NAUKA
O PAŃSTWIE I PRAWIE

dr Aneta Jakubiak – Mirończuk

Dyżur: czwartek g. 11.30 – 12.30

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Egzamin



Egzamin



Lista pojęć i przykładowych pytań.



Termin zerowy – ostatni wykład.

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

PODRĘCZNIKI



E. Kustra, Wstęp do nauki o państwie, Toruń 1999



B. Szmulik, M. Żmigrodzki (red.), Wprowadzenie do

nauki o państwie i polityce, Lublin 2010



T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek Wstęp do

prawoznawstwa, wyd. C.H. Beck, wyd. 5, Warszawa

2009



i literatura dla ambitnych

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

PERSPEKTYWA

• jednostka – społeczeństwo
• państwo
• władza – prawo
• prawo – moralność
• prawo - sprawiedliwość

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

JEDNOSTKA - SPOŁECZEŃSTWO

Od czego zależy miejsce
(prawa i obowiązki) jednostki
w społeczeństwie?

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

SPOŁECZEŃSTWO - PAŃSTWO

Czym różni się państwo od społeczeństwa?

Czy współczesne społeczeństwa są otwarte,
zamknięte, aktywne, pasywne, czy
obywatelskie?

Czym jest dziś naród i kim jest patriota?

Czy patriotyzm konstytucyjny jest
alternatywą dla nacjonalizmu?

Jakie są współczesne państwa?

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

PRAWO

Do czego służy prawo?

Jaki ma stosunek prawo do moralności i co na to

moralność?

Czy prawo jest pozytywne, naturalne, czy może

realne?

O „sumieniu” prawa, czyli kiedy prawo jest

wewnętrznie moralne?

Skąd bierze się prawo oraz kto, kiedy i dlaczego

ma obowiązek go przestrzegać?

Co z prawem „robi” przeciętny, a co pomysłowy

obywatel?

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

WŁADZA

Kto, jak i za pomocą czego
sprawuje władzę?

Czy władza jest „sztuką dla sztuki”, czy
może ma jakieś funkcje?

Czy obywatele mają „władzę” nad
państwem, czy państwo nad obywatelami,
a może są jeszcze inne możliwości?

Czy legalna władza może być bezprawna
i jaki ma to związek ze sprawiedliwością?

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

SPRAWIEDLIWOŚĆ

Czy lepiej jest „po równo”, czy „według zasług”?

Czy sprawiedliwość może być stronnicza?

Co ma sprawiedliwość społeczna
do indywidualnej?

Czy i ewentualnie co ma wspólnego
prawo ze sprawiedliwością?

Czy i jak „rządzi prawo”
to czy to jest sprawiedliwie?

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

…a między czasie też o tym …



Czy można stawiać ludzi przed „wymiarem
odłożonej w czasie sprawiedliwości”?



Co ma zrobić obywatel żyjący podczas
„ustawowego bezprawia”?



Co powinien wybrać żołnierz „rozstrzelanie na
podstawie wyroku sądu wojskowego za
odmowę wykonania rozkazu, czy powieszenie
na podstawie wyroku sądu powszechnego za
wykonanie rozkazu”?

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

…a poza tym dodatkowo



Czy prawo powinno być „równe dla

wszystkich, czy traktować wszystkich

jak równych”?



Czy w dobie tzw. multikulturalizmu ma

sens strategia cultural defence

(obrona przez kulturę)?



Czy sądy są „stolicami prawa”? Kim

są sędziowie jego „ambasadorami”,

czy „książętami”?

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Wykład 2



Czy człowiek to istota społeczna i co z tego wynika?



Liberalizm contra komuniterianizm



Czym jest państwo i do czego jest nam potrzebne?



Bez czego państwo się nie może obyć?



Czy jednostki tworzą wspólnotę/państwo?

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Jednostka a wspólnota



Prawa i obowiązki



Liberalizm contra komuniterianizm

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Liberalizm

Zasady ograniczenia wolności J.S. Milla:



krzywdy,



prawnego moralizmu,



paternalizmu.

2. Koncepcja państwa minimalnego R. Nozicka.
3. Dylemat (F. Hayek) - liberalny autorytaryzm a

totalitarna demokracja.

