

To  forma literacka lub literacko-naukowa,

prezentująca punkt widzenia autora. Esej może

poruszać tematykę filozoficzną, społeczną lub

artystyczną, być formą krytyki literackiej,

manifestu politycznego lub też dotyczyć innych

refleksji autora. Badacze wciąż mają problem z

określeniem, czym tak naprawdę jest esej. Uważa

się nawet, że jego zdefiniowanie jest niemożliwe,

dlatego zamiast szukać uogólnień, powinno się

zająć badaniem poszczególnych tekstów

eseistycznych. Za twórców eseju uznaje się Michela

de Montaigne’a, renesansowego humanistę, który

napisał dzieło Essais (Próby z1580 r.) i Francisa

Bacona, odrodzeniowego filozofa, autora Essays or

Counsels, civill and moral.

Osobą mówiącą w eseju jest zawsze sam autor, wyrażający swoje poglądy i

przemyślenia. W związku z tym esej cechuje:



subiektywizm – esej pokazuje świat przez pryzmat uczuć i filtr skojarzeń.

Autor przede wszystkim ma okazję do wygłoszenia swoich przekonań.

Czasami taka okazja jest swego rodzaju prowokacją (np. kontrowersyjne

dyskusje z autorytetami, bądź głęboko zakorzenionymi opiniami),

zachęcającą do szukania kontrargumentów.



refleksyjność – esej to zapis toku rozmyślań autora nad danym

problemem. Twórca nie moralizuje ani nie próbuje przekonać do swojego

zdania, jedynie przedstawia własny punkt widzenia. Nie oczekuje, że

czytelnik się z nim zgodzi, chce sprowokować do samodzielnego wysiłku

intelektualnego i zajęcia stanowiska w danej sprawie.

Esej jest gatunkiem niefikcjonalnym. Świat przedstawiony w eseju nie

tworzy sam w sobie spójnej całości. Elementy świata przedstawionego

można odnaleźć jedynie w tych fragmentach tekstu, które reprezentują

cechy gatunków, kreujących własny świat przedstawiony (anegdota,

przykład, wspomnienie, obrazek itp.). Tak skonstruowany fragmentaryczny

świat utworu jest podporządkowany nadrzędnej idei przyjętej przez autora

i istnieje jedynie po to, by myśl autora egzemplifikować. Fabularność

pozostaje elementem drugorzędnym w stosunku do przekazywanej w

eseju idei.

Niesystematyczność i niesystemowość

Wyróżniki te zostały wprowadzone przez Wojciecha

Głowalę, jednego z prekursorów teorii eseju w Polsce.



Niesystematyczność eseju polega na

jego asocjacyjnym charakterze. Autor przedstawia swoje

przemyślenia na zasadzie luźnych skojarzeń, nie stosuje

porządku chronologicznego, tematycznego, hierarchii

ważności przedstawionych argumentów. Esej ma charakter

nielinearny, jest oparty na skrótach myślowych i rozległych

skojarzeniach. Kompozycja tak skonstruowanego dzieła jest

luźna i fragmentaryczna.



Niesystemowość przejawia się w niewyczerpaniu tematu.

Eseista nie ma ambicji przedstawienia wszystkich możliwych

punktów widzenia na daną sprawę, nie prezentuje wszystkich

dostępnych argumentów. Dokonuje subiektywnej selekcji, nie

wyczerpuje tematu, bo nie jest to rozprawa naukowa ani

traktat. Pragnie jedynie skłonić do refleksji i zasygnalizować

istnienie danego problemu. Esej bywa zazwyczaj

niekonkluzywny (autor podaje informacje, ale nie wyciąga z

nich wniosków, pozostawia to czytelnikowi), przez co tekst

może sprawiać wrażenie nieukończonego.

Synkretyzm gatunków i rodzajów

literackich



Hybrydyczność – esej jest gatunkiem

synkretycznym, który czerpie wiele cech z

innych gatunków. Często myli się go

z felietonem bądź szkicem, rzadziej

z reportażem lub recenzją. Może zawierać

cechy traktatu (np.: filozoficznego lub o

sztuce), opowiadania czy pamiętnika. W tok

wypowiedzi autor może

wplatać aforyzmy czy dygresje zawierające

np.: anegdoty. Eseju nie da się także

jednoznacznie zaklasyfikować do żadnego z

istniejących rodzajów literackich, gdyż

zależnie od konkretnej realizacji, może on

skłaniać się zarówno ku liryce, epice jak i

dramatowi.

