MATERIAAY SZKOLENIOWE DLA KURSU PRZEWODNICKIEGO
TERENOZNAWSTWO
Wojciech Boryczka
STUDENCKIE KOAO PRZEWODNIKÓW BESKIDZKICH
W KATOWICACH
1
WSTP
I. Przedmiot terenoznawstwa
Terenoznawstwo zajmuje się całością zagadnień związanych z właściwym wyborem trasy wędrówki
przy poruszaniu się w terenie. W szczególności zaś są to takie zagadnienia jak:
1. Sposoby przedstawiania obrazu terenu
a. rodzaje map, ich istota i specyfika
b. znaki topograficzne, ich rodzaje, zasady stosowania
2. Praktyczne korzystanie z mapy
a. określanie kierunku północy na mapie
b. czytanie mapy
c. sposoby orientowania mapy
d. wykreślanie i pomiar azymutów na mapie
e. pomiar odległości na mapie
f. ustalanie miejsca pobytu na mapie
3. Czynności wykonywane w terenie
a. ustalanie kierunku północy w terenie
b. marsz na azymut i pomiary z tym zwiÄ…zane
c. pomiar odległości w terenie
d. wykonanie szkiców terenowych
e. kalkulacja czasu przejścia
f. zachowanie na wypadek pobłądzenia
4. Sprzęt terenoznawczy
a. kompas i busola możliwości stosowania
b. krokomierz mechaniczny i elektroniczny
c. krzywomierz
d. przybory kreślarskie
e. inne
II. Ku przestrodze
Nawet bogata wiedza na ww. tematy nie da turyście wystarczającej pewności w poruszaniu się
w terenie nieznanym. Stanowi ona jedynie punkt wyjścia do zdobywania w drodze ćwiczeń
odpowiednich nawyków i umiejętności. Dopiero duża doza praktycznych doświadczeń, wiele
kilometrów przebytych w marszu na azymut, w różnym terenie i w różnych warunkach, z kompasem i
bez, z mapą i bez niej, może zaowocować prawdziwą terenoznawczą fachowością. Z tego też powodu
należy bliżej zapoznać się z turystycznymi marszami na orientację i możliwie często w nich
uczestniczyć.
Definicje podawane w niniejszym opracowaniu nie stanowią pełnych definicji naukowych. Dla
zachowania przystępności tekstu są urabiane, upraszczane, do przydatnego w praktyce minimum.
MAPA, JEJ TREŚĆ I KORZYSTANIE Z NIEJ
I. Definicja, skala
Mapa to graficzny obraz terenu z uwzględnieniem jego krzywizny, przedstawiony w skali. Skala
mapy podana jest w formie ułamka, gdzie licznik określa wielkość (odległość) na mapie, zaś
mianownik tę samą wielkość (odległość) w terenie. Najczęściej stosowane skale map topograficznych
to:
1 : 10000 gdzie 1cm na mapie odpowiada 100m w terenie
1 : 25000 gdzie 1cm na mapie odpowiada 250m w terenie
2
1 : 50000 gdzie 1cm na mapie odpowiada 500m w terenie
1 : 100000 gdzie 1cm na mapie odpowiada 1000 m w terenie
II. Rodzaje map
Pośród rodzajów map wyróżnia się wiele odmian tematycznych, gdzie treść dopasowana jest
do ich przeznaczenia (np. izobary na mapach meteorologicznych), jednak do celów terenoznawczych
najczęściej stosuje się mapy tzw. topograficzne, najpełniej obrazujące sytuację w terenie.
Powszechne są również mapy turystyczne, opracowywane na bazie map topograficznych.
Uwydatniają one treści przydatne we wszelkich rodzajach turystyki (szlaki turystyczne, stacje
kolejowe, sklepy, miejsca noclegowe, ośrodki wypoczynkowe, ośrodki kultury...), oraz obiekty o
szczególnych walorach krajoznawczych (rezerwaty przyrody, parki narodowe, pomniki przyrody,
muzea, zabytki, miejsca pamięci narodowej itp.). Oprócz skal typowych dla map topograficznych
często stosuje się tu takie skale jak:
1 : 75000 oraz
1 : 125000
Szczególnym przypadkiem mapy turystycznej jest mapa widokowa, stanowiąca jakby obraz
terenu widoczny z lotu ptaka pod kątem. Chociaż atrakcyjna wizualnie i dosyć poglądowa, w praktyce,
podczas wędrówki, jest ona mało przydatna, gdyż nie posiada skali ani znaków topograficznych, co
powoduje znaczne zniekształcenia i uniemożliwia odczyt odległości lub kierunków.
Rzadziej używane są mapy do biegów na orientację (sportowych imprez na orientację), gdzie
stosuje się znaki umowne wg zaleceń IOF (International Orienteering Federation), a treść mapy
wyróżnia się szczególnym uwzględnieniem stopnia przebieżności lasu i przeładowana jest znaczną
ilością szczegółów bez znaczenia praktycznego.