4. Teza o neutralność światopoglądowej Konstytucji USA

M. Sandel

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Liberalizm



zasada pierwszeństwa wolności

jednostkowych nad dobrem wspólnym



podstawowym zadaniem państwa jest

ochrona i rozszerzanie praw i wolności

obywateli



zasada neutralności państwa w sprawach

światopoglądowych, filozoficznych,

etycznych i religijnych



zorientowanie na indywidualne prawa a nie

obowiązki



nacisk na prawa negatywne (wolność „od”),

które stanowią o autonomii jednostki

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Komuniterianiz versus liberalizm



Polemika H. Harta z P. Devlinem



Zasady: in dubio pro liberte lub in dubio pro
publicam.



Społeczeństwo jako zbiór jednostek czy
społeczeństwo jako wspólnota?



Czy wolność negatywna czyni z jednostki
istotę izolowaną i samotną (E. Fromm)?



Czy każdy jest członkiem jakiejś wspólnoty
(A. MacIntyre)?

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Komuniterianizm



pierwszeństwo dobra wspólnego przed

prawami jednostki z perspektywy państwa i

ich równorzędność z punktu widzenia

jednostki



podstawowym zadaniem państwa jest

ochrona dóbr wspólnych



państwo powinno bronić wartości, od

których zależy integralność i tożsamość

danej wspólnoty



nacisk na prawa pozytywne (wolności „do”),

prawa i obowiązki solidarności

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Komuniterianizm

Typy komunitarianizmu:

małych grup – zasięg lokalny

małych republik – średni zasięg

państwowy – zasięg duży

Uniwersalny – globalny zasięg

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Państwo

obszar

ogół ludzi

organizacja ludzi

organizacja władzy

przedmiot własności (fiskus)

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Państwo – propozycje ujęć

H. Grotius

J.R. Pennock, D.G. Smith

G. Jelinek

Arystoteles

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Pojęcie państwa



Państwo jako zbiorowość tworząca

zorganizowaną całość w aspektach:

etnicznym

kulturowym

ekonomicznym

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Cechy państwa – organizacja:



polityczna



przymusowa



terytorialna



suwerenna

Państwo jako organizacja polityczna odnosi
się do działalności społecznej związanej ze
sprawowaniem władzy.

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Dziś będzie min. o…



Jak doszło do powstania państwa?



Geneza państwa – kto, z kim, dlaczego i o co

„umawiał się” w ramach umowy społecznej?



Czym jest forma a czym typ państwa?

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Geneza państwa - Arystoteles



Państwo pochodzi z natury, powstało

na drodze naturalnego rozwoju

(rodzina – osada – miasto – państwo).



Celem państwa jest stworzenie jak

najlepszych warunków do rozwoju

materialnego i moralnego obywateli.



Ustrój (definicja) – określa porządek

władz w państwie.

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Ustroje państwa- Arystoteles



Zdegradowane:

tyrania

oligarchia
(rz. bogatych)

demokracja
(rz. biednych)



Podstawowe:

monarchia

arystokracja

(rz. oświeconych)

politea
(oligarchia o
szerokiej klasie
średniej)

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Geneza państwa
– doktryny średniowieczne



św. Augustyn
Przejście do stanu państwowego było

wynikiem zepsucia natury ludzkiej.



św. Tomasz
Źródłem społeczności jest natura ludzka,

władza państwowa pochodzi od Stwórcy.

Boska jest tylko zasada władzy, konkretny

ustrój tworzą ludzie. Hierarchia jest

podstawą porządku. Prawo do oporu przeciw

rządom tyrana (władca nielegalny lub źle

używający władzy).

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Geneza państwa



R. Filmer (XVII)– d. patriarchalna
Państwo powstało w procesie
mechanicznego łączenia się plemion, przy
zachowaniu zasady patriarchalnej władzy
opiekuńczej w ramach form pierwotnych.



