Wprowadzenie do

filozofii

Filozofia to umiłowanie

mądrości, sposób życia,

sposób myślenia o

rzeczywistości i człowieku

Charakterystyka myślenia

filozoficznego

• Filozof

krytycznie

patrzy na rzeczywistość,

• Poznanie filozoficzne nie ma kresu, twierdzenia

filozoficzne mają charakter

nieostateczny

i niepełny

• W nauce postęp jest ciągły, w filozofii jest to

rozwój wewnętrzny

człowieka

filozofującego

• Filozofia chce być nauką

bezzałożeniową

• Filozofia pyta o

całość rzeczywistości

,

inne nauki o fragmenty

• Filozofia pyta o

człowieka jako całość

, nie

traktuje go wyłącznie jak organizm biologiczny,

bądź istotę społeczną

Psychologiczne podstawy

filozofii

• Punktem wyjścia dla filozofii jest ludzkie

doświadczenie (wiedza, własna refleksja). Niektóre

momenty prowokują do stawiania pytań

filozoficznych:

• Zdziwienie
• Wątpienie
• Chęć poznania prawdy
• Poszukiwanie idealnego porządku

społecznego

• Sytuacje graniczne

, wiążą się z możliwością

utraty takich dóbr jak: zdrowie, życie, bliska osoba;

wiążą się z cierpieniem, samotnością, bezradnością

Greckie źródła filozofii

• Początki filozofii sięgają starożytnej

Grecji w VI wieku p.n.e.

• Antyczne miasta w których powstawały

szkoły filozoficzne to: Milet, Efez,
Ateny, Elea

• W kulturze Greckiej dokonało się

przejście od myślenia mitologicznego
do myślenia abstrakcyjnego.

• Ślady myślenia filozoficznego można

znaleźć także w innych kulturach:
starożytna Babilonia, Egipt, Chiny, Indie.

Uniwersalność filozofii

• Grecy zainicjowali poszukiwania

odpowiedzi na pytania o to:

z jakich

cząstek zbudowany jest świat,
jakie zasady nim rządzą

.

• Z filozofii wywodzą wszystkie

nauki, które na przestrzeni 2500 lat
systematycznie się od niej oddzielały.

• Wiele z tego, czym w przeszłości

zajmowała się filozofia zostało
przejęte przez inne dziedziny wiedzy.

Dyscypliny filozoficzne:

•Ontologia

inaczej

metafizyka

:

teoria bytu, teoria tego, co jest; to refleksja
na tym, co istnieje i dlaczego istnieje?

• Jaki jest cel istnienia rzeczywistości (czy

świat ma swój początek, czy ma swój kres?

• Z czego świat jest zbudowany - czy jest to

jeden element (moniści – materia), dwa
(dualiści – materialny i duchowy), czy jest
ich wiele (pluraliści)?

Epistemologia

• inaczej (teoria poznania) – bada

możliwości poznawania świata przez

człowieka.

Na poznanie składają się:

• akty poznawcze (spostrzeganie,

przypominanie sobie, wydawanie sądów):

• rezultaty poznawcze ( pojęcia i twierdzenia,

które formułujemy). Akty i rezultaty poznawcze

oceniamy z punktu widzenia prawdy i fałszu.

• Ma trzy działy: 1) spór o źródła poznania; 2)

spór o granice (przedmiot) poznania; 3)

spór o kryteria prawdy w poznaniu

Spór o źródła poznania

Stanowiska:

empiryzm

świat poznajemy przede wszystkim

dzięki zmysłom

racjonalizm

świat poznajemy dzięki rozumowi

intuicjonizm

świat poznajemy dzięki intuicji

Spór o granice poznania

Stanowiska:

realizm

poznajemy prawdziwą rzeczywistość

idealizm

poznajemy wytwory naszej wyobraźni i

świadomości, a od prawdziwej
rzeczywistości jesteśmy oddzielni
„szybą”

Spór o kryteria prawdy

W jego ramach mamy:

klasyczną definicję prawdy

prawda to zgodność myśli z rzeczywistością

nieklasyczne definicje prawdy

zgodność myśli z kryterium

Tymi kryteriami mogą być: oczywistość,

powszechna zgoda, konsensus