1

Metodologia nauk

Metoda nauki, metody naukowe

Sabina Cisek

Instytut Informacji Naukowej i

Bibliotekoznawstwa UJ

2009/2010

2

Spis treści

• Czym są metoda w ogóle, metoda

naukowa etc.?

• Jedna, wspólna dla całej nauki metoda
• Wybrane podstawowe sposoby

rozumowania w nauce

• Ogólne metody nauki
• Metody charakterystyczne dla

poszczególnych typów nauk

• Bibliografia

3

Czym są metoda w ogóle,

metoda naukowa etc.?

4

Co to jest metoda – ogólnie

• Metoda = sposób postępowania –

– określony przez pewne dyrektywy, reguły, wytyczne
– powtarzalny, systematyczny,
– stosowany celowo i świadomie,
– zawierający element normatywny, wartościujący (jak należy

postępować) (Hajduk, 2001, s. 104-107)

• Metoda = „określony, powtarzalny i wyuczalny sposób –

schemat lub wzór – postępowania, świadomie skierowanego na
realizację pewnego celu poprzez dobór środków odpowiednich
do tego celu” (Nowak, 1985, s. 19)

• Metoda działania = „powtarzalny sposób działania zwiększający

jego sprawność, sposób, który jest wyznaczony za pomocą
spójnego zbioru reguł”, „świadomie i systematycznie
stosowany, wzorcowy dobór i układ elementarnych czynności”
(Kamiński, 1992, s. 201)

5

Co to jest metoda naukowa?

• Metoda naukowa = „sam tok operacji

przy stawianiu zagadnień, ich
rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i
systematyzowaniu odpowiedzi, bądź
także zespół założeń przyjętych jako
ramy lub wytyczne badania (…), bądź
wreszcie ogół czynności i środków
zastosowanych do sprawnego
osiągnięcia rezultatów badania”
(Kamiński, 1992, s. 202)

6

Co to jest metoda jakiejś nauki

szczegółowej, dyscypliny

naukowej?

• Metody danej nauki = „ogólnie

pojmowane schematy
poszczególnych czynności
badawczych – bądź faktycznie
stosowane w jakiejś nauce, bądź w
niej zalecane” (Nowak, 1985, s. 21)

7

Co to jest technika naukowa,

technika badawcza?

• „Technika naukowa dotyczy wyboru i

wykorzystania szeroko rozumianych
środków” (Hajduk, 2001, s. 199)

8

Hierarchia metod w nauce –

ujęcie 1

• Metoda nauki w ogóle
• Metody charakterystyczne dla głównych typów

nauk

– Nauki dedukcyjne i empiryczne
– Nauki przyrodnicze i społeczne
– Nauki nomotetyczne i idiograficzne
– Nauki dedukcyjne, przyrodnicze, o życiu, społeczne, o

zachowaniu (podział wg kryterium dominującego typu

wyjaśniania, Grobler, 2008, s. 251)

• Metody specyficzne dla poszczególnych dyscyplin

– (Kamiński, 1992, s. 200-214) (Grobler, 2008, s. 209-

256)

9

Hierarchia metod w nauce – ujęcie 2

• Ogólnonaukowe postulaty metodologiczne, w tym –

postulaty falsyfikowalności, sprawdzalności, prostoty,

rzetelnego uzasadniania

• Metateorie, paradygmaty, podejścia, ramy pojęciowe –

a zwłaszcza wynikające z nich

specyficzne

postulaty

metodologiczne

• Strategie badawcze, w tym – (a) strategie teorii przed

badaniami i badań przed teorią (Frankfort-Nachmias,

Nachmias, 2001, s. 61-63), (b) ilościowa i jakościowa

• Metody badań, metody naukowe
• Techniki badań, techniki naukowe
• Narzędzia naukowe

– (Kamiński, 1992, s. 202), (Krajewski, 1998, s. 86-87) i wiele

innych

10

Wybrane problemy związane z

metodą naukową, metodami

naukowymi

• Czy istnieje jedna metoda, wspólna dla

wszystkich nauk, wyróżniająca naukę jako
taką? Czym ewentualnie taka metoda się
charakteryzuje, na czym polega?

• Czy w nauce są „lepsze” i „gorsze” metody?
• Problem indukcji
• Różne hierarchie metod w nauce?

11

Jedna, wspólna dla całej

nauki metoda

12

Metoda naukowa, metoda nauki jako

takiej

• Zdaniem niektórych jest tylko jedna metoda naukowa,

wspólna dla wszystkich dyscyplin, która obejmuje

całość czynności badawczych (Hajduk, 2001, s. 105-

106, 198-201)

• „Metoda naukowa jest to metoda stosowana w nauce;

wraz ze zmianą koncepcji nauki zmienia się też i

metoda” (Hajduk, 2001, s. 106)

• Metody naukowej nie da się zalgorytmizować

, z

różnych przyczyn, zwłaszcza dlatego, iż nieodzownym

jej składnikiem jest

twórczość

(Szaniawski, 1994b), a

także z powodu

problemu indukcji

.