L. von Haller – d. patrymonialna
Państwo jako dziedziczna własność
dynastii panującej.

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Geneza państwa
- doktryna podboju



Kallikles (prawdopodobnie postać fikcyjna

stworzona przez Platona)
- sprawiedliwe jest to, żeby jednostka

lepsza miała więcej niż gorsza, potężniejsza

więcej niż słabsza.
- sprawiedliwość naturalna – panowanie

silniejszego



Taryzmach:
- każdy rząd ustanawia prawo dla swojego

interesu

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Geneza państwa
- doktryna podboju



E. Dühring
-polityka i stosowanie przemocy określa rozwój

ekonomiczny i powstanie państwa
- państwo powstaje w wyniku działania przyczyn

zewnętrznych



L. Gumplowicz
- rasa (historyczna zbiorowość etniczna) i walka –

podstawowe kategorie socjologiczne

- państwo jako wynik podboju zantagonizowanych

plemion
- państwo jako instrument panowania silniejszych nad

słabszymi
- pojęcie zwycięskiej rasy sprawującej władzę

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Geneza państwa
- doktryny nowożytne



oddzielenie własności prywatnej króla
od własności publicznej



stałe instytucje



formy partycypacji jakiejś kategorii
obywateli

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Geneza państwa
- doktryny „umowy społecznej”



Grocjusz
- Człowiek posiada naturalną tendencję
do łączenia się z innymi ludźmi w celu
rozumnego i zgodnego współżycia.
- Suwerenność jako przedmiot obrotu
– ludzie mogli zrzec się suwerenności.

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Geneza państwa
- doktryny „umowy społecznej”



B. Spinoza
- Stan natury to stan trwogi i wzajemnej wrogości,
ponieważ granicą praw naturalnych ludzi była tylko ich
siła, a natura nie podlegała prawom rozumu.
- W interesie ludzi leżało stworzenie państwa,
gwarantującego im pomyślność i wolność.
- Umowa społeczna polegała na zrzeczeniu się
posiadanych praw na rzecz społeczeństwa.

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Geneza państwa
- doktryny „umowy społecznej”



T. Hobbes
Stan natury to stan wojny wszystkich ze

wszystkimi, w znaczeniu nieustannego

napięcia spowodowanego groźbą konfliktu

zbrojnego.
Panowanie naturalnej wolności, ale przy

stałym zagrożeniu anarchii i bytu zwłaszcza

słabszych jednostek.
Motywacją do rezygnacji z naturalnej

swobody na rzecz pokoju i porozumienia był

instynkt samozachowawczy.

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

T. Hobbes

- Umowa społeczna na rzecz ogółu,
umowa każdego z każdym – w celu
przekazania suwerenowi prawa
rządzenia.
- Koncepcja państwa Lewiatana
- Jednostki utraciły naturalną wolność a
otrzymały prawo własności i organizację
społeczną.

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

T. Hobbes

- Zwolennik ustroju państw autorytarnych,
absolutyzmu – „człowiek jest człowiekowi
wilkiem”.
- Władza państwowa musi ograniczać ludzi.
- Stąd idea państwa autorytarnego, gdzie
obywatele mają przelać pełnię swych prawa
na władzę.

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Geneza państwa
- doktryny „umowy społecznej”



J. Locke

Stan natury był stanem pomyślności –

wolności, własności i dobrobytu.
- Niedogodnością była konieczność bronienia
swoich praw oraz karania ich naruszenia.
- Każdy był sędzią we własnej sprawie, co
skutkowało nieprawością i nieładem
wynikającym z różnorodności orzeczeń

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Geneza państwa
- doktryny „umowy społecznej”



J. Locke
-

To spowodowało potrzebę ustanowienia

władzy państwowej.
- Równi i niezależni ludzie, których prawa do
wolności, życia i mienia są niezbywalne nie
mogli zrezygnować z tych uprawnień
podmiotowych.
- Dlatego umowa społeczna nie oznaczała
zrzeczenia się praw naturalnych, ale jej celem
było ich umocnienie.

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

J. Locke



Umowa społeczna składała się z dwóch aktów:
1. umowa pomiędzy jednostkami
2. umowa z władzą tworzącą rząd



Funkcje państwa:
- tworzenie praw pozytywnych
- egzekwowanie praw pozytywnych
- obrona społeczeństwa przez zewnętrznym

zagrożeniem.



Władza: ustawodawcza, wykonawcza,

federacyjna (polityka zagraniczna)

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

J. Locke

Model J.Locke – myśli liberalne – jest zwolennikiem ustroju
państw liberalno-demokratycznych, opartych na prawach i
wolnościach obywatelskich .