Dobrze znane wszystkim kierowcom mapy samochodowe, uwydatniające sieć dróg i
infrastrukturę związaną z motoryzacją, choć również dosyć dobrze pokazujące treści krajoznawcze,
są w terenoznawstwie mało przydatne ze względu na zbyt małą skalę (np. 1 : 300000)
dopasowaną do tempa poruszania się pojazdem mechanicznym w terenie doskonale drożnym.
III. Znaki topograficzne
W związku z faktem znacznego zmniejszenia wielkości szczegółów terenowych
przedstawianych w skali, dla zachowania czytelności, treść mapy topograficznej budują symbole
graficzne zwane znakami topograficznymi.
Podział znaków topograficznych
1. Punktowe odpowiadające szczegółom terenowym, które pomniejszone w skali, dla
możliwości percepcyjnych człowieka stanowią punkt.
Np.:
- wieża lekkiej konstrukcji
- krzyż przydrożny
2. Liniowe odpowiadające liniowym szczegółom terenowym o nie dającej się przedstawić w
skali mapy szerokości.
3
Np.: - droga gruntowa
- ogrodzenie z siatki drucianej
3. Konturowe charakteryzujące możliwą do przedstawienia w skali powierzchnię terenu..
Np.:
^ ^ ^ ^ - pastwisko
^ ^ ^
º º º
º º - las
º º º
W praktyce, znaki konturowe są na mapie zawsze obwiedzione konturem znaków
liniowych.
4. Objaśniające stanowią uzupełnienie ww. znaków w formie liczb, nazw, strzałek, skrótów,
itp.
Np.:
std. - stodoła
- strzałka wskazująca kierunek płynięcia cieku wodnego
IV. Punkt główny znaku topograficznego
W sytuacji, gdy znak topograficzny znacznie przekracza wielkością szczegół terenowy widziany
w skali (wszystkie znaki punktowe), konieczne jest ustalenie położenia tzw. punktu głównego znaku,
który odpowiadałby jego faktycznemu położeniu w terenie. Położenie punktu głównego uzależnione
jest od kształtu znaku.
1. Znaki z kątem prostym w podstawie (np. wiatrak, drogowskaz, krzyż przydrożny)
- punkt główny znajduje się w wierzchołku kąta prostego
4
2. Znaki z wyraznie szeroką podstawą (np. głaz narzutowy, wejście do jaskini)
- punkt główny znajduje się w połowie podstawy
3. Znaki jednoelementowe bez cech jw. (np. wiata, zródło, młyn wodny)
- środek geometryczny znaku
5
4. Znaki dwuelementowe bez cech jw. (np. wieża lekkiej konstrukcji, transformator)
- środek geometryczny dolnej części znaku
Gdy wielkość znaku topograficznego odpowiada w skali wielkości szczegółu terenowego, który
przedstawia, mówimy, że jest on kartometryczny (wszystkie znaki konturowe, oraz długość znaków
liniowych).
Znaki topograficzne liniowe, obrazujące szczegóły przebiegające w terenie w tym samym
miejscu (np. droga, rów, płot, linia elektryczna, granica kultur), przedstawione wszystkie na raz,
zatraciłyby czytelność. Wówczas przedstawia się tylko szczegół najważniejszy np. drogę, inne zaś
fragmentarycznie (np. linię elektryczną), lub rezygnuje się z nich całkowicie (np. ogrodzenie, granica
kultur).
Przy analizowaniu treści mapy należy pamiętać, że forma niektórych znaków zmienia się wraz
ze zmianÄ… skali mapy.
V. Poziomice
Specyficznym znakiem topograficznym jest poziomica, będąca teoretyczną linią złożoną z
punktów położonych na tej samej wysokości. Pojedyncza poziomica nie ma praktycznego znaczenia
dla terenoznawcy, dopiero ich zespół stanowi istotną informację o terenie. Duże zagęszczenie
poziomic oznacza większe nachylenie terenu, zaś mniejsze zagęszczenie teren mniej nachylony. Aby
jednak odczytać z mapy kierunek nachylenia terenu niezbędne są dodatkowe dane podawane głównie
w formie znaków objaśniających:
6
1. Kreski spadu zaczepione do poziomicy pokazują kierunek obniżania się terenu
Np.:
iżenie
obn
wzniesienie
2. Opis poziomicy góra opisu wskazuje kierunek wzrostu wysokości
Np.:
2000
obniżenie
2000
Wzniesienie
3. Przynajmniej dwa miejsca o podanej wysokości rozdzielone poziomic
Np.:
.122,44
wzniesienie
. 123,67
. 342,09
. 339,76
obniżenie
7
4. Ciek wodny z podanym kierunkiem nurtu
Np.:
niżej
wyżej
5. Ciek wodny bez podanego kierunku nurtu, gdy wcięcie poziomic
wyraznie cofa się w kierunku zródła.