• Metoda naukowa ≠ technika uprawiania nauki

13

Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje

m.in.

• Akceptowane źródła poznania – przede wszystkim w sensie

metodologicznym, tzn. – skąd pochodzi uzasadniona, akceptowana

w nauce wiedza (Ajdukiewicz, 1983, s. 44-75). Obecnie są to:

– doświadczenie, empiria
– rozumowanie logiczne, wnioskowania
– „niestety” także – czasem uświadomione i przemyślane, czasem nie –

przesądy i założenia różnego rodzaju

• Określone postawy –

– akceptacja dwu filarów nauki współczesnej – powtarzalnych i

wyuczalnych

metod

badawczych z jednej strony i

twórczości

– z

drugiej,

– dążenie do

obiektywności

(w tym – przywiązywanie wagi do

intersubiektywnej sprawdzalności

),

– dążenie do ustawicznego poszerzania wiedzy, lepszego uzasadniania,

(prawdy?) etc.,

– krytycyzm

(myślenie krytyczne)

14

Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje

m.in.

• Określone reguły i wskazówki dotyczące

postępowania

badawczego

oraz

jego etapów,

w tym m.in. –

– postulaty metodologiczne

, tj. wytyczne mające podstawowy

charakter, niewynikające ani z doświadczenia, ani z praw
logiki, charakterystyczne dla całej nauki, np.

• postulat prostoty (Krajewski, 1998, s. 86-87)
• postulat empirycznej sprawdzalności,

CO TO ZNACZY

EMPIRYCZNA SPRAWDZALNOŚĆ

– zob. slajdy poświęcone

metodzie nauk empirycznych, metodzie indukcyjnej, metodzie
hipotetyczno-dedukcyjnej

• Założenia dotyczące świata i możliwości jego poznania

(założenia epistemologiczne) przyjmowane explicite i
implicite, zapewne także – bezrefleksyjnie

15

Metoda nauki – współczesne

postawy

• Krytycyzm, myślenie krytyczne

– „Stawiaj pytania, wyrażaj zdziwienie
– Określ problem
– Sprawdź dowody
– Bądź ostrożny wobec przeświadczeń i tendencyjności
– Unikaj argumentacji emocjonalnej: „Skoro tak czuję, musi

to być prawda”

– Unikaj uproszczeń
– Rozważaj inne interpretacje
– Zaakceptuj brak pewności” (Tavris, Wade, 1999, s. 30-35)

• Dążenie do obiektywizmu, intersubiektywna

sprawdzalność – zob. slajdy 17 i 18

16

Metoda nauki – niektóre współczesne

założenia

• W świecie występują jakieś powtarzalne wzorce,

regularności, prawidłowości, struktury, typy etc.

• Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne

przyczyny, uwarunkowania

• Świat jest przynajmniej w pewnym stopniu i zakresie

poznawalny

• Nic nie jest dowiedzione samo w sobie
• Wiedza opiera się na doświadczeniu, empirii
• Wiedza naukowa, chociaż niepewna, odwołalna i

względna, przewyższa ignorancję (Frankfort-
Nachmias, Nachmias, 2001, s. 20-23)

17

Co to znaczy „obiektywny”?

• Trzy znaczenia terminu „obiektywność nauki”:

„bezstronność – jako przeciwstawienie
tendencyjności; intersubiektywna sprawdzalność –
jako niezbędny warunek społecznej kontroli;
neutralność aksjologiczna – jako zabezpieczenie
przed dowolnością ocen. W żadnym z tych znaczeń
obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną (…)”
(Szaniawski, 1994c, s. 17)

– O pojęciach neutralności i bezstronności – zob. również

(Kołakowski, 2000)

• Obiektywny – może też znaczyć – niezależny od

podmiotu poznającego

18

Co to znaczy „intersubiektywnie

sprawdzalny”?

• „Jeżeli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny może je

powtórzyć i porównać ze sobą dwa zbiory wyników” (Frankfort-

Nachmias, Nachmias, 2001, s. 31)

• Rozróżniamy

– intersubiektywne komunikowanie

– „wiedza naukowa powinna być

zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie

kwalifikacje”

– intersubiektywną sprawdzalność

– „wiedza naukowa poddaje się

kontroli” (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 31, przypis)

• Powinno być jasno powiedziane

– w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń,

wniosków, przy użyciu jakich

metod

, na podstawie jakich

danych

empirycznych

, jakiego

rozumowania

i jakich

założeń

, jak rozumiemy

terminy

, których używamy , słowem – zostawiamy „ścieżkę

sprawdzenia”,

– jak

inni

mogą

sprawdzić

nasze koncepcje, tezy, wnioski –

określona

,

wykonalna

, potencjalnie – przez każdego chętnego,

procedura

19

Etapy badania naukowego, fazy

procesu badawczego

• Postawienie problemu, pytania

– pytanie musi być sformułowane serio, precyzyjnie,

zasadnie, rozstrzygalnie

– zagadnienie naukowe może mieć charakter

teoretyczny lub stosowany, przedmiotowy,

konceptualny lub metodologiczny

• Gromadzenie materiału naukowego

– zbieranie danych doświadczenia (obserwacja i opis)
– analiza założeń problemu, szukanie związków
– opracowanie źródeł historycznych, krytyka źródeł

20

Etapy badania naukowego, fazy procesu

badawczego cd.