Wszyscy ludzie są z natury sobie równi i wolni.



Państwo służy tylko do tego by chronić wolności i własności
obywateli, państwo nie może ingerować w życie gospodarcze a
jedynie utrzymywać spokój i bezpieczeństwo.



Między obywatelem a państwem zawiązuje się więc stosunek
(kontrakt) partnerski. Każdy ma prawa i obowiązki.



Obywatel ma obowiązek słuchać władzy państwowej tak długo
jak władza wykonuje swoje obowiązki (chronić obywatela).

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Geneza państwa
- doktryny „umowy społecznej”



J.J. Rousseau
- Stan natury – stan harmonii z naturą i innymi ludźmi, brak
własności, egoizmu, pychy i zagrożeń ze strony innych
ludzi.
- Zagrożenie klęskami żywiołowymi zmusiło ludzi do
łączenia się i zakładania skupisk (rodzina).
- Rozwój cywilizacji spowodował wykształcenie się
własności prywatnej, zróżnicowanie majątkowe, ale
również konflikty.

Umowa społeczna jako pakt zrzeszenia, początek

instytucji państwa.

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

J.J. Rousseau

- Umowa społeczna wiąże wszystkich w takim

samym stopniu.

- Jednostki oddają wszystkie swoje

uprawnienia tak, żeby powstała sytuacja

równości.

- Równość jest podstawą wolności cywilnej i

politycznej chronionej przez prawo i

instytucję państwa.

- Podmiotem władzy w państwie jest lud, który

jest nosicielem suwerenności, która jest

niezbywalna i niepodzielna.

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Model J.J. Rousseau

- Konstrukcja woli powszechnej – to obywatele

wybierają swych przedstawicieli, którzy ich
reprezentują są więc wyrazicielami woli
powszechnej , ustrój parlamentarny

- „nie możesz się nie podporządkować

ustawom, bo zostały one stworzone przez
Ciebie” .

- Umowa społeczna jako podstawowa forma

gwarancji wolności.

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

G. Hegel



Wolność to idea woli, która występuje w
postaci abstrakcyjnego prawa.



Najważniejszym prawem jest własność,
następną fazą jest moralność, z której rodzi się
wolność.



Potem pojawia się wola zbiorowa, w coraz
wyższych formach: rodziny, gminy, państwa.



Państwo najwyższa forma ducha absolutnego
(wolności).

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Geneza państwa
- doktryna rozwarstwienia klasowego



Engels

- państwo jako etap rozwoju historycznego

społeczeństwa
- państwo jako wynik rozpadu, na nierówne klasy

pierwotnych egalitarnych społeczeństw rodowo-

plemiennych, spowodowanego wzrostem wydajności

pracy
- zjawisko monopolizowania własności i funkcji władzy

przez najbardziej utalentowane jednostki
- niedające się pogodzić konflikty jako przyczyna

zapotrzebowania na organizację przymusową

dysponującą siłą
- drogi powstania państwa: klasyczna (ateńska),

rzymska i germańska

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Geneza państwa
- doktryny socjologiczne



U podstaw życia społecznego leży

obiektywna norma społeczna, która

nakazuje wszystkim przestrzeganie zasad

solidarności, którym też podlega państwo

(L. Duguit)



Zjawiska społeczne są rodzajem zjawisk

biologicznych (doktryna organiczna)
- „organizm państwowy” – rodzaj organizmu

posługujący się specjalnymi organami o

funkcjach analogicznych do funkcji części

ciała (O. Gierke)

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Geneza państwa
- doktryny socjologiczne

- teza o organicznej strukturze
społeczeństwa (H. Sepencer) – natura
społeczna, struktura i układ stosunków są
wyznaczone i określone przez stosunki
materialne.
- „nowa religia” (A. Comte) – ludzkość
(przemysłowcy i uczeni) w roli boga, cechy
ludzkości: bezkonfliktowa, zorganizowana
naukowo, pracująca w celu utrwalenia
rodziny, własności i państwa.

