GŁÓWNE KIERUNKI

GŁÓWNE KIERUNKI

PYTAŃ FILOZOFICZNYCH

PYTAŃ FILOZOFICZNYCH

Materiały do wykładów

Materiały do wykładów

dr Jerzy

dr Jerzy

Jasiński

Jasiński

1. Najdawniejsi myśliciele greccy próbowali

1. Najdawniejsi myśliciele greccy próbowali

przede wszystkim dać odpowiedź na pytania:

przede wszystkim dać odpowiedź na pytania:

- w jaki sposób powstał świat

- w jaki sposób powstał świat

?, i

?, i

- z czego jest zbudowany

- z czego jest zbudowany

?, a ich dociekania

?, a ich dociekania

ontologiczne ograniczały się do przyrody.

ontologiczne ograniczały się do przyrody.

2. Z biegiem czasu uwaga filozofów

2. Z biegiem czasu uwaga filozofów

zaczynała

się

koncentrować

na

zaczynała

się

koncentrować

na

poszukiwaniach

jakiejś

poszukiwaniach

jakiejś

rzeczywistości

rzeczywistości

ponadzmysłowej

ponadzmysłowej

,

której

zrozumienie

,

której

zrozumienie

pozwoliłoby

wyjaśnić

naturę

bytu

pozwoliłoby

wyjaśnić

naturę

bytu

materialnego.

materialnego.

3. Rodziły się także dalsze pytania, jak:

3. Rodziły się także dalsze pytania, jak:

- Jak powstał człowiek i jaka jest jego rola we

- Jak powstał człowiek i jaka jest jego rola we

wszechświecie?

wszechświecie?

- Czym jest rzeczywistość, która realnie istnieje?

- Czym jest rzeczywistość, która realnie istnieje?

Jak daleki sięga? Skąd się wzięła? Jakie są jej

Jak daleki sięga? Skąd się wzięła? Jakie są jej

właściwości?

właściwości?

- Czy oprócz otaczającej nas rzeczywistości jest

- Czy oprócz otaczającej nas rzeczywistości jest

jeszcze coś innego, niedostrzegalnego dla zmysłów?

jeszcze coś innego, niedostrzegalnego dla zmysłów?

- Czy byt miał początek i koniec?

- Czy byt miał początek i koniec?

- Czy z biegiem czasu rzeczywistość podlega

- Czy z biegiem czasu rzeczywistość podlega

zasadniczym przeobrażeniom?

zasadniczym przeobrażeniom?

- Czy dokonuje się w niej rozwój, który prowadzi

- Czy dokonuje się w niej rozwój, który prowadzi

do nowych, wyżej zorganizowanych form?

do nowych, wyżej zorganizowanych form?

- Jakie prawidłowości rządzą światem i rozwojem?

- Jakie prawidłowości rządzą światem i rozwojem?

- Czy jest jeden czy więcej bytów?, i jak się one

- Czy jest jeden czy więcej bytów?, i jak się one

mają do siebie?

mają do siebie?

- Czym są gwiazdy?

- Czym są gwiazdy?

- Dlaczego coś się wydarza?

- Dlaczego coś się wydarza?

- Jaki jest sens naszego życia?

- Jaki jest sens naszego życia?

- Czemu umieramy i co się dzieje z nami po

- Czemu umieramy i co się dzieje z nami po

śmierci?

śmierci?

- Co jest tak naprawdę dobre a co złe?

- Co jest tak naprawdę dobre a co złe?

W odniesieniu do człowieka powstają

W odniesieniu do człowieka powstają

pytania związane z jego życiem, śmiercią,

pytania związane z jego życiem, śmiercią,

wolnością, dobrem i złem, itd., itp.

wolnością, dobrem i złem, itd., itp.

Pytania te można mnożyć, a na niektóre

Pytania te można mnożyć, a na niektóre

z nich jednoznacznie nie da się jeszcze i

z nich jednoznacznie nie da się jeszcze i

dziś odpowiedzieć, co tylko potwierdza

dziś odpowiedzieć, co tylko potwierdza

konieczność prowadzenia dalszych badań,

konieczność prowadzenia dalszych badań,

w tym i filozoficznych dociekań.

w tym i filozoficznych dociekań.