• Interpretacja materiału – próba rozwiązania problemu

– sformułowanie ogólnej prawidłowości albo wysunięcie hipotezy
– uzasadnienie zdania wcześniej niepewnego (normy, oceny,

twierdzenia)

– zaprojektowanie konstrukcji

• Rozstrzyganie wartości proponowanego rozwiązania

– analiza logiczna (poprawność formalna, prostota, spójność

wewnętrzna i powiązania z dotychczasową wiedzą)

– testowanie empiryczne (potwierdzanie – liczne wątpliwości,

falsyfikowanie)

• Zbudowanie teorii

– (Hajduk, 2001, s. 198-201), (Kamiński, 1992, s. 203-205), (Nowak,

1985, s. 26-27, 30-37)

21

Etapy badania naukowego, procesu

badawczego – metody naukowe i metody

badawcze

• „Czynności składające się na przebieg procesu badawczego

można – z pewnym uproszczeniem – podzielić na

czynności

związane z zadawaniem pytań, tj. formułowaniem problemów
naukowych

, i

czynności związane z udzielaniem odpowiedzi na

te pytania

. Tak też można by podzielić zalecane czy faktycznie

stosowane schematy ich realizacji – metody. Te ostatnie
nazwiemy

metodami badawczymi

w sensie węższym. (…)

Metody badawcze

to zalecane lub faktycznie stosowane w danej

nauce schematy czynności służących do udzielania odpowiedzi
na formułowane w niej pytania.

W naukach empirycznych

metody badawcze

to przede wszystkim typowe i powtarzalne

sposoby zbierania, opracowania, analizy i interpretacji danych
empirycznych, służące do uzyskiwania maksymalnie (lub
optymalnie …) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich
pytania.” (Nowak, 1985, s. 21-22)

22

Wybrane podstawowe

sposoby rozumowania w

nauce

1. Dedukcja

2. Redukcja, abdukcja, indukcja

3. Wnioskowanie przez analogię

23

Rozumowanie

• O rozumowaniach – zob. (Hajduk, 2001, s. 71-98),

także (Bocheński, 1992, s. 78-80, 102-106, 117-124)

i (Krajewski, 1998, s. 74-84)

• „ROZUMOWANIE

– w najszerszym znaczeniu oznacza pracę umysłową

(przeciwieństwo pracy fizycznej);

– w znaczeniu węższym to rozmaite czynności umysłowe z

wyłączeniem obserwowania (doświadczenia); w filozofii i

logice

rozumowanie to przechodzenie od jednych sądów do

innych

– w tym sensie rozumowanie to dobieranie

następstwa do racji lub racji do następstwa.

– Przyjmuje się podział rozumowania na

dedukcyjne

i

redukcyjne

; rozumowanie dedukcyjne przebiega od racji do

następstwa, redukcyjne przebiega od następstwa do racji.”

http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=100447

24

Rozumowanie cd.

• „Każdy proces, w którym wnioski wyprowadza się

z pewnego zbioru przesłanek, możemy nazwać

procesem rozumowania. (…) rozumowania mogą

być dobre lub złe; są

dobre

, gdy przesłanki

wspierają czy nawet pociągają za sobą wniosek;

są

złe

, gdy nie udzielają wnioskowi żadnego

wsparcia.” (Blackburn, 1997, s. 352)

• Trzy rodzaje wnioskowania – indukcyjne,

dedukcyjne i abdukcyjne (Peirce – za Grobler,

2008, s. 102)

– Tamże: „wnioskowanie” i „metoda” – używane

zamiennie

25

Dedukcja. Wnioskowanie

dedukcyjne.

• Rozumowanie dedukcyjne występuje i jest akceptowane we

wszystkich dyscyplinach naukowych (oczywiście w różnym
zakresie).

• „DEDUKCJA, rozumowanie dedukcyjne, wnioskowanie dedukcyjne

– (łac. deductio = wywód) sposób wnioskowania logicznego polegający

na wyprowadzaniu ze zdania lub zdań uznanych za prawdziwe ich
następstwa, tj. zdania, które wynika z tamtych w sposób logiczny. (…)
Stosowana dawniej definicja dedukcji jako przechodzenia od ogółu do
szczegółu nie odpowiada właściwemu znaczeniu tego terminu.”

http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=133041

• Dedukcja = „wszelkie rozumowanie oparte na

wynikaniu logicznym

,

czyli rozumowanie od racji logicznej do jej następstwa” (Krajewski,
1998, s. 74) (Co to jest wynikanie – zob. np. Hajduk, 2001, s. 78)

• Jest

rozumowaniem niezawodnym

, tzn. gdy przesłanki są

prawdziwe, to wniosek także jest z konieczności prawdziwy.