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Geneza państwa
- doktryna psychologiczna



L. Petrażycki

- państwo jako zjawisko psychologiczne, jako

projekcja psychologiczna, jest przypisaniem

określonym ludziom i organom określonej

władzy w wyobrażeniu ludzkim
- władza państwowa jako przeżycia, które

prowadzą do wykształcenia się świadomości

związanej z koniecznością poddania się woli

określonej grupy osób oraz władza państwowa

jako organizacja społeczna posiadająca władzę

pierwotną i pochodną

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Powstanie państwa w doktrynie
prawa międzynarodowego



L. Antonowicz

Zjednoczenie

Rozczłonkowanie

Secesja

Uzyskanie niepodległości

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Forma państwa



Forma państwa – całokształt
sposobów i metod sprawowania
władzy politycznej.



Elementy, które składają się na formę
państwa:
1. forma rządów,
2. reżim polityczny,
2. ustrój terytorialny.

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Forma państwa



Monarchia (konstytucyjna i absolutna)



Republika (demokratyczna,

arystokratyczna oraz parlamentarna,

prezydencka i mieszana)



Federacja (inaczej p. związkowe)



Państwo unitarne (oparte na zasadach

centralizacji lub decentralizacji –

samorządu teryt. lub regionów)

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Forma państwa



Państwa demokratyczne:
- parlamentarno – gabinetowe,
- parlamentarno – komitetowe,
- prezydenckie,
- półprezydenckie.



Państwa totalitarne:
- reżimy dyktatorskie

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Typ państwa (kryteria szerokie)



Stosunki społeczno – ekonomiczne



Stosunki polityczne



Status publiczny ludzi w dany
państwie

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Typ państwa (kryteria wąskie)



Rodzaj interakcji pomiędzy rządzącymi a
rządzonymi



Grupa władająca środkami materialnymi



Grupa wyłaniająca władzę polityczną



Relacje pomiędzy grupami społecznymi



Dominujący sposób produkcji



Grupa nadzorująca funkcjonowanie i
działalność organów państwa

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Typy państwa



Państwo niewolnicze



Feudalne



Kapitalistyczne:
- liberalne
- współczesne państwo kapitalistyczne



Socjalistyczne

Typ idealny (model) i typ empiryczny
(historyczny) – G. Jellinek

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Państwo niewolnicze



Definicja niewolnictwa jako formy wyzysku

grupy ludzi, która stanowi własność

innych ludzi i instytucji, opartej na:
- braku podmiotowości prawnej

niewolników,
- możliwości swobodnego rozporządzania

niewolnikami jak rzeczami – kat. „żywego

narzędzia”.

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Państwo feudalne



„system społeczno – polityczny”

opierający się na hierarchicznej

zależności jednostek”, oparte na:
- więzi zależności (przyjaźń i wierność),
- tzw. drabinie zależności feudalnej,
- inwesturze (nadania lenna),
- immunitetach sądowniczym i

ekonomicznym,
- wierności lennej

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Państwo kapitalistyczne (liberalne)



Państwo oparte na doktrynie
liberalizmu, o systemie gospodarczym
zorientowanym na rynek, kluczowe
pojęcia to:
- popyt i podaż jako prawa rynku,
- zasada wolnej konkurencji,
- zasada samoregulacji gospodarki,
- państwo jako „nocny stróż”.

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Państwo
wczesnokapitalistyczne



minimalny interwenizm państwa,



zasady liberalizmu gospodarczego:
- wolność pracy, produkcji i handlu,
- prawa popytu i podaży,
- nieskrępowana wolna konkurencja jako

mechanizm samoregulacji i optymalizacji

rynku



liberalizm polityczny



kapitalizm monopolistyczny



kapitalizm państwowomonopolistyczny

dr Aneta Jakubiak - Mirończuk

Państwo liberalno - demokratyczne



Państwa o ustabilizowanej sytuacji społeczno-politycznej
i ukształtowanych mechanizmach ochrony i kontroli.



Administracja państwowa przyjmuje rolę bezstronnego arbitra
w konfliktach różnic interesów obywatelskiego społeczeństwa
oraz zapewnia minimum spójności wewnętrznej.



Koncepcja próby pogodzenia ideału bezkolizyjnego
funkcjonowania wolnych jednostek oraz działania na rzecz
spójności społecznej.