Np.:
niżej
wyżej
6. Ciek wodny ze zródłem
niżej
wyżej
Różnicę wysokości między sąsiednimi poziomicami ciągłymi (tzw. wartość e ) nazywamy
wysokością warstwową. Zależy ona od skali mapy, czasem także od stopnia skomplikowania rzezby
terenu i jego nachylenia. Na mapie w skali:
1 : 100000.................e = 20 m
1 : 50000 .................e = 10 m
1 : 25000 .................e = 5 m
1 : 10000 .................e = 5 m
W sytuacji, gdy bogata rzezba terenu wymaga dokładniejszego zobrazowania, stosuje się
dodatkowo poziomice w połowie wysokości między poziomicami ciągłymi, w formie linii przerywanych
o długich odcinkach. Są to poziomice połówkowe lub pomocnicze. W razie konieczności mogą wystąpić
też poziomice ćwiartkowe, czyli uzupełniające, w formie linii przerywanych o krótkich odcinkach.
8
Przykładowa analiza stosunku wysokości położenia punktów:
A = B > C > E > D = F
VI. Północ na mapie
Kolejnym elementem treści mapy są linie określające kierunki świata i inne mające znaczenie
w orientowaniu mapy.
1. Linie siatki kilometrowej pokrywajÄ…ce siÄ™ kierunkowo z ramkÄ… mapy, dzielÄ… jÄ… na
kwadraty. Pionowe linie siatki kilometrowej wskazują kierunek północ południe, zaś
poziome kierunek wschód zachód. Stronę północną można ustalić po położeniu godła
mapy lub innych opisów (ich góra wskazuje północ). W razie braku innych danych kierunek
północny na mapie można ustalić dzięki ułożeniu niektórych znaków objaśniających (np.
nazwy miejscowości zawsze pisane są z zachodu na wschód), lub niektórych znaków
punktowych (są zorientowane do północy). Tak ustalony kierunek północy nazywamy
północą topograficzną.
2. Południki to linie obrazujące przebieg w terenie linii łączących bieguny geograficzne Ziemi.
Na mapie mają one najczęściej kształt łukowaty. Wskazywany przez nie kierunek
nazywamy północą geograficzną.
Różnice między ww. kierunkami, a wskazywaną przez igłę magnetyczną kompasu północą
magnetyczną, nazywamy deklinacją. Jest ona podawana przy opisie mapy, lecz jest wartością
zmienną (na skutek np. przemieszczania się bieguna magnetycznego Ziemi), ponadto ze względu na
niewielką wartość (kilka stopni), przy dokładnościach stosowanych w terenoznawstwie w praktyce nie
ma większego znaczenia.
Kierunek północy na mapie można też ustalić na podstawie niektórych znaków topograficznych.
1. Nazwy miejscowości pisane są z zachodu na wschód. Zatem góra ich opisu wskazuje na
mapie kierunek pół nocny.
9
Np.:
północ
PIEKARY ÅšLSKIE
2. Większość punktowych znaków topograficznych jest zorientowanych do północy na mapie.
Ich górna strona wskazuje ten kierunek.
północ
Np.:
- transformator
Objętość niniejszej pracy nie pozwala na przedstawienie listy wszystkich znaków
topograficznych, których jest znaczna ilość. Zainteresowanych odsyłamy do lektury odpowiednich
opracowań i instrukcji wykazanych w bibliografii.
VII. Orientowanie mapy
Aby mapa wskazała kierunek marszu, aby mogła być czytana bezpośrednio w odniesieniu
do terenu, konieczne jest takie jej ułożenie, aby kierunek północy na mapie był zgodny z kierunkiem
północy w terenie. Mówimy wówczas, że mapa jest zorientowana.
Taką sytuację można osiągnąć przez:
1. Zorientowanie kierunku północy na mapie do kierunku północy w terenie ustalonego przy
pomocy kompasu, busoli (czyli do północy magnetycznej), Gwiazdy Polarnej (w
przybliżeniu północ geograficzna), lub w inny sposób (położenie księżyca, słońca, i inne)
2. Zorientowanie treści mapy do zauważanej sytuacji terenowej, bliższej lub dalszej. Wówczas
kierunki z miejsca patrzenia na szczegóły terenowe pokrywają się z kierunkami na
odpowiadajÄ…ce im znaki topograficzne na mapie.
10
VIII. Ustalanie miejsca pobytu na mapie
Jest to istotna umiejętność w terenoznawstwie, w zasadzie warunkująca możliwość korzystania
z mapy. Poniżej podano najczęściej stosowane sposoby:
1. Według najbliższych szczegółów terenowych
2. Przez pomiar azymutu do co najmniej dwóch szczegółów terenowych i wykreślenie ich na
mapie jako tzw. azymuty odwrotne (po dodaniu lub odjÄ™ciu od ich wartoÅ›ci 180°). W
miejscu ich przecięcia znajduje się miejsce, z którego wykonywany był pomiar azymutów,
czyli miejsce, w którym się aktualnie znajdujemy. Jest to tzw. wcięcie wstecz.