26

Dedukcja – podstawowa reguła

wnioskowania zwana modus ponens

Jeżeli A, to

B

przesłank

a

Zdanie jest
prawdziwe

Jeśli przed
chwilą padał

deszcz, to ulica
jest mokra

A

przesłank
a

Poprzednik

jest prawdziwy

przed chwilą
padał deszcz

więc B

wniosek

Zatem
następnik też

jest prawdziwy

a więc – ulica

jest mokra

Przykład zaczerpnięty z (Krajewski, 1998,
s. 75)

27

Redukcja. Wnioskowanie

redukcyjne.

Jeżeli A, to
B

przesłank
a

Zdanie jest
prawdziwe

Jeśli przed chwilą

padał deszcz, to ulica
jest mokra.

B

przesłank
a

Następnik jest
prawdziwy

ulica jest mokra

więc A

wniosek

Zatem
poprzednik BYĆ
MOŻE jest

prawdziwy

a więc –

prawdopodobnie –
przed chwilą padał
deszcz (dlatego
„prawdopodobnie”, bo

mogła wystąpić inna
przyczyna mokrej
ulicy)

Redukcja jest

rozumowaniem zawodnym

, tzn. prawdziwość

przesłanek nie gwarantuje prawdziwości wniosku.

28

Abdukcja i indukcja

• Abdukcja i indukcja są w zasadzie rodzajami

redukcji (Bocheński, 1992, s. 78-79, 102-103)

• Schemat redukcji:

– Jeżeli A, to B

(zdanie warunkowe)

– B

(następnik)

– a więc

A

(poprzednik)

• „Jeżeli poprzednik jest uogólnieniem następnika,

wtedy tego typu redukcję nazywa się „indukcją”;

jeżeli natomiast to nie ma miejsca, wtedy mówimy o

redukcji nie-indukcyjnej.” (Bocheński, 1992, s. 103)

29

Abdukcja. Rozumowanie

abdukcyjne.

• „Rozumowanie abdukcyjne, abdukcja – pojęcie

wywodzące się z filozofii Charlesa Peirce'a, stworzone

dla oznaczenia procesu tworzenia wyjaśnień; jest

procesem rozumowania, który dla pewnego zbioru

faktów tworzy ich najbardziej prawdopodobne

wyjaśnienia.”

http://pl.wikipedia.org/wiki/Rozumowanie_abdukcyjne

• Abdukcja jest procesem

wyjaśniania

tego, co jest nam

już wiadome, co znamy, np. zaobserwowaliśmy jakieś

zdarzenie – a następnie chcemy się dowiedzieć –

dlaczego to zdarzenie nastąpiło, albo dlaczego było

takie a nie inne.

30

Indukcja. Rozumowanie indukcyjne.

• Indukcja, z wyjątkiem indukcji enumeracyjnej

zupełnej, jest rozumowaniem zawodnym

(Hajduk, 2001, s. 80-82) (Krajewski, 1998, s.

76-84)

• Indukcja enumeracyjna

– zupełna
– niezupełna

• Indukcja eliminacyjna

– Francis Bacon, John Stuart Mill
– Kanony Milla

• Kanon jedynej zgodności
• Kanon jedynej różnicy
• Kanon zmian towarzyszących

31

Ogólne metody nauki

1. Metoda dedukcyjna

2. Metoda nauk empirycznych

2a. Metoda indukcyjna

2b. Metoda hipotetyczno-dedukcyjna

32

Metoda dedukcyjna

• Związana jest z budowaniem i badaniem poprawności

systemów dedukcyjnych, systemów aksjomatycznych
(Hajduk, 2001, s. 108-115) (Bocheński, 1992, s. 76-101)

• Odnosi się przede wszystkim do nauk apriorycznych,

dedukcyjnych, formalnych – logiki i matematyki. Ale –
również w naukach społecznych próbowano konstruować
teorie aksjomatyczne w oparciu o metodę dedukcyjną
(Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 57-59).

• Metoda dedukcyjna jako metoda nauki

NIE jest tym

samym co

wnioskowanie dedukcyjne jako rodzaj

rozumowania.

Rozumowanie dedukcyjne występuje we

wszystkich dyscyplinach naukowych, metoda
dedukcyjna – raczej nie.

33

Metoda nauk empirycznych –

podstawa

• Nauki empiryczne bazują na, odwołują się do

doświadczenia

,

empirii

(zob. m.in. Bocheński,

1992, s. 106-111).

Jednakże – co to właściwie

znaczy?

• Że muszą mieć

interpretację empiryczną

(Grobler, 2008, s. 142)

• Że opierają się na

zdaniach obserwacyjnych

,

zdaniach o faktach, zdaniach o fenomenach.