NIEKÓRE METODY BADAŃ (dociekań)

NIEKÓRE METODY BADAŃ (dociekań)

FILOZOFICZNYCH

FILOZOFICZNYCH

Każde postępowanie badawcze, zmierzające do

Każde postępowanie badawcze, zmierzające do

zdobycia wiedzy, odpowiedzi czy ich prób na

zdobycia wiedzy, odpowiedzi czy ich prób na

postawione pytania, odbywa się przy pomocy

postawione pytania, odbywa się przy pomocy

określonej metody czy określonych metod.

określonej metody czy określonych metod.

Metoda badań jest, bowiem drogą do czegoś

Metoda badań jest, bowiem drogą do czegoś

i pozwala na realizację wytkniętych

i pozwala na realizację wytkniętych

celów.

celów.

W rozważaniach filozoficznych na przestrzeni

W rozważaniach filozoficznych na przestrzeni

dziejów stosowane były rozmaite metody, a

dziejów stosowane były rozmaite metody, a

niektórzy filozofowie przy formułowaniu swoich

niektórzy filozofowie przy formułowaniu swoich

koncepcji korzystali z więcej niż jednej z nich.

koncepcji korzystali z więcej niż jednej z nich.

Ja zaprezentuję państwu charakterystykę

Ja zaprezentuję państwu charakterystykę

trzech wybranych przykładowo metod:

trzech wybranych przykładowo metod:

- intuicyjno – dedukcyjnej,

- intuicyjno – dedukcyjnej,

- doświadczalno – indukcyjnej,

- doświadczalno – indukcyjnej,

- dialektycznej.

- dialektycznej.

Do zwolenników pierwszej z nich zaliczyć

Do zwolenników pierwszej z nich zaliczyć

można francuskiego matematyka i filozofa

można francuskiego matematyka i filozofa

Rene Descarte’sa (1596 – 1650), zwanego

Rene Descarte’sa (1596 – 1650), zwanego

wam zapewne pod spolszczonym brzmieniem

wam zapewne pod spolszczonym brzmieniem

Kartezjusza.

Kartezjusza.

W

efekcie

własnych

przemyśleń

W

efekcie

własnych

przemyśleń

metodologicznych doszedł on do przekonania,

metodologicznych doszedł on do przekonania,

że poznanie naukowe może być dokonane

że poznanie naukowe może być dokonane

jedynie na drodze

jedynie na drodze

intuicji

intuicji

i

i

dedukcji.

dedukcji.

Ściśle rzecz biorąc, są to dwie

Ściśle rzecz biorąc, są to dwie

różne metody

różne metody

badawcze

badawcze

, lecz zdaniem Kartezjusza należy się

, lecz zdaniem Kartezjusza należy się

nimi posługiwać łącznie, gdyż

nimi posługiwać łącznie, gdyż

wzajemnie się

wzajemnie się

uzupełniają

uzupełniają

, dając możność

, dając możność

poznania pewnego

poznania pewnego

.

.

Przez

Przez

intuicję

intuicję

dochodzi się zdaniem Kartezjusza

dochodzi się zdaniem Kartezjusza

do poznania

do poznania

pierwszych zasad

pierwszych zasad

,

,

twierdzeń

twierdzeń

najbardziej podstawowych

najbardziej podstawowych

, narzucających się

, narzucających się

umysłowi ludzkiemu z taką siłą

umysłowi ludzkiemu z taką siłą

przekonywania, iż nie sposób w nie wątpić (np.

przekonywania, iż nie sposób w nie wątpić (np.

fakt

fakt

własnego istnienia, myślenia,

własnego istnienia, myślenia,

twierdzenie, że

twierdzenie, że

trójkąt posiada trzy boki

trójkąt posiada trzy boki

, itp.).

, itp.).

Wykryte na drodze

Wykryte na drodze

intuicji

intuicji

sądy stają się

sądy stają się

następnie punktem wyjścia do

następnie punktem wyjścia do

postępowania

postępowania

dedukcyjnego

dedukcyjnego

, które polega na wyprowadzeniu z

, które polega na wyprowadzeniu z

nich logicznych twierdzeń. O ile odbywa się to w

nich logicznych twierdzeń. O ile odbywa się to w

sposób poprawny –

sposób poprawny –

wnioski te odznaczają się

wnioski te odznaczają się

pewnością, a więc powstaje solidny gmach

pewnością, a więc powstaje solidny gmach

wiedzy ludzkiej.

wiedzy ludzkiej.