Styl eseju



Esej dąży do stylu wysokiego, jest popisem kunsztu

literackiego autora. Przy użyciu wysublimowanych

środków artystycznego wyrazu powinien dowodzić

elokwencji i erudycji autora. Styl, pozornie lekki,

powinien charakteryzować się pewnym poziomem

wyrafinowania. Eseista często w swoich tekstach stosuje

groteskę i ironię.



Inter tekstualność – eseista często

stosuje cytaty, aforyzmy i odniesienia do różnych dzieł

literackich oraz kulturalnych, wplata w kompozycję

tekstu aluzje historyczne i filozoficzne. Skutkiem takiej

praktyki jest dialogiczność tekstu



Dygresyjność – bardzo częstą cechą spotykaną w

esejach jest pojawianie się różnego rodzaju wtrętów,

które przerywają tok myśli i kierują w zupełnie innym

kierunku. Obrazują one to, co mówi autor, ponadto

ubarwiają tekst, ale nie zawsze muszą wnosić do dzieła

coś nowego.



To gatunek literacki z

pogranicza publicystyki, literatury faktu i literatury

pięknej (przez krytykę zwany przewrotnie

„bękartem literatury pięknej

i brukowej popołudniówki”).

Reportaż wykształcił się w 2. połowie XIX w., co

wiązało się z dynamicznym rozwojem prasy w tym

czasie. Obejmuje utwory, które stanowią relację z

określonych wydarzeń, a których naocznym

świadkiem był sam autor. Ze względu na stopień

autorskiego zaangażowania reportaż przybrać

może formę czysto informacyjną, relacjonującą

bądź też przedstawiająco-sceniczną.

Gatunek publicystyczno-literacki, przedstawia rzeczywiste zdarzenie i

towarzyszące mu okoliczności, autor reportażu opowiada o zdarzeniach,

których był świadkiem lub których przebieg zna z relacji świadków,

dokumentów lub innych źródeł. Ze względu na tematykę wyróżniamy

reportaże: społeczno-obyczajowe, podróżnicze, wojenne, sądowe,

polityczne, popularnonaukowe. Ze względu na formę publikacji i związane

z nią środki ekspresji mówi się o reportażu literackim, radiowym,

telewizyjnym, filmowym i fotoreportażu.
W zakresie sposobu prezentacji wydarzeń reportaż powinien cechować się

obiektywizmem, rzetelnością i wiernością wobec przedmiotu narracji. Z

drugiej strony reportaż jest subiektywny, zawiera ocenę, opinie autora na

dany temat (niekiedy jedynie sugestie). Reportaż może zawierać cytaty,

wypowiedzi świadków zdarzenia, tematem reportażu może być wszystko,

co przykuwa uwagę, ważny jest problem i bohater. Reportaż można pisać

w czasie teraźniejszym, co nadaje tempa relacji, wywołuje w czytelniku

wrażenie obserwacji opisywanego wydarzenia (relacja unaoczniająca).
Mimo iż reportaż opiera się na materiale autentycznym i zasadniczo unika

fikcji literackiej, to częstokroć uformowany jest na wzór epickiej fabuły,

niekiedy przybierając postać wyrazistej akcji. Wybitni twórcy reportażu,

prócz typowego sprawozdania, włączają doń różnorodne formy

narracyjne: opis, rozbudowaną charakterystykę postaci, poetycką

narrację, wspomnienie, a także wywiad, dialog.

Ze względu na poruszaną tematykę wyróżnia się różne

odmiany gatunkowe:



społeczno-obyczajowy



podróżniczy



sportowy



sądowy



wojenny



popularnonaukowy



To specyficzny rodzaj publicystyki, krótki utwór dziennikarski

(prasowy, radiowy, telewizyjny) utrzymany w osobistym tonie, lekki w

formie, wyrażający - często skrajnie złośliwie - osobisty punkt widzenia

autora. Charakterystyczne jest częste i sprawne "prześlizgiwanie" się

po temacie. Gatunek ten wprowadzony został w XIX wieku na łamach

francuskiego "Journal des Débats". Felieton jest zwykle umieszczany

na stałej kolumnie (tzn.stronie gazety lub czasopisma - stąd po

angielsku stały felietonista to columnist), zwanej kolumną felietonową.