– „Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle następujące

dane: współrzędne czasowe, współrzędne
przestrzenne, okoliczności, opis fenomenu.”
(Bocheński, 1992, s. 106-107)

34

Metoda nauk empirycznych – podstawa

cd.

• Że, w uproszczeniu: „To, co stoi w sprzeczności ze

zdaniami obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone, to, co
służy wyjaśnieniu tych zdań, musi być przyjęte”
(Bocheński, 1992, s. 109)

– Ale – uwaga – tu pojawiają się istotne problemy

• Nie istnieje „czysta” obserwacja – zob. teza o uteoretyzowaniu

obserwacji

• Jeżeli jakieś zdanie obserwacyjne jest niezgodne z hipotezą, prawem,

teorią naukową (tzn. jest inaczej niż hipoteza lub teoria przewiduje),
to niekoniecznie dana hipoteza (prawo, teoria) musi zostać
odrzucona. Zob. problemy z falsyfikacją, teza Duhema-Quine’a.

• Generalizacje, hipotezy, prawa, tezy nauki nie powstają w

wyniku „prostego” uogólnienia zdań obserwacyjnych,
ponieważ pojawia się w nich

nowa

treść – „element

teoretyczny”, tj. nowe pojęcia, przyczyny, związki, które

wymyślamy

, tworzymy, by

wyjaśnić

, to co zaobserwowaliśmy.

35

Metoda nauk empirycznych*

• Metoda nauk empirycznych =

metody

redukcyjne

(Bocheński, 1992, s. 102-136), w

tym:

– metoda indukcyjna

dla nauk przyrodniczych

– metoda historyczna

oparta na

redukcji nie-indukcyjnej

dla nauk humanistycznych

– zob. też – wnioskowanie redukcyjne

---------------------------------------------------
• *Nauki empiryczne dzielą się na nauki

przyrodnicze i społeczne (humanistyczne i

społeczne, nauki o kulturze)

36

Metoda nauk empirycznych

• Metoda nauk empirycznych =

metoda

indukcyjna

, w dwu wariantach:

– podejście

indukcjonistyczne

(starsze, kojarzone z

pozytywizmem i neopozytywizmem), „klasyczna”
metoda indukcyjna

– podejście

hipotetyczno-dedukcyjne

(Popper), metoda

hipotetyczno-dedukcyjna (Hajduk, 2001, s. 142-144)

• Metoda indukcyjna jako metoda nauki

NIE jest

tym samym co

rozumowanie indukcyjne

, chociaż

oczywiście w dużej mierze się na nim opiera.

37

Metoda indukcyjna

• Metoda indukcyjna opiera się na intuicji, iż im

więcej różnorodnych przypadków potwierdza

daną hipotezę, tym bardziej jest ona

prawdopodobna i możemy jej ufać, do tego

stopnia, że staje się prawem nauki.

– Ale – nie udało się jak dotąd ustalić – jak rozumieć i

obliczać to prawdopodobieństwo, generalnie jest tu

spory kłopot (zob. Grobler, 2008, s. 33-61)

• W innym sformułowaniu – im więcej mamy

potwierdzonych jednostkowych zdań o faktach,

zdań obserwacyjnych, tym bardziej ich

uogólnienie, zdanie teoretyczne, tj. hipoteza jest

wiarygodne.

38

Metoda indukcyjna cd.

• Dzisiaj już chyba nikt nie uważa praw, stwierdzeń, uogólnień

uzasadnionych na drodze indukcji (niezupełnej i eliminacyjnej)
za pewne, lecz jedynie za w jakimś stopniu potwierdzone.

– Z pojęciem potwierdzania też jest problem (zob. Grobler, 2008, s.

55-61)

• „W praktyce metodą indukcji można posługiwać się jedynie w

sposób bardziej swobodny, porównując poszczególne przypadki
pod względami uznanymi za istotne w danym kontekście
badawczym. Do odróżnienia czynników istotnych od
nieistotnych trzeba mieć uprzednio zaakceptowane hipotezy.”
(Grobler, 2008, s. 33)

• „Świadectwo empiryczne w jakiś sposób przyczynia się do

dyskryminacji hipotez, … przemawia na korzyść jednych i
niekorzyść drugich” (Grobler, 2008, s. 33)

39

… im więcej różnorodnych

przypadków

• „Prawdopodobieństwo wniosku uzyskanego

w drodze indukcji niezupełnej, głoszącego, że

przedmiot klasy a (którą w pewien sposób

obierzemy) ma cechę b, będzie tym większe,

po pierwsze, im więcej przedmiotów danej

klasy przebadamy i stwierdzimy, że

wszystkie one mają tę samą cechę, po

drugie, im bardziej różnorodne będą te

przedmioty, po trzecie, im bardziej będą się

różniły warunki, w których dokonujemy

obserwacji” (Krajewski, 1998, s. 79)