Dla właściwego posłużenia się tą metodą

Dla właściwego posłużenia się tą metodą

(

(

intuicyjno –

intuicyjno –

dedukcyjną) w badaniu tego, co

dedukcyjną) w badaniu tego, co

złożone Kartezjusz zaleca

złożone Kartezjusz zaleca

dążenie

dążenie

do odkrycia

do odkrycia

prostych elementów

prostych elementów

, które da się uchwycić

, które da się uchwycić

intuicyjnie. Dopiero potem, idąc krok za krokiem,

intuicyjnie. Dopiero potem, idąc krok za krokiem,

dochodzi się do poznania skomplikowanego

dochodzi się do poznania skomplikowanego

(

(

idąc

idąc

od łańcucha wniosków do kolejnego łańcucha)

od łańcucha wniosków do kolejnego łańcucha)

.

.

Metoda

Metoda

intuicyjno – dedukcyjna

intuicyjno – dedukcyjna

pomija

pomija

jednak

jednak

zupełnie

zupełnie

doświadczenie

doświadczenie

,

w

którym

wielu

,

w

którym

wielu

filozofów

upatrywało

właściwą

drogę

filozofów

upatrywało

właściwą

drogę

poszukiwania prawdy.

poszukiwania prawdy.

Franciszek Becon,

Franciszek Becon,

zniechęcony jałowością

zniechęcony jałowością

czysto myślowych rozważań (

czysto myślowych rozważań (

dominujących w

dominujących w

okresie średniowiecza

okresie średniowiecza

), a przekonany o

), a przekonany o

konieczności stworzenia filozofii pomocnej w

konieczności stworzenia filozofii pomocnej w

praktycznej

działalności

człowieka,

praktycznej

działalności

człowieka,

zaproponował

jako

badawczą

metodę

zaproponował

jako

badawczą

metodę

doświadczalno – indukcyjną.

doświadczalno – indukcyjną.

Metoda ta nakazuje oparcie się w badaniu

Metoda ta nakazuje oparcie się w badaniu

rzeczywistości na

rzeczywistości na

faktach stwierdzonych

faktach stwierdzonych

doświadczalnie

doświadczalnie

(

(

dane empiryczne wynikają ze

dane empiryczne wynikają ze

starannej obserwacji zjawisk,

starannej obserwacji zjawisk,

a także są

a także są

wynikiem eksperymentów

wynikiem eksperymentów

– pierwszy użył

– pierwszy użył

słowa

słowa

eksperyment

eksperyment

).

).

Zgromadziwszy

za

pomocą

obserwacji

i

Zgromadziwszy

za

pomocą

obserwacji

i

eksperymentów szereg danych empirycznych,

eksperymentów szereg danych empirycznych,

stosuje się z kolei

stosuje się z kolei

indukcję

indukcję

– formułując w

– formułując w

nioski ogólne.

nioski ogólne.

Becon zaleca użycie trzech tablic:

Becon zaleca użycie trzech tablic:

- istnienia i obecności

- istnienia i obecności

- z zapisem występowania

- z zapisem występowania

danego zjawiska, bądź własności,

danego zjawiska, bądź własności,

- tablicę odchylenia

- tablicę odchylenia

, w której nie stwierdza się

, w której nie stwierdza się

takich przypadków,

takich przypadków,

- tablicę stopni

- tablicę stopni

, czyli porównawcza z zapisem

, czyli porównawcza z zapisem

natężenia danego zjawiska lub własności.

natężenia danego zjawiska lub własności.

Celem takiego postępowania jest według

Celem takiego postępowania jest według

autora zdobycie ogólnej wiedzy o przedmiocie,

autora zdobycie ogólnej wiedzy o przedmiocie,

wykrycie jego powszechnych, stałych, czyli

wykrycie jego powszechnych, stałych, czyli

istotnych właściwości.

istotnych właściwości.

Rozważania nad indukcją posunął znacznie do

Rozważania nad indukcją posunął znacznie do

przodu

przodu

John Stuart Mill

John Stuart Mill

(1806 – 1873).

(1806 – 1873).

Opracował on pięć schematów dochodzenia do

Opracował on pięć schematów dochodzenia do

wniosków indukcyjnych, ustalając zależności

wniosków indukcyjnych, ustalając zależności

między faktami empirycznymi.

między faktami empirycznymi.

Trzy spośród tych schematów, zwanych

Trzy spośród tych schematów, zwanych

kanonami Milla są najważniejsze.

kanonami Milla są najważniejsze.

Np. Poszukujemy

Np. Poszukujemy

przyczyny usychania roślin

przyczyny usychania roślin

(

(

Z

Z

),

zaobserwowanego

w

konkretnych

),

zaobserwowanego

w

konkretnych

okolicznościach.

okolicznościach.

