i

nosowe.

• Płynne to: l, l’, r. Spółgłoski l i l’ bywają nazywane bocznymi. Ich

artykulacja polega na tym, że język przylega końcami całego swego

obwodu do podniebienia, a tylko z lewego boku tworzy się dość obszerna

szczelina, przez którą wypływa powietrze. Czubek języka przy ich wymowie

dotyka przednich zębów. Spółgłoska r jest nazywana drżącą: przy jej

artykulacji koniec naprężonego języka dotyka dziąseł (jest to głoska

przedniojęzykowo-dziąsłowa) i wykonuje drgania pod wpływem strumienia

powietrza – zwykle jedno lub dwa drgania.

• Spółgłoski sonorne nosowe to: n, ń, m, m’. Przy wymowie tych

ostatnich wargi mocno zwierają się ze sobą, a strumień powietrza

przepływa przez jamę nosową.

• Na marginesie Nazwa: spółgłoski płynne ma związek z dość ciekawą

właściwością l, l’, r – mianowicie tendencją do przestawiania się w wyrazie,

właśnie jakby „płynnością”. Na pewno każdy zauważył, jak częste są błędy

– zamiast: laboratorium, słyszymy niekiedy niepoprawne: labolatorium,

zamiast: karaluch, niepoprawne: kalaruch, zamiast: kołdra, niepoprawne:

kordła itd.

Fonetyka (4)

•

Przy artykulacji typowych (a nie – półotwartych)

spółgłosek dochodzi do powstawania różnorodnych zwarć,

szczelin albo jednego i drugiego. Z tego tez względu

dokonujemy pierwszego zasadniczego podziału – na spółgłoski

szczelinowe, zwarto-szczelinowe i zwarto-wybuchowe.

• I Spółgłoski szczelinowe to: w, w’, f, f’, z, s, ż, sz, ź, ś, ch,

ch’. W czasie ich artykulacji wytwarza się szczelina między

mocno zbliżonymi do siebie narządami mowy (językiem i

podniebieniem, obu wargami lub jedną wargą i zębami), przez

którą przepływa powietrze, powodując powstawanie dźwięku.

• II Spółgłoski zwarto-szczelinowe to: dz, c, dż, cz, dź, ć. Ich

wymowa polega na silnym zwarciu narządów mowy, które

później przechodzi w szczelinę. Spółgłoski zwarto-szczelinowe

łączą cechy artykulacji pozostałych dwóch grup.

• III Spółgłoski zwarto-wybuchowe to: b, b’, p, p’, d, t, k, k’,

g, g’. Ich wymowa rozpoczyna się od zwarcia narządów mowy,

które zatrzymuje powietrze wydobywającego się z płuc. Po

krótkim czasie zwarcie to zostaje przez strumień powietrza

„rozerwane” – z tego właśnie powodu ta grupa jest określana

jako spółgłoski zwarto-wybuchowe.

Ćwiczenia

• idę
• więcej
• kręcić
• dąb
• warszawski
• strzelać
• sześćset
• piętnasty

Dzień dobrej polszczyzny (1)

Konkurs SMS propozycje
(średnie)
Kto jest autorem słów: Chodzi mi o to, aby język giętki

powiedział wszystko, co pomyśli głowa?

a) Adam Mickiewicz
b) Juliusz Słowacki
c) Julian Tuwim
(prosimy o podanie tylko nazwiska)
(trudne)
Który z poetów jako pierwszy użył w swoim wierszu

sformułowania ojczyzna-polszczyzna?

a) Mikołaj Rej
b) Julian Tuwim
c) Juliusz Słowacki
(prosimy o podanie tylko nazwiska)

Dzień dobrej polszczyzny (2)

1. Język polski jako słowiański
- TEORIA: co to jest rodzina językowa i jakie są rodziny w

Europie + języki słowiańskie tworzą największą rodzinę!

- KAŻDY CHCE ZNAĆ SWOICH BLISKICH: jakie języki należą do

rodziny języków słowiańskich, jakie są między nimi

zależności (podział rodziny na 3 części, z tymi z

zachodniosłowiańskiej rozumiemy się na zasadzie: oni po

swojemu, my po polsku)

- TAJEMNICE HISTORII (po zagadce): najstarszy alfabet

Słowian, jego dzieje i nasze dzieje --- o dawnych polskich

zabytkach

Zagadka:
Jak brzmi nazwa najstarszego alfabetu Słowian – tego, w

którym zapisywał tłumaczenia Biblii święty Cyryl?

cyrylica
głagolica
grażdanka

Dzień dobrej polszczyzny (3)

2. Zapożyczenia sąsiedzkie
- wpływy czeskie: błahy, hardy, hojny, hańba (pol. gańba),

Władysław, własność, serce (pol. sierce), słodkość (pol.

słodycz) + zjawisko mody na język czeski = Dworzanin

- zapożyczenia niemieckie: średniowiecze, zabory, II wojna +

nowsze, np. motoryzacyjne

- zapożyczenia ruskie: dyby, mołojec, sobaka, huba, hultaj,

hołota, duma (myśl), krynica itd.