40

Metoda indukcyjna – problemy

• „Rozumowanie indukcyjne polega zasadniczo na projekcji,

czyli rzutowaniu, wyników obserwacji na przypadki dotąd

niezaobserwowane” (Grobler, 2008, s. 58)

• „Nawet najbogatsze, lecz z natury rzeczy skończone

świadectwo empiryczne nie może wystarczyć do

wyczerpującego uzasadnienia żadnej hipotezy

uniwersalnej” (Grobler, 2008, s. 33)

– Na marginesie – nie zawsze interesują nas hipotezy ściśle

uniwersalne, zwłaszcza w naukach humanistycznych i

społecznych

• Teza o niedookreśleniu teorii przez dane empiryczne

–

zebrany materiał empiryczny może być podstawą

nieskończenie wielu hipotez (Grobler, 2008, s. 27, 58-59)

– paradoks doboru krzywej, paradoks „zielbieskości”

41

Metoda indukcyjna – problemy cd.

• Teza o uteoretyzowaniu obserwacji

– „nie sposób niczego zaobserwować bez

wcześniejszych oczekiwań ukształtowanych przez
posiadane przez nas teorie”, „treść obserwacji zależy
od licznych, mniej lub bardziej wyrafinowanych,
założeń”, „teorie uznawane przez obserwatora
determinują jego reakcje na otoczenie” (Grobler,
2008, s. 70-71, 90)

– Nie tylko obserwacja jako taka jest uteoretyzowana,

lecz także identyfikacja sytuacji obserwacyjnej jest
uteoretyzowana – decyzja co obserwować – również w
sensie dosłownym – także wynika z akceptowanych
teorii i założeń (Grobler, 2008, s. 91)

42

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna,

metoda falsyfikacji, metoda krytyki

hipotez

• Karl Raimund Popper

–

najważniejsza metoda nauki

lub

nauk

empirycznych

=

stosowanie zasady krytycyzmu

=

metoda

hipotetyczno-dedukcyjna

(Grobler, 2008, s. 63-64)

• „Polega na wysuwaniu hipotez, wyprowadzaniu z nich wniosków

dedukcyjnych na temat wyników projektowanych
eksperymentów, a następnie konfrontowaniu ich z faktycznymi
wynikami eksperymentalnymi’ (Grobler, 2008, s. 63-64)

• Falsyfikacjonizm

– w naukach empirycznych nie można dowieść

prawdziwości żadnej hipotezy, nie można hipotezy ostatecznie i
całkowicie potwierdzić, czasami natomiast da się wykazać, że
jakaś hipoteza jest fałszywa

– Dlaczego? Zobacz slajdy Metoda indukcyjna – problemy

• Wszystkie tezy nauki przyjęte są „na próbę” i mogą zostać

odwołane

43

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – jak to się

robi?

• Identyfikacja faktów wymagających wyjaśnienia (problem – co to jest

fakt – na razie pomijamy)

• Sformułowanie śmiałej hipotezy albo wielu śmiałych hipotez (śmiałe =

wysoce informacyjne, tj. „dużo mówiące” o świecie, o szerokiej

dziedzinie odniesienia, mocno narażone na obalenie)

• Wyprowadzenie – drogą dedukcji – z tychże hipotez konsekwencji

empirycznych, tj. jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych

• Poddanie tychże zdań obserwacyjnych rzetelnym testom empirycznym,

poprzez eksperymenty i obserwacje (zwłaszcza w naukach

społecznych, gdzie nie zawsze da się przeprowadzić eksperyment)

– Testowanie jest rzetelne, gdy odbywa się w zróżnicowanych sytuacjach, na

różne sposoby, poza tym – terminy występujące w hipotezie i zdaniach

obserwacyjnych nie powinny być wieloznaczne

– Przed rozpoczęciem testowania empirycznego należy dokonać

operacjonalizacji terminów teoretycznych występujących w hipotezie, tj.

„przetłumaczyć” je na terminy obserwacyjne

• Te hipotezy, które nie zostaną sfalsyfikowane mogą „na razie” zostać

uznane, ale trzeba pamiętać, że to „nie na zawsze”.

– (Grobler, 2008), (Krajewski, 1998, s. 92-101)

44

Co to jest operacjonalizacja?

• Terminy teoretyczne i obserwacyjne, zdania teoretyczne (hipotezy,

prawa) i zdania obserwacyjne,

definicje operacyjne

(Frankfort-

Nachmias, Nachmias, 2001, s. 44-51)

• „Operacjonalizacja (ang. operationalization) – proces

przekształcania abstrakcyjnych pojęć, dotyczących przedmiotu
badania, w konkretne wskaźniki i zmienne, dające się zmierzyć
empirycznie. Operacjonalizacja pojęcia „dobrobyt społeczny” może
polegać na ustaleniu wskaźników, które zdaniem badaczy dotyczą
tego pojęcia i są mierzalne w praktyczny sposób, tak jak produkt
krajowy brutto, stopa bezrobocia, średnie zarobki, wartość
posiadanych oszczędności, wydatki na kulturę i rozrywkę itd.”
http://dobrebadania.pl/slownik-badawczy.html?
b=baza&szczegolowo=406 (odczyt 29.11.2009)

• Zobacz też http://www.calculemus.org/lect/08metod/3-indukcja.pdf

45

Co to jest operacjonalizacja? Cd.