11
Wcięcie wstecz I etap
12
Wcięcie wstecz II etap
Wcięcie wstecz III etap
3. Znajdując się na liniowym szczególe terenowym (droga, rów itp.) identyfikowalnym na
13
mapie, wystarczy pomiar azymutu na jeden szczegół terenowy i wykreślenie go jw.
miejsce naszego pobytu znajduje się na przecięciu azymutu odwrotnego i znaku liniowego,
na którym się znajdujemy.
4. Znając odległość do szczegółu terenowego na który wykonujemy pomiar jw. po wykreśleniu
azymutu odwrotnego można odległość tę odłożyć w skali (tzw. bagnet) wskazane miejsce
jest miejscem naszego pobytu. Odległość tę można próbować określić na oko .
5. O ile znamy odległość ze zidentyfikowanego na mapie punktu wyjścia (można ją mierzyć
krokami, lub obliczyć na podstawie czasu przejścia i średniego tempa marszu), oraz
znajdujemy się na ustalonym na mapie liniowym szczególe terenowym, możemy tę
odległość po przeliczeniu w skali odłożyć na znaku przedstawiającym powyższy szczegół co
wskaże miejsce naszego pobytu.
6. Wykreślając na mapie kierunek marszu i odkładając przeliczoną w skali odległość od
ostatniego zidentyfikowanego na mapie punktu wyjścia.
IX. Lokalizacja szczegółów na mapie
W sytuacji, gdy potrzebne jest ustalenie położenia na mapie szczegółu terenowego, którego w
danej sytuacji terenowej nie dostrzegamy (las, zmrok), musimy znać przynajmniej jedną z poniższych
grupÄ™ danych:
1. Azymut z dowolnego identyfikowalnego punktu na mapie na szukany szczegół, oraz
odległość do niego (wykreślamy wówczas omówiony wyżej bagnet)
2. Dwa azymuty jw. (wykreślamy wówczas wcięcie)
3. Odległości z co najmniej trzech miejsc identyfikowalnych na mapie (odkładamy je w skali)
Jeżeli chcemy ustalić położenie na mapie szczegółu widocznego w terenie należy:
1. Zmierzyć azymuty z dwóch zidentyfikowanych na mapie miejsc na ten szczegół i wykreślić
je na mapie. Przecięcie azymutów wskaże szukane położenie. Jest to tzw. wcięcie w przód.
14
Wcięcie w przód I etap
Wcięcie w przód II etap
15
Wcięcie w przód III etap
2. Zmierzyć azymut na powyższy szczegół i odległość (np. na oko), następnie wykreślić dane
na mapie (bagnet)
X. Azymut
Wprowadzone powyżej pojęcie azymutu ma szerokie zastosowanie w terenoznawstwie. Jest to
kąt zawarty między kierunkiem na północ a dowolnym innym (na przykład na wybrany szczegół
terenowy), mierzony w prawo. IstotnÄ… danÄ… przy podawaniu azymutu jest wskazanie miejsca, z
którego azymut jest mierzony. Miejsce to stanowi wierzchołek kąta którym jest azymut i umożliwia
wykreślenie go na mapie.
W celu wykreślenia na mapie azymutu:
1. Znajdujemy na mapie miejsce, z którego jest on wyznaczany
2. Przenosimy równolegle linię kierunku północy z miejsca gdzie jest ona dana (np. z ramki
mapy) tak, aby przechodziła przez ww. punkt
3. Przykładamy do ww. punktu środek kątomierza, zaś początek skali na linii północy i
zaznaczamy wartość azymutu wskazaną przez kątomierz
4. Wykreślamy azymut
W celu wykonania pomiaru azymutu na mapie:
1. Wykreślamy kierunek łączący miejsce, z którego mierzymy azymut i miejsce na które
azymut jest mierzony
2. Przenosimy kierunek północy jak w pkt.2 powyżej
3. Możliwe jest też przedłużenie linii zpkt.1 do najbliższej zaznaczonej linii wskazującej
kierunek północny
4. Mierzymy kątomierzem tak powstały kąt pamiętając, że kierunek północny zawsze stanowi
lewe ramiÄ™ tego kÄ…ta.
16
Można spotkać się z sytuacją, że w wyniku rachunku, lub specyficznych warunków pomiaru
otrzymamy ujemną wartość azymutu. Różni się on od azymutu o wartości dodatniej tym, że jest
mierzony w kierunku przeciwnym, czyli od kierunku na północ w lewo.
Zasadę azymutu odwrotnego wyjaśniono wyżej, przy omawianiu wcięcia wstecz.
