Językoznawstwo

kognitywne

Joanna Szwabe

Wykłady 2007/8

Typologia znaków

• Typologia znaków ze względu na

rodzaj relacji między znakiem a
znaczeniem:

– Indeksy
– Ikony
– Symbole

• Inspiracje: Peirce

Typologia znaków

• indeksy

– relacja przyległości np. dym jest

oznaką ognia

– wskazywanie, np. strzałka

• ikony - relacja podobieństwa, np.

znak

• symbole

– arbitralność symboli

Inspiracje: Peirce

–

Znak jako relacja triadyczna – znak jest trwałą

relacją środka przekazu, znaczenia i przedmiotu

–

Znak jest konieczną formą myśli

–

Myśl nie jest tu pojmowana jako subiektywny akt

świadomości, lecz jako reprezentacja

–

Znak jest możliwy tylko jako powiązany z

innymi znakami

–

Myślenie jest wnioskowaniem opartym na jednym

znaku i prowadzącym ku innemu znakowi

–

Znak jako narzędzie poznania

Semiotyka Peirce’a

– Pojęcie reprezentacji u Peirce’a - niesamodzielność

• Znak jest zawsze odniesiony do czegoś – zależny od

przedmiotu

• Znak nie jest znakiem jeśli nie jest uchwycony w swej

funkcji znaku – zależny od bycia zinterpretowanym jako

znak

– Interpretant jest znaczeniam znaku. Jest nawykiem,

regułą interpretacji znaku, nie zaś ludzkim

interpretatorem.

– Semiotyka traktuje o tym, jak znaki odnoszą się do

siebie. Nie traktuje o psychologii interpretacji.

– „Znaczenie jest przekładem znaku na inny system

znaków” (Peirce 1958, par. 127)

Semiotyka Peirce’a

– „Jedyną funkcja myślenia jest

wytwarzanie nawyków i wszystko, co
będąc związane z myśleniem, nie jest
związane z jego celem, jest tylko
dodatkiem do niego, a nie jego
integralną częścią.[...] Aby całkowicie
zrozumieć znaczenie myśli, wystarczy
ustalić, jakie reguły postępowania z niej
wynikają [...]” (Peirce 1958, par.400)

Kategorie językowe

a kategorie pojęciowe

• relacje między znaczeniami słowa: semazjologia
• relacje miedzy pojęciami i jednostkami leksykalnymi:

onomazjologia

• typy kategorii: kategorie definicyjne i kategorie rozmyte
• przydatność powyższych kategorii do opisu języka
• kategoryzowanie przez prototyp:

– podobieństwo rodzinne według Wittgensteina
– prototyp według Eleanor Rosch

• reguły przynależności kategorialnej w ujęciu

definicyjnym

• wyznaczniki przynależności do kategorii w teoriach

kategorii rozmytych

Teoria prototypu

• stopniowalność podobieństwa do

prototypu - ‘lepsze’ przykłady kategorii

• poziom podstawowy jako wyróżniony
• uwikłanie pojęć w sieciowym systemie

znaczeń

• inspiracje filozoficzne sieciowego

modelu przechowywania pojęć:
asocjacjonizm

Kultura i język

• relatywizm językowy
• hipoteza Sapira i Whorfa
• skrypty kulturowe w komunikacji
• Spór kultura a natura w akwizycji języka
• Rola środowiska w akwizycji:

– przypadki osób pozbawionych kontaktu z

językiem przed upływem okresu krytycznego

– Zasady i parametry (Chomski) – Zasady są

uniwersalne, ale parametry są wychwytywane

ze środowiska

Kwestia wrodzoności

języka

• Noama Chomskiego hipoteza

wrodzoności struktur językowych

• behawiorystyczne ujęcie akwizycji

języka – krytyka Chomskiego

• instynkt mówienia – Stevena

Pinkera próba pogodzenia

podejścia darwinowskiego z

ideami Noama Chomskiego

Natywizm

Argumenty:
• Z akwizycji języka
• Z uniwersalności
• Z zaburzeń

– w następstwie uszkodzeń mózgu u osób,

które wcześniej władały językiem

• afazje

– o podłożu genetycznym

• SLI

Natywizm:

Argumenty z akwizycji

• argument ubóstwa bodźców

(poverty of stimulus)

• Charakterystyczny wzorzec

akwizycji:

– 2 rok życia – akwizycja syntaksy we

wszystkich językach etnicznych

– Okres krytyczny

Natywizm:

argumenty z akwizycji

Argumenty przeciw tezie, że rodzice uczą dzieci

języka:

• Cechy języka nianiek (motherese)
• Brak reakcji dzieci 2-letnich na próby

poprawiania ich błędów gramatycznych

• Hiperpoprawność – stosowanie uchwyconej

reguły gramatycznej także w przypadku

wyuczonych wcześniej form nieregularnych,

np.

Mouse, to *mouses
Iść, to *iszłam

Cechy języka nianiek

Motherese (język matek, nianiek)
• Mit metawiedzy nt. języka
• Mit prostoty motherese

– Zawiera formy nieregularne (częste w języku

pogawędki), zaimki (z którymi małe dzieci sobie

nie radzą)

Nie ma go.