Wikipedia

http://pl.wikipedia.org/wiki/Operacjonalizacja_problemu_badaw

czego (odczyt 28.11.2009)

„Operacjonalizacja problemu badawczego jest najobszerniejszym

etapem przygotowania badań.

Obejmuje ona następujące kroki:

– rozstrzygnięcia dotyczące pojęć i ich zdefiniowania
– dobór i zdefiniowanie wskaźników i zmiennych
– wskazanie zbiorowości, w której będą realizowane badania i

dokonanie w niej zwiadu terenowego

– decyzja co do wykorzystywanych metod i technik badawczych i

wybór bazy źródłowej

– decyzja co do zasady analizy uzyskanego materiału empirycznego

Operacjonalizacja jest bardzo ważną częścią procesu

badawczego. Podjęte w jej ramach decyzje bezpośrednio

rzutować będą na wyniki badań.”

46

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna –

problemy

• Problem z

falsyfikacją

– „na tej podstawie, że wynik

eksperymentu jest niezgodny z przewidywaniem, nie
można wnioskować, że badana hipoteza jest
fałszywa” (Grobler, 2008, s. 70)

• Dlaczego?

Bo fałszywe mogą być:

– zdanie obserwacyjne opisujące warunki początkowe

eksperymentu

– zdanie obserwacyjne opisujące wyniki eksperymentu
– założenia, w tym –

• explicite i implicite akceptowane prawa, teorie (uteoretyzowanie

obserwacji)

• oczekiwania i przesądy
• wiedza towarzysząca i zastana = background knowledge, folklor

dyscypliny

47

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna –

problemy cd.

• Teza Duhema-Quine’a, holizm (Grobler,

2008, s. 76-77)

– „świadectwo empiryczne odnosi się nie do

pojedynczych zdań, lecz do nauki w
całości”

48

Metoda abdukcyjna

• „Metoda abdukcyjna (…) polega na tym, by w obliczy

zaskakującego zjawiska szukać hipotezy, z której
można dedukcyjnie wyprowadzić to, że takie zjawisko
zajdzie.

– Gdyby taka hipoteza była prawdziwa, pozornie zagadkowe

zjawisko byłoby zupełnie naturalne. Dlatego gdy taka hipoteza
się znajdzie, należy wnosić, że jest ona przypuszczalnie
prawdziwa. Gdy takich hipotez jest więcej niż jedna, należy
wybrać tę, która dostarcza lepszego wyjaśnienia niż inne.
Powyższą zasadę nazywa się zasadą wnioskowania do
najlepszego wyjaśnienia” (Grobler, 2008, s. 102)

• Problem – co to znaczy „wyjaśnienie lepsze od

innych”?

49

Podstawowe metody naukowe – nieco inne

ujęcia

• Trzy metody nauki –

indukcyjna

,

hipotetyczno-

dedukcyjna

,

idealizacyjna = idealizacji i faktualizacji

(Krajewski, 1998, s. 119)

• Poznawanie bezpośrednie i pośrednie

(czyli

wnioskowanie

) występują „w każdym myśleniu

teoretycznym albo przynajmniej w znacznej części

nauk” – i jako takie są przedmiotem metodologii

ogólnej (Bocheński, 1992, s. 18, 19, 21, 24, 25)

– Metody poznawania bezpośredniego

(Bocheński, 1992, s. 24,

26-40)

• Metoda fenomenologiczna

– Metody poznawania pośredniego

(Bocheński, 1992, s. 24-25,

41-136)

• Analiza języka, Metoda dedukcyjna, Metoda redukcyjna

50

Metody charakterystyczne

dla poszczególnych typów

nauk

51

Nauki przyrodnicze i społeczne

• Wilhelm Dilthey (1833-1911) – nauki

przyrodnicze i nauki o duchu (o kulturze i

jej wytworach, humanistyczne) stosują

różne metody, bo ich przedmioty są

zasadniczo różne, wobec przyrody badacz

jest zewnętrznym obserwatorem, w

kulturze – jest jej zaangażowanym

uczestnikiem, w poznaniu przyrody chodzi

o

wyjaśnienie i przewidywanie

zjawisk, w

poznaniu kultury – o ich

zrozumienie

.

52

Nauki przyrodnicze i społeczne –

naturalizm i antynaturalizm

• Naturalizm – „zasadniczym rysem nauki jest odkrywanie praw

sprawdzalnych empirycznie, umożliwiających przewidywanie i
wyjaśnianie zjawisk” (Grobler, 2008, s. 223). Tak ma być zarówno w
naukach przyrodniczych jak i społecznych.

