Ewolucja nosówek
1. Geneza nosówek
Nosówki (tzw. samogłoski nosowe) powstały we wczesnej epoce prasłowiańskiej w wyniku
prasłowiańskiego prawa sylaby otwartej (żadna sylaba nie mogła kończyć się spółgłoską):
in, im, en, em on, om, an, am, un, um
“! “!
Ä™ Q (o z ogonkiem)
pie. *penkt > pętL pie. *dhumb > dQbJ
2. Ewolucja nosówek w języku polskim
pie. in, im, en, em an, am, on, om, un, um
“! “!
psł. ę (krótkie), ę (długie) Q (krótkie), Q (długie)
“! “!
pol. (X w.) ę (krótkie), ę (długie) Q (krótkie), Q (długie)
pol. (XIII/XIV w.) ą (krótkie) ą(długie)
(obniżenie artykul. samogł.)
“! “!
pol. (XV/XVI w.) Ä™ Ä… [Y
]
(zanik iloczasu)
3. Pochodzenie samogłosek nosowych:
- ę palatalizowała spółgloskę ją poprzedzającą, więc wszędzie tam, gdzie dziś mamy nosówkę po
miękkiej (historycznie miękkiej), kiedyś było ę, np:
pięta < *pęta, ciąć < * tęti
- Q nie palatalizowała spółgłoski ją poprzedzającej, więc tam gdzie dziś mamy nosówkę po twardej,
kiedyś było Q, np:
krąg < *krQgJ, kęs < *kQsJ
- ę pochodzi z samogłoski krótkiej, więc tam, gdzie była krótka dziś mamy ę, np:
pięta < *pęta, kęs < *kQsJ (w obu przykładach były samogłoski krótkie)
- ą pochodzi z samogłoski długiej, więc tam, gdzie była długa dziś mamy ą, np:
krąg < *krQgJ, ciąć < * tęti (w obu przykladach były samogłoski długie)
4. Dowody na istnienie nosówki  ą :
- obecność w języku polskim reliktu graficznego  ą [o],
- Santok, Sandomierz, Zuantos,
5. Wtórna nosowość:
stpol. cześć, czestować > współ. Częstować
stpol. miedzy (miedza) > współ. między
stpol. teskny > współ. tęskny
6. Denazalizacja:
stpol. rękojęść (jąć, ująć) > współ. rękojeść
stpol. uczęstnik (część) > współ. uczestnik
stpol. sąmnienie (są=mnieć < łac. conscietia) > współ. sumienie
Samogłoski długie w języku polskim:
1. Pochodzenie samogłosek długich:
- dziedzictwo prasłowiańskie: kąt < *kQtJ (Q było długie już w psł.)
- wdłużenie zastępcze (przed dz
więcznymi i sonornymi):
ziąb < *zębJ, dąb < *dąbJ, róg < *rogJ ale: sęp < *sępJ, rok < *rokJ
- kontrakcja (ściągnięcie):
czasowniki: %0Å„itajea
L > czytasz
przymiotniki: dobroje > dobre ; dobraja > dobra
zaimki: mojÄ… < *mojejÄ…,
rzeczowniki: drogÄ… < *drogojÄ…
2. Losy samogłosek długich w polszczyz
nie:
XV/XVI WIEK: zanik iloczasu
 różnica iloczasowa w nosówek przechodzi na różnicę w barwie,
 samogłoski długie wysokie (i, y, u) już nie mogą pozwyższyć artykulacji, utożsamiają się z
odpowiadającymi im samogłoskom krótkim,
 samogłoski długie:

, 
, M
podwyższają swą artykulację i przechodzą odpowiednio w:

á, é, ó  samogÅ‚oski Å›cieÅ›nione (pochylone)
w opozycji do: a, e, o  samogłosek jasnych (dawnych krótkich)
 losy samogłosek ścieśnionych:
 á  zanika w XVIII wieku,

 ó  zanika na pocz. XIX wieku,

 é  zanika w XIX wieku,

ZADANIE:
1. Proszę określić iloczas i pochodzenie samogłosek zaznaczonych w poniższym tekście.
2. Proszę zrekonstruować podkreślone wyrazy i napisać, jakie procesy fonetyczne w nich zaszły.
3. Proszę wytłumaczyć, na czym polega nieregularny charakter wyrazów ofierę i ofieruj.
ŻYWOT ŚWI
TEGO BA
AŻEJA (wiek XIV).
<...> jich łapać. Teda uz
rzewszy to ci iści łowcy, jeli od nich i powiedziei swemu starzejszemu,
jenże przyczyniw więcej panostwa, i posłał je ku świętemu Błażeju, każę świętego Błażeja przed
się przywieść. Tej istej nocy Krystus świętemu sie Błażeju pokazał a rzkąc jemu: Błażeju, żywą
ofierę mnie ofieruj! Potem z jutra rycerze i panosze poń przyjeli a rzkąc: Błażeju, wynidzi, woła cie
książę! Teda wystąpiw święty Błażej, przywitał je a rzkąc jim: Dobrzeście przyszli, synowie mili, już
wdzę, iż mie Bog nie zapomniał, otowcieśm s wami jechać, gdziekoli chcecie. Teda tę całą
drogę kazania nie przestajał a cuda wielika czynił. Osobnie jedna niewiasta syna swego k niemu
przyniosła, jemuż synowi kość rybia w gardle uwiązła, od jejże już skończeć zaczynał. Mać tego
dziecięcia płaczęcy pożądała pomocy od świętego Błażeja. Święty Błażej, poprosiw Boga, rękę
swą dziecięci na głowę włożył, od jegoż dotknienia dziecię pełne zdrowie...