CZYNNOÅšCI I PORUSZANIE SI W TERENIE
I. Ustalanie kierunku północy w terenie
Aby zorientować mapę, lub by kontrolować kierunek marszu, niezbędne jest ustalenie stałego
kierunku odniesienia. Niemal zawsze jest nim kierunek na magnetyczny, lub geograficzny biegun
Ziemi.
Do odnajdywania północy magnetycznej służy swobodnie zawieszona igła magnetyczna, w
którą wyposażone są kompas i busola. Czynności z tym związane są proste. Należy jedynie zwrócić
uwagę, by igła magnetyczna zachowała swe swobodne zawieszenie, czyli nie opierała się o elementy
obudowy, oraz by w pobliżu przyrządu nie znajdowały się przedmioty metalowe mogące zniekształcić
wskazanie.
Najpowszechniej stosowanym sposobem ustalania przybliżonego kierunku północy
geograficznej jest odnajdywanie kierunku na Gwiazdę Północną (Polarną). Znajduje się ona w
gwiazdozbiorze Małego Wozu i stanowi pierwszą gwiazdę wolnego końca dyszla .
W związku ze stosunkowo trudnym odnalezieniem na firmamencie Małego Wozu zaleca się
odnajdywanie Gwiazdy Północnej przy pomocy powszechnie znanego gwiazdozbioru Wielkiego Wozu
(część gwiazdozbioru Wielkiej Niedzwiedzicy). W takiej sytuacji należy odnalezć dwie gwiazdy
stanowiące tylne koła Wielkiego Wozu (Dubhe i Merak), i wzdłuż linii ich ułożenia odległość między
nimi odłożyć pięciokrotnie w stronę, po której doczepiony jest dyszel . Wskazane w ten sposób
miejsce w przybliżeniu odpowiada położeniu Gwiazdy Północnej.
Przybliżony kierunek północy można ustalić przy pomocy słońca i zegarka ze wskazówkami. W
tym celu małą wskazówkę (godzinową) kierujemy na słońce. Dwusieczna kąta między kierunkiem
wyznaczonym przez środek zegarka i opis godziny 12 a kierunkiem wskazywanym przez małą
wskazówkę odpowiada kierunkowi południowemu. Przy czym przed południem należy wziąć pod
uwagę kąt w lewo od opisu godziny dwunastej, zaś po południu w prawo. Rzecz jasna kierunek na
północ jest kierunkiem przeciwnym do kierunku na południe.
Innym sposobem opartym na zjawiskach astronomicznych jest wykorzystanie pełnych faz
Księżyca i ustalonych równych godzin w porze nocnej. Poniższa tabela wskazuje kierunek położenia
Księżyca o określonych godzinach w pełnych kwadrach:
Godz. 18.00 Godz. 24.00 Godz. 6.00
I kwadra kształt Południe Zachód -
D
II kwadra kształt Wschód Południe Zachód
O
III kwadra kształt - Wschód Południe
C
Przy pewnej wprawie można pokusić się o ustalenie wartości pośrednich np. o 21.00.
Korzystając, w celu ustalenia kierunków świata, z położenia słońca lub księżyca należy mieć
świadomość, że czas zegarowy najczęściej odbiega od czasu astronomicznego. W szczególności w
porze letniej, gdy zegar wyprzedza słońce przynajmniej o godzinę.
Powszechnie znane są sposoby ustalania kierunków świata na podstawie zjawisk
obserwowanych w przyrodzie ożywionej:
17
1. Słoje ściętego pnia drzewa wolnostojącego zagęszczają się od strony północnej
2. Mrowisko leśne przeważnie usytuowane jest pod drzewem od jego południowej strony, zaś
północna strona mrowiska jest bardziej stroma.
3. Glony (jak pierwotek a nie mchy) rozwijają się chętniej od mniej nasłonecznionej, czyli
północnej strony obiektów terenowych (na drzewach, głazach itp.).
4. Wolnostojące drzewa mogą mieć koronę bardziej rozwiniętą od strony południowej (ze
względu na nasłonecznienie), oraz pochyloną sylwetkę w stronę wschodnią (ze względu na
przeważające na naszym terenie wiatry zachodnie).
Należy pamiętać, że powyższe metody ustalania kierunków świata są bardzo mało dokładne i
wymagają dużego krytycyzmu, gdyż łatwo mogą być zakłócone specyficznymi warunkami
terenowymi. Toteż mogą one być stosowane tylko przez doświadczonych terenoznawców i tylko przy
braku innych możliwości.
II. Marsz na azymut
Korzystając z mapy można prowadzić wędrówkę wzdłuż dróg lub innych liniowych szczegółów
terenowych, w ten sposób można wybierać najwygodniejsze warianty trasy. Nie zawsze jednak taka
sytuacja jest możliwa. Gdy zmuszeni jesteśmy wędrować bezdrożem i zamierzamy dojść do z góry
określonego celu, musimy zastosować tzw. marsz na azymut, co w przybliżeniu można rozumieć jako
marsz na wprost.