• Brak sprzężenia zwrotnego dot. elementów

gramatycznych.

– A mogę misiemu namalować oka?
– Tak, możesz.

Natywizm: argumenty z

akwizycji

• język pidgin
• język kreolski
• przypadek akwizycji języka u

dzieci głuchoniemych

• język migowy a UG

Natywizm: argumenty z

uniwersalności

• Uniwersalność a wrodzoność
• Uniwersalność języka:
• Należy osobno rozważać

uniwersalność semantyki, syntaksy,
pragmatyki języka.

– Uniwersalia semantyczne (Wierzbicka)
– Uniwersalna gramatyka (Chomsky)
– Uniwersalność kompetencji pragmatycznej

Uniwersalia semantyczne

Naturalny metajęzyk semantyczny (Wierzbicka)
elementarne jednostki semantyczne
• obecne w każdym języku
• można z nimi opisać bardziej złożone pojęcia
np.
Substantives:
I, YOU, SOMEONE, PEOPLE, SOMETHING/THING, BODY
Relational substantives:
KIND, PART
Determiners:
THIS, THE SAME, OTHER
Quantifiers:
ONE, TWO, SOME, ALL, MUCH/MANY
Evaluators:
GOOD, BAD

Uniwersalna gramatyka

– Wspólny plan budowy dla wszystkich

języków etnicznych (Chomsky)

– Zasady i parametry
– Schematy zdaniowe
– Rekurencyjność języka
– Język jako system kombinatoryczny,

dyskretny

– Generatywność języka

Uniwersalność reguł

pragmatycznych

Heurystyki interpretacyjne
Heurystyka I

Nacisnął

guzik.

Winda

stanęła.

(uogólniona

implikatura: q nastąpiło po p, q zostało

spowodowane przez p)

[ang.]

Sam pushed the button. The elevator stopped

Heurystyka M:

Adam sprawił, że samochód się zatrzymał.

W

odróżnieniu od

Adam zahamował.

[ang.]

Adam caused the car to stop.

W odróżnieniu

od

Adam stopped the car.

Natywizm: argumenty z

zaburzeń

• Zaburzenia języka o podłożu

genetycznym

– SLI (Specyficzne Zaburzenie

Językowe)

• Niezależność funkcji językowych

od inteligencji ogólnej

– SLI a syndrom Williamsa

Syndrom Williamsa:

Elfy językowe

Natywizm: argumenty z

zaburzeń

• Zaburzenia mowy w następstwie

uszkodzeń mózgu

• Związki problemu wrodzoności z

kwestią lokalizacji danej funkcji w
mózgu oraz z kwestią
modularności

Funkcja zmodularyzowana

w odróżnieniu od funkcji

ogólnej

• warunki wejścia – przetwarzane są tylko

wybrane bodźce, które spełniają te warunki

(ograniczona dziedzina)(Sperber)

• własne automatyczne procedury

niedostępne innym modułom, ani systemowi

jako całości

• informacyjna enkapsulacja (nie ma dostępu

do informacji obecnych w systemie, a poza

modułem)(Fodor)

• implementacja neuronalna

Kompetencja językowa a

modularność

• Specyficzna dziedzina
• Dedykowane ośrodki w

mózgu związane z mową

• Wybiórcze uszkodzenia
• Charakterystyczny wzorzec zaburzeń

w afazjach

• Specjalizacja półkul mózgowych w funkcjach

językowych

– Kompetencja językowa – dominuje lewa półkula
– Kompetencja pragmatyczna – prawa półkula

Kompetencja

pragmatyczna a

modularność

• Zdolności pragmatyczne są najczęściej lokalizowane w

prawej

półkuli

mózgowej

(por.

prace

neuropragmatyków: Bara, Tirassa i Zettin 1997, 2000,

2001, Paradis 1989, Joanette & Ansaldo 1999, Mayers

2001).

• Wybiórcze uszkodzenia kompetencji pragmatycznej.

Problemy ze zrozumieniem metafor, ironii, żartów

językowych po uszkodzeniach prawej półkuli przy

jednoczesnej poprawnej syntaksie i semantyce

• Syndrom pourazowy prawej półkuli (RHD-syndrom)

zaczął być identyfikowany jako afazja pragmatyczna

inaczej dyshyponoia (Mayers 2001, Paradis 1989).

Pragmatyka – jeden moduł,

czy wiele?

• Za modularnością pragmatyki przemawia niezależność

od syntaksu, leksykonu, fonologii przejawiająca się w
selektywnych uszkodzeniach

• Pragmatyka rozumiana jako zróżnicowany wew. zbiór:

deiksa, presupozycja, implikatury, akty mowy może
składać się z submodułów o pewnej niezależności
(Kasher)

• Teoria modularności aktów mowy Kashera

– uznaje modularność bezpośrednich aktów mowy (asercja,

pytanie, rozkaz, prośba) nacechowanych gramatycznie

Podaj płytę

– lecz nie dowolnych działań słowami

Czy możesz wreszcie podać płytę?