Może nią być

Może nią być

zbyt niski poziom wilgotności

zbyt niski poziom wilgotności

(

(

A

A

),

),

pojawienie się szkodników

pojawienie się szkodników

(

(

B

B

),

),

nieodpowiednia

nieodpowiednia

temperatura

temperatura

(

(

C

C

),

),

niewłaściwy skład chemiczny

niewłaściwy skład chemiczny

gleby

gleby

(

(

D

D

).

).

Aby stwierdzić, który z wymienionych czynników wywołał

Aby stwierdzić, który z wymienionych czynników wywołał

zjawisko (

zjawisko (

Z

Z

) stosujemy najpierw

) stosujemy najpierw

kanon jedynej

kanon jedynej

zgodności

zgodności

:

:

- występują zjawiska

- występują zjawiska

A, B, C, D

A, B, C, D

- występuje zjawisko (

- występuje zjawisko (

Z

Z

- występują zjawiska

- występują zjawiska

A, C, D

A, C, D

-

-

występuje zjawisko (

występuje zjawisko (

Z

Z

)

)

- występują zjawiska

- występują zjawiska

A, B, D

A, B, D

- występuje zjawisko (

- występuje zjawisko (

Z

Z

)

)

- występują zjawiska

- występują zjawiska

A, D

A, D

- występuje zjawisko

- występuje zjawisko

(

(

Z

Z

)

)

- występują zjawiska

- występują zjawiska

A, B

A, B

- występuje zjawisko

- występuje zjawisko

(

(

Z

Z

)

)

- występują zjawiska

- występują zjawiska

A, C

A, C

- występuje zjawisko

- występuje zjawisko

(

(

Z

Z

)

)

Z powyższego wynika, że zjawisko (

Z powyższego wynika, że zjawisko (

Z

Z

)

)

występuje zawsze gdy występuje zjawisko (

występuje zawsze gdy występuje zjawisko (

A

A

).

).

Nasuwa się więc przypuszczenie, że (

Nasuwa się więc przypuszczenie, że (

A

A

) jest

) jest

przyczyną (

przyczyną (

Z

Z

).

).

Dla zweryfikowania naszego, przypuszczenia

Dla zweryfikowania naszego, przypuszczenia

stosujemy

stosujemy

kanon jedynej różnicy

kanon jedynej różnicy

.

.

- występują zjawiska

- występują zjawiska

A, B, C, D -

A, B, C, D -

występuje

występuje

zjawisko (

zjawisko (

Z

Z

)

)

- występują zjawiska

- występują zjawiska

B, C, D

B, C, D

-

-

nie

nie

występuje zjawisko

występuje zjawisko

(Z)

(Z)

Na podstawie powyższego zestawienia

Na podstawie powyższego zestawienia

nasze powyższe przypuszczenie umacnia

nasze powyższe przypuszczenie umacnia

się. Aby ostatecznie je ugruntować

się. Aby ostatecznie je ugruntować

stosujemy

stosujemy

kanon zmian towarzyszących:

kanon zmian towarzyszących:

- występuje zjawisko

- występuje zjawisko

A

A

z małą siłą –

z małą siłą –

występuje zjawisko (

występuje zjawisko (

Z)

Z)

z małą siłą;

z małą siłą;

- występuje zjawisko

- występuje zjawisko

A

A

ze średnią siłą –

ze średnią siłą –

występuje zjawisko (

występuje zjawisko (

Z

Z

) ze średnią siłą;

) ze średnią siłą;

- występuje zjawisko

- występuje zjawisko

A

A

z dużą siłą –

z dużą siłą –

występuje zjawisko (

występuje zjawisko (

Z

Z

) z dużą siłą;

) z dużą siłą;

Ponieważ

odpowiednim

zmianom

natężenia

Ponieważ

odpowiednim

zmianom

natężenia

zjawiska

zjawiska

A

A

towarzyszą odpowiednie zmiany

towarzyszą odpowiednie zmiany

natężenia

zjawiska

(Z),

przekonujemy

się

natężenia

zjawiska

(Z),

przekonujemy

się

ostatecznie, że właśnie

ostatecznie, że właśnie

A,

A,

a nie B, C, D jest

a nie B, C, D jest

rzeczywistą przyczyną (Z).

rzeczywistą przyczyną (Z).