• Antynaturalizm – „(1) procesy społeczne są tak złożone i splecione ze

sobą, że odkrywanie autentycznych praw społecznych i przewidywanie
zachowań ludzkich jest niemożliwe; (2) inaczej niż zachowania zjawisk
przyrody, zachowania ludzi podlegają ich woli i dlatego są
nieprzewidywalne; (3) w odróżnieniu od zjawisk przyrody ludzie mogą
kierować się w swoim zachowaniu przewidywaniami teorii społecznej, co
zmienia rzeczywistość przez tę teorię opisywaną” (Grobler, 2008, s. 223)

– Metoda rozumiejąca

– rozumienie działań społecznych jest możliwe dzięki

wykryciu reguł kulturowych (jawnych i nie), reguły nie są przyczynami
ludzkich działań, lecz tylko nadają sens działaniom, zadaniem nauk
społecznych jest rozumienie kultury, a nie przewidywanie na podstawie praw
(Grobler, 2008, s. 229-230)

53

Nauki przyrodnicze i społeczne –

naturalizm i antynaturalizm cd.

• Florian Znaniecki – w naukach o kulturze

staramy się wykryć prawidłowości – ale w
badaniu należy uwzględnić tzw.

współczynnik

humanistyczny

– „współczynnik humanistyczny, postulat

metodologicznego rozpatrywania zjawisk
społecznych jako aktualnego lub potencjalnego
przedmiotu czyichś czynności, domagający się od
socjologa patrzenia na rzeczywistość oczami jej
uczestników, nie obserwatora; twórcą koncepcji był F.
W. Znaniecki” http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?
id=3998441 (odczyt 29.11.2009)

54

Nauki nomotetyczne i idiograficzne

• Nomotetyczne – formułują prawa,

poszukują uogólnień

• Idiograficzne – opisują poszczególne

przypadki

55

Bibliografia

56

Bibliografia

•

Ajdukiewicz, Kazimierz (1983). Zagadnienia i kierunki filozofii. Warszawa: Czytelnik.

•

Blackburn, Simon (1997). Oksfordzki słownik filozoficzny. Warszawa: Wydawnictwo
„Książka i Wiedza”.

•

Bobrowski, Ireneusz (1998). Zaproszenie do językoznawstwa. Kraków: Wydawnictwo
Instytutu Języka Polskiego PAN.

•

Bocheński, Józef M. (1992). Współczesne metody myślenia. Poznań: „W drodze”
Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów.

•

Bronk, Andrzej (1992). Wielość nauk i jedność nauki (Stanisława Kamińskiego opcje
metodologiczne). W: Kamiński, Stanisław. Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja
nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL, s. 345-370.

•

Frankfort-Nachmias, Chava; Nachmias, David (2001). Metody badawcze w naukach
społecznych. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c.

•

Grobler, Adam (2008). Metodologia nauk. Kraków: Wydawnictwo Aureus, Wydawnictwo
Znak.

•

Hajduk, Zygmunt (2001). Ogólna metodologia nauk. Wydanie II zmienione. Lublin: KUL.

•

Kamiński, Stanisław (1992). Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV
poprawione. Lublin: KUL.

•

Kołakowski, Leszek (2000). Neutralność i wartości akademickie. W: Tenże, Moje słuszne
poglądy na wszystko. Kraków: Wydawnictwo Znak, s. 137-155.

•

Krajewski, Władysław (1998). Prawa nauki. Przegląd zagadnień metodologicznych i
filozoficznych. Wydanie drugie poprawione. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza”.

57

Bibliografia cd.

• Marciszewski, Witold (2007). Zestawienie wybranych pojęć kluczowych

metodologii nauk. http://www.calculemus.org/lect/08metod/6-zestawienie.html

• Nowak, Stefan (1985). Metodologia badań społecznych. Warszawa: Państwowe

Wydawnictwa Naukowe.

• Pilch, Tadeusz, Bauman, Teresa (2001). Zasady badań pedagogicznych.

Strategie ilościowe i jakościowe. Wydanie drugie poprawione i rozszerzone.
Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.

• Szaniawski, Klemens (1994a). Kilka uwag o filozofii nauki. W: Tenże, O nauce,

rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 48-54.

• Szaniawski, Klemens (1994b). Metoda i twórczość w nauce. W: Tenże, O nauce,

rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 68-76.

• Szaniawski, Klemens (1994c). O obiektywności nauki. W: Tenże, O nauce,

rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 8-17.

• Tavris, Carol; Wade, Carole (1999). Psychologia. Podejścia oraz koncepcje.

Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, s. 30-35.

• Dodatkowe publikacje związane z filozofią i metodologią można znaleźć poprzez

blog Cisek, Sabina (2008-2009). Methodology and Philosophy of Information
Science. http://methodologyphilosophyinfoscience.blogspot.com/