- inne: tureckie, węgierskie?, litewskie? Sterta, świreń,

więcierz,

Zagadka:
Który z wymienionych rzeczowników, odnoszących się do

kobiet, został zapożyczony z języków ruskich:

mołodyca
niewiasta
dziewica

Dzień dobrej polszczyzny (4)

3. Odmiany polszczyzny
- język polski to owszem coś jednego, ale należy to rozumieć

jako zbiór: jako wielką skrzynię, na której jest napis język

polski, a w niej wiele rzeczy wyraźnie spokrewnionych i

bliskich sobie, zarazem jednak odrębnych

- podziały: język ogólny = ponadregionalny i jego odmiany

geograficzne: dialekty

- obecnie zyskują na znaczeniu podziały społeczne:

profesjolekty i socjolekty

- są i inne podziały, np. mówiony – pisany, style funkcjonalne

(problem błędów stylistycznych)

Zagadka:
W której z wymienionych gwar akcentuje się pierwszą z sylab

w wyrazie (staruszkowie, do matki)?

a) w gwarze jabłonkowskiej
b) w gwarze łowickiej
c) w gwarze podhalańskiej

Dzień dobrej polszczyzny (5)

4. Język polski – język niezwykły
= niezwykły, bo tyle w nim rzeczy, których nie ma w innych językach i

tajemnic historii, przy tym to język bardzo bogaty i mający

tysiącletnią tradycję – możemy z niego być dumni

--- bogactwo fonetyczne języka spółgłoskowego, umożliwiające

niezwykłe efekty, np. naśladowanie deszczu w wierszu Staffa

--- tajemnice gramatyki, np. liczba podwójna (oczy, uszy i inne),

dawna strona bierna z się (już się robi), dawne długie i krótkie

formy przymiotników, wyrażające być może to, co rodzajniki

określone i nieokreślone itd.

--- tajemnice znaczeń = często nie rozumiemy tekstów z przeszłości…
--- ukryte we frazeologii… (puścić płazem, iść na piewszy ogień, pal

go sześć, Panu Bogu świeczkę…)

Zagadka:
Dziś morowy to potoczne słowo, które znaczy ‘dzielny, porządny,

fajny, równy’. Jakie jest pierwotne znaczenie tego wyrazu?

niosący śmierć
niosący pomoc w każdych okolicznościach
zrobiony z mory

Dzień dobrej polszczyzny (6)

5. PODSUMOWANIA: 6 zagadek na koniec
KULTURA JĘZYKA
1. Które zdanie nie zawiera błędu?
a) To kosztowało około tysiąc złoty;
b) To kosztowało około tysiąc złotych;
c) To kosztowało około tysiąca złotych.
2. W którym zdaniu nie doszło do pomieszania dwóch

frazeologizmów?

a) Biedny jak mysz kościelna;
b) Biedny jak święty turecki;
c) Goły jak mysz kościelna.
3. Która forma odmiany jest niepoprawna?
a) ten mecz – tych meczy;
b) ta ćma – tych ciem;
c) to tło – tych teł.

Dzień dobrej polszczyzny (7)

DAWNE SŁOWA, DAWNE ZNACZENIA
4. W Potopie czytamy, że Kmicic „samoczwart tylko na całą potęgę

nieprzyjacielską się rzucił”. Co znaczy słowo samoczwart?

a) sam z czterema towarzyszami;
b) sam z trzema towarzyszami;
c) sam na czterech nieprzyjaciół.
5. O Bohunie, bohaterze Ogniem i mieczem, mówiono, że po

komyszach ma pochowane złoto i srebro. Co to były komysze?

tajemnicze jary i wykroty;
gęstwina, zarośla, zwłaszcza w miejscach podmokłych;
niedostępne miejsca w górach.
6. XVI-wieczny pisarz, Łukasz Górnicki, uważa nazywanie Polski

słowem ojczyzna za niezbyt właściwe. Dlaczego?

a) słowo ojczyzna miało niezwykle podniosły charakter, można go

było użyć tylko w kontekście religijnym;

b) słowo ojczyzna miało charakter potoczny, a w swym podstawowym

znaczeniu oznaczało ‘ojcowiznę’;

c) słowo ojczyzna było słowem obcego pochodzenia i nie wypadało go

używać w stosunku do Polski.