Jednak mimo przejrzystości

Jednak mimo przejrzystości

kanonów Milla

kanonów Milla

praktyczne ich działanie jest ograniczone (

praktyczne ich działanie jest ograniczone (

trudno

trudno

bowiem powtarzać doświadczenie w identycznych

bowiem powtarzać doświadczenie w identycznych

warunkach, sprawę komplikuje też zależność

warunkach, sprawę komplikuje też zależność

zjawiska od więcej niż jednego z czynników

zjawiska od więcej niż jednego z czynników

),

),

niemniej stanowią one ważny etap w kierunku

niemniej stanowią one ważny etap w kierunku

uściślenia metody doświadczalno – indukcyjnej.

uściślenia metody doświadczalno – indukcyjnej.

W filozofii współczesnej ważną rolę w badaniach

W filozofii współczesnej ważną rolę w badaniach

odgrywa

odgrywa

metoda

dialektyczna

metoda

dialektyczna

(termin

(termin

dialektyka wywodzi się ze starożytności i

dialektyka wywodzi się ze starożytności i

pierwotnie oznaczał

pierwotnie oznaczał

umiejętność prowadzenia

umiejętność prowadzenia

dyskusji

dyskusji

i

i

sporów

sporów

od

od

dialektos

dialektos

– rozmowa.

– rozmowa.

Dialektyczne podejście do badanego zjawiska

Dialektyczne podejście do badanego zjawiska

charakteryzuje się tym, że traktujemy to zjawisko

charakteryzuje się tym, że traktujemy to zjawisko

jako coś zmiennego, podlegającego ruchowi i

jako coś zmiennego, podlegającego ruchowi i

rozwojowi. Cokolwiek byśmy nie badali, musimy

rozwojowi. Cokolwiek byśmy nie badali, musimy

pamiętać, iż

pamiętać, iż

bierzemy pod uwagę jakąś aktualną

bierzemy pod uwagę jakąś aktualną

fazę zjawiska

fazę zjawiska

, które w przeszłości wyglądało

, które w przeszłości wyglądało

inaczej i

inaczej i

w przyszłości ulegnie dalszym zmianom

w przyszłości ulegnie dalszym zmianom

.

.

Taka jest bowiem natura

Taka jest bowiem natura

rzeczywistości.

rzeczywistości.

Rzeczą bardzo istotną w

Rzeczą bardzo istotną w

dialektycznym

dialektycznym

badaniu zjawiska

badaniu zjawiska

, jest uwzględnienie jego

, jest uwzględnienie jego

związków z innymi zjawiskami, na których tle

związków z innymi zjawiskami, na których tle

ono występuje i z którymi pozostaje w

ono występuje i z którymi pozostaje w

skomplikowanym

i

wielostronnym

skomplikowanym

i

wielostronnym

wszechzwiązku.

wszechzwiązku.

Największą rolę wśród tych więzi odgrywają

Największą rolę wśród tych więzi odgrywają

powiązania przyczynowo – skutkowe

powiązania przyczynowo – skutkowe

, mające

, mające

charakter

prawidłowości.

Dane

zjawisko

charakter

prawidłowości.

Dane

zjawisko

bowiem zawsze jest skutkiem innego, a także

bowiem zawsze jest skutkiem innego, a także

przyczyną jeszcze innego zjawiska.

przyczyną jeszcze innego zjawiska.

Przy dialektycznym podejściu do badanego

Przy dialektycznym podejściu do badanego

zjawiska staramy się dotrzeć do leżących u jego

zjawiska staramy się dotrzeć do leżących u jego

podłoża sprzeczności. Bowiem

podłoża sprzeczności. Bowiem

obiektywne

obiektywne

sprzeczności są ostatecznym źródłem wszelkich

sprzeczności są ostatecznym źródłem wszelkich

przemian i ruchu każdego zjawiska.

przemian i ruchu każdego zjawiska.

Wpływają

Wpływają

one na jego kształtowanie się w czasie i nadają

one na jego kształtowanie się w czasie i nadają

mu swoistą dynamikę wewnętrzną.

mu swoistą dynamikę wewnętrzną.

Metoda

dialektyczna

Metoda

dialektyczna

jest

z

natury

jest

z

natury

najogólniejszą

metodą

poznania.

najogólniejszą

metodą

poznania.

Toteż

Toteż

znajomość

metody

dialektycznej

pozwala

znajomość

metody

dialektycznej

pozwala

badaczowi

na

poprawne

podejście

do

badaczowi

na

poprawne

podejście

do

poznawanych zjawisk i chroni przed błędami

poznawanych zjawisk i chroni przed błędami

natury filozoficznej.

natury filozoficznej.