Gdy posiadamy busolę i znamy wartość azymutu na cel wędrówki na tym odcinku (można ją
zmierzyć na mapie, lub w terenie, o ile ów cel chwilowo był, lub jest widoczny), wystarczy ustawić tę
wartość na podziałce kątowej znajdującej się na obudowie busoli, zorientować podziałkę do północy
obracajÄ…c przyrzÄ…dem tak, by igÅ‚a magnetyczna wskazywaÅ‚a 0° na skali, a ustawiona wartość wskaże
nam kierunek marszu. Następnie udajemy się w tym kierunku stale kontrolując go na zorientowanej
podziałce busoli.
Stałe sprawdzanie poprawności kierunku marszu jest uciążliwe. Aby tego uniknąć, można
odnalezć na linii marszu jak najdalej położony charakterystyczny szczegół terenowy, który będzie
stanowił pośredni cel, następnie udać się do niego dowolną trasą (omijając ewentualne przeszkody),
zaś dopiero osiągnąwszy go, ponownie i w podobny sposób ustalić kierunek marszu do następnego
celu pośredniego. Tak można postępować do chwili osiągnięcia celu wędrówki, lub do chwili, gdy
marsz na azymut przestaje być konieczny.
Można też w ww. sposób wyznaczyć dwa, a najlepiej trzy charakterystyczne szczegóły
terenowe i dotarłszy do najbliższego z nich, na podstawie dwóch pozostałych wyznaczyć kolejny w ich
linii itd. Pozwala to w ogóle nie korzystać z kompasu podczas marszu.
III. Omijanie przeszkód terenowych
O ile na linii azymutu pojawią się znaczne przeszkody terenowe, można ominąć je, bez ryzyka
zboczenia z właściwego kierunku, wykonując następujące czynności:
1. Po dojÅ›ciu do przeszkody zmieniamy azymut o 90° w stronÄ™ zależnÄ… od warunków
terenowych
2. Kontynuujemy wędrówkę kontrolując stale długość przebytego odcinka (np. licząc kroki)
3. Po minięciu przeszkody powracamy do wędrówki wzdłuż azymutu o wartości takiej jak
przed dotarciem do przeszkody
4. Po ostatecznym ominięciu przeszkody zmieniamy azymut o wartość przeciwną w stosunku
do wartości z pkt. 1.
18
5. Idziemy tak uzyskanym azymutem odległość zmierzoną w pkt. 2.
6. Ponownie wracamy do azymutu wyjściowego i kontynuujemy wędrówkę
Przykład:
A=90° A=90°
A=180° A=0º
A=90°
Powyższa konstrukcja może przybierać również inne formy, prostsze lub bardziej
skomplikowane - ich analizÄ™ pozostastawiam bardziej dociekliwym czytelnikom.
SPRZT TERENOZNAWCZY I JEGO STOSOWANIE
I. Kompas i busola
Prostszy w budowie kompas, to pojemnik ze swobodnie zawieszoną igłą magnetyczną. Igła
magnetyczna wskazuje kierunek między południowym, a północnym biegunem magnetycznym Ziemi.
Busola to kompas wyposażony dodatkowo w kątowy opis na obrębie obudowy, oraz przyrządy
do dokładnego celowania na obiekty terenowe (np. muszkę i szczerbinkę). Najczęściej jest tak
skonstruowana, aby elementy do celowania mogły się obracać względem wspólnej osi z obudową, lecz
niezależnie od opisu. Dzięki temu wycelowanie w określonym kierunku pozwala na odłożenie na opisie
kątowym odpowiedniej wartości czyli umożliwia pomiar azymutu.
II. Krzywomierz
Przyrząd do pomiaru na mapie długości odcinków dowolnego kształtu. Posiada element
obrotowy, który obracając się podczas wodzenia nim wzdłuż mierzonego odcinka na mapie, powoduje
obrót skali lub wskazówki. Uzyskany w ten sposób odczyt w centymetrach pozwala na obliczenie ile
zmierzona odległość wynosi w terenie. Niektóre krzywomierze wskazują od razu wartość po
przeliczaniu w skali.
III. Krokomierz
Służy do zliczania impulsów wywołanych stawianiem kroków podczas marszu lub biegu. Po
wyzerowaniu, zaczepia się go trwale do elementu garderoby (np. pasek). Od tego momentu każdy
postawiony krok zostaje zliczany. Po zakończeniu wędrówki, lub w dowolnym wcześniejszym
momencie, można dokonać odczytu. Wskazana ilość kroków przemnożona przez ich średnią długość
(każdy terenoznawca powinien znać średnią długość swojego kroku w określonym tempie marszu), da
nam długość drogi przebytej od ostatniego wyzerowania krokomierza. Nowoczesne krokomierze
elektroniczne dają możliwość automatycznego przeliczania przebytej odległości, po wprowadzeniu do
pamięci przeliczeniowej wartości długości kroku.
19
Test sprawdzajÄ…cy
1. Wpisz słowo odpowiadające poniższej definicji
Kąt, mierzony w prawo, którego lewym ramieniem jest kierunek na północ, prawym kierunek na
szczegół terenowy.
..................................................
2. Wybierz właściwą odpowiedz
Odcinek na mapie w skali 1: 25000 wynosi 25,5 cm, ile wynosi ten odcinek w terenie
a) 637,5 m
b) 6,375 km
c) 6375 cm
3. Wybierz właściwą odpowiedz
O której godzinie księżyc w kształcie litery D wskaże kierunek północy
a) 18.00
b) 24.00
c) 6.00
4. Co, przy braku kompasu, pozwoli w terenie ustalić przybliżony kierunek północy?
Zaznacz właściwe odpowiedzi
a) Słoje na pniu ściętego drzewa na skraju lasu
b) Położenie słońca przy użyciu zegarka
c) Wolnostojący głaz porośnięty jednostronnie pierwotkiem
d) Kształt korony drzewa w lesie
e) Kształt kopca mrówek w lesie
f) Księżyc w nowiu o godz. 24.00
g) Pień drzewa w lesie porośnięty mchem
h) Słońce, gdy patyk wbity w ziemię osiągnie najkrótszy cień
i) Księżyc w kształcie litery D o godz. 6.00
j) Pień ściętego drzewa, które rosło na otwartej przestrzeni
5. Wpisz właściwą wartość:
Jeżeli azymut z punktu X na Y wynosi 245º, ile stopni wynosi azymut z Y na X?
........................
6. Krzywomierz służy do ...
Zaznacz właściwą odpowiedz
a) Pomiaru azymutu na mapie
b) Pomiaru odległości w terenie
c) Pomiaru odległości na mapie
d) Pomiaru azymutu w terenie
7. Mapka przedstawia poziomice
D .
B.
A.
C.
Wstaw znaki: > (wyżej), < (niżej), lub = (ta sama wysokość) w poniższy zapis:
A......B......C......D
20
8. Mapka przedstawia poziomice, e = 10 m
200
A.
Na jakiej wysokości znajduje się punkt A? Wybierz najbardziej właściwą odpowiedz.
a) Powyżej 220 m
b) Między 180m a 170m
c) Powyżej 192,5m
d) Poniżej 192,5m
e) Poniżej 220m
f) Między 220m a 230m
g) Poniżej180m
h) Między 192,5m a 195m
i) Powyżej180m
j) Nie można określić
9. Wybierz właściwą odpowiedz:
Gwiazda Polarna to część gwiazdozbioru:
a) Małej Niedzwiedzicy
b) Wielkiego Wozu
c) Oriona
d) Wielkiej Niedzwiedzicy
e) samodzielna gwiazda
10. Które czynności przy braku busoli pomogą odnalezć Gwiazdę Polarną.
Zaznacz właściwe odpowiedzi:
a) Odnalezienie Wielkiego Wozu
b) Odłożenie czterokrotne odległości między tylnymi kołami Wielkiego Wozu
c) Odnalezienie Małego Wozu
d) Odnalezienie Krzyża Południa
e) Odłożenie pięciokrotne odległości między kołami Małego Wozu
f) Odnalezienie tylnych kół Wielkiego Wozu
g) Pomiar azymutu końca dyszla Małego Wozu
11. Uzupełnij tekst wstawiając właściwe słowa:
Będąc w terenie, aby ustalić swoje położenie na mapie można wykonać
.................................., polegajÄ…ce na pomiarze ...........................do co najmniej
........................ identyfikowalnych na ........................... szczegółów terenowych i
wykreśleniu na ...................... z tych szczegółów ........................ odwrotnych. Ich
........................... wskaże miejsce naszego pobytu.
21
12. Uzupełnij tekst wstawiając właściwe słowa:
Faktyczne położenie na mapie szczegółu terenowego wskazuje
..................................
znaku topograficznego i odnosi się do znaków z grupy
.............................. .
13. Wybierz właściwą odpowiedz.
Krokomierz służy do:
a) Pomiaru długości kroku
b) Pomiaru odległości na mapie
c) Pomiaru długości azymutu
d) Zliczania kroków
e) Pomiaru odległości w terenie
14. Połącz w pary oznaczenie literowe znaków topograficznych z ich nazwami, wpisując litery we
właściwe miejsca
krzyż przydrożny.......................
altana..........................................
kaplica.........................................
samotny grób..............................
cieplarnia.....................................
ziemianka....................................
szałas............................................
zakład przemysłowy.....................
wieża lekkiej konstrukcji..............
zródło............................................
pasieka..........................................
hałda............................................