Do felietonów zaliczane są również stałe rubryki, zawierające rysunki

satyryczne (tzw. felietony rysunkowe). Obecne są najczęściej w

polskich tygodnikach, ale również w dziennikach. Do felietonistów

rysunkowych można zaliczyć: np. Szymona Kobylińskiego - rubryka w

"Polityce" w latach 1957-1990, Marka Raczkowskiego - "Polityka" i

"Przekrój", czy Henryka Sawkę - rubryki "Fotoplastykon" i "Sawka

czatuje" we "Wprost".
Natomiast używany w żargonie telewizyjnym termin felieton

filmowy nie ma nic wspólnego z felietonem jako takim; nazywa się tak

każdą wstawkę (dokrętkę) filmową do programu, nawet

niekoniecznie publicystycznego.



To działalność polegająca na zbieraniu i upublicznianiu

za pomocą środków masowej komunikacji informacji o

wydarzeniach, ludziach oraz problemach.

Dziennikarstwo można podzielić na:



profesjonalne (wykonywane przez dziennikarzy) oraz

nieprofesjonalne,



prasowe (poprzez prasę), agencyjne (zob. agencja

prasowa), radiowe, telewizyjne i internetowe (poprzez tzw.

media elektroniczne);



komercyjne (realizowane dla zysku właściciela mediów)

oraz niekomercyjne (dla organizacji państwowych,

społecznych, religijnych oraz innych non-profit);



lokalne, krajowe i międzynarodowe;



polityczne, gospodarcze, sportowe, kulturalne i inne

specjalne.

System gatunków dziennikarskich można podzielić na dwa podsystemy:
pierwszy obejmuje gatunki informacyjne, drugi – publicystyczne.



wzmianka – najmniejszy gatunek informacyjny. Zawiera powiadomienie o pojedynczym fakcie lub
wydarzeniu.



notatka – jest odmianą wzmianki wzbogaconej o dodatkowe fakty szczegółowe. Cechą charakterystyczną
notatki jest statystyczne wyliczanie tych faktów.



sprawozdanie – prezentacja zdarzeń, które już się zakończyły i mają swój finał. Fakty przedstawiane są
w sposób dynamiczny oraz w porządku czasowym.



relacja – równoległa prezentacja zdarzeń, które trwają. Przekaz barwny, emocjonalny.



życiorys – chronologiczne przedstawianie wydarzeń z życia postaci. Obowiązuje ograniczenie do
istotnych dat i faktów.



sylwetka – sposób prezentacji osób przez opis ich osobowości, a także wyglądu zewnętrznego, sposobu
bycia, upodobań itd.



kalendarium – uporządkowane chronologicznie wzmianki lub notatki przekazujące informacje o
zdarzeniach, jakie miały miejsce w ściśle określonym przedziale czasowym (tydzień, miesiąc, rok itd.).



przegląd prasy – seria cytatów z najciekawszych materiałów zamieszczonych w innych mediach.



reportaż – sprawozdanie dziennikarskie z prawdziwych wydarzeń, wzbogacone o dokładny opis
środowiska, charakterystykę postaci oraz o wrażenia samego reportera.



wywiad – rozmowa przeprowadzona przez dziennikarza z budzącą zainteresowanie osobą. Składa się z
celowo formułowanych pytań i odpowiedzi.



komentarz – wypowiedź publicystyczna o najwyższym stopniu aktualności i silnie

zarysowanym stanowisku autora (autorów).



artykuł – wypowiedź publicystyczna na aktualne w danym momencie tematy, w

której wywód podporządkowany jest wyraźnie sformułowanym tezom.



esej – obszerny utwór, swobodnie rozwijający i interpretujący jakieś zjawisko lub

dociekający problemu. Charakteryzuje go niekonsekwentna erudycja, brak

linearności, skojarzenia poetyckie, zaskakujące sformułowania, paradoksy oraz

narracja liryczno-refleksyjna.



recenzja – omówienie lub ocena jakiegoś faktu kulturalnego (wydania książki,

wystawy, koncertu, spektaklu, filmu). Powinna zawierać skrótowe przedstawienie

treści omawianego utworu.



felieton – krótki utwór publicystyczny w lekkiej i dowcipnej formie, poruszający

aktualne sprawy, także trudne i bulwersujące. Jest cykliczny i ma stałą pozycję w

czasopismach i mediach elektronicznych.



dyskusja (debata) – jest formą wywiadu, bierze w niej udział większa liczba osób

reprezentująca różne stanowiska na dany temat. Istotną rolę pełni prowadzący.