22
15. Zaznacz właściwą odpowiedz. Wcięcie w przód służy do:
a) Ustalania miejsca pobytu na mapie
b) Lokalizacji na mapie szczegółów terenowych
c) Ustalania na mapie kierunku północy
d) Wyznaczania kierunków w terenie
e) Odnajdywania najkrótszej drogi
16. Zaznacz właściwe odpowiedzi.
Kierunek północy na mapie można określić przy pomocy:
a) Układu liniowych znaków topograficznych
b) Ramki mapy
c) Siatki kilometrowej
d) Południków
e) Ułożenia opisów poziomic
f) Ustawienia niektórych znaków punktowych
g) Nazw miejscowości
h) Wartości deklinacji
17. Wpisz słowo odpowiadające poniższej definicji
Igła magnetyczna zawieszona swobodnie w obudowie z opisem kątowym na obwodzie i
przyrzÄ…dami celowniczymi (np. muszka i szczerbinka).
..................................................
18. Wpisz właściwą liczbę. Azymut kierunku NW wynosi:
...........................................
19. Zaznacz właściwe odpowiedzi. Aby określić kierunek południowy przy pomocy zegarka ze
wskazówkami i położenia słońca należy:
a) Skierować na słońce małą wskazówkę
b) Skierować na słońce opis godziny 12
c) Poczekać do godziny 12.oo
d) Wyznaczyć dwusieczną kąta między opisem godz. 12, a dużą wskazówką
e) Wykonać pomiar przed południem
f) Latem odliczyć 1 godzinę
20. Zaznacz właściwą odpowiedz.
Znaki umowne wg zaleceń IOF stosuje się na mapach:
a) Topograficznych
b) Do imprez na orientacjÄ™
c) Pogody
d) Fizycznych
e) Widokowych
f) Turystycznych
g) W Polsce nie stosuje siÄ™
23
ODPOWIEDZI
1. AZYMUT
2. B
3. A
4. B, C, E, H, J
5. 65º
6. C
7. A = B > C = D
8. D
9. A
10. A, C, F
11. WCICIE WSTECZ, AZYMUTÓW, DWÓCH, MAPIE, MAPIE, AZYMUTÓW, PRZECICIE
12. PUNKT GAÓWNY, PUNKTOWYCH
13. D
14. A, E, D, L, F, G, H, J, C, B, I, K
15. B
16. B, C, D, F, G
17. BUSOLA
18. 315º
19. A,F
20. B
LITERATURA
1. Andrzej Kazanecki .... Terenoznawstwo dla harcerzy ....MAW Warszawa 1985
2. Artur Rotter.... Podstawy terenoznawstwa górskiego. Znakowanie szlaków w górach ....PTTK
KRAJ Warszawa Kraków 1984
3. Znaki umowne map topograficznych ....Wyd. MON Warszawa 1974
4. Wiktor Grygorenko.... Redakcja i opracowanie map ogólnogeograficznych ....PPWK Warszawa
1970
5. Marian Laprus.... Terenoznawstwo dla wszystkich .... Wyd. MON Warszawa 1968
6. Hugh McManners .... Turystyka piesza ..... Wyd. Wiedza i Życie S.A. 1998
7. Bogdan Sołtysiak .... Harce z mapą. Podręcznik terenoznawstwa dla harcerzy. .... Poczta
Harcerska Szczecin II Szczecin 1997
8. Wojciech Boryczka .... Terenoznawstwo. Skrypt do użytku wewnętrznego kursu przewodnickiego
SKPB Katowice. Katowice 1997
9. Andrzej Berent ..... Orientacja w terenie. Gry i zabawy ....Instytut Wydawniczy Związków
Zawodowych Warszawa 1985
10. Jerzy Dymarski .... AB...Imprez na orientacjÄ™. W terenie z mapÄ… miniporadnik ....Harcerskie
Biuro Wydawnicze Horyzonty Komenda ChorÄ…gwi ZHP Katowice ... Warszawa 1995
11. Stanisław Chadaj, Tadeusz Pęczek, Krystyna Sokołowska, Wilhelm Pietrzak ... Wzory i objaśnienia
znaków umownych i napisów stosowanych na mapach topograficznych ... Ministerstwo Gospodarki
Przestrzennej i Budownictwa Warszawa 1989
12. Wiesław Ostrowski, Jerzy Balcerzak, Józef Maj, Maria Kacprzak ... Zasady redakcji mapy
topograficznej w skali 1 : 10000. Wzory znaków. Instrukcja techniczna ... Główny Urząd Geodezji i
Kartografii Warszawa 1999
24
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
8 37 Skrypty w Visual Studio (2)MATLAB cw Skryptysyst oper skrypty 2Skrypt Latexskrypt rozdz 2 4Biochemia zwierząt skrypt URT2 Skrypt do lab OU Rozdział 6 Wiercenie 3Skrypt 1SKRYPT ELEKTROTECHNIKA ZADANIA PRDZMIENNY3 FAZOWY 14skrypt część ogólna J Woźniakmatlab skryptyToksygologia skrypt dla techników BHPBlok3 skryptwięcej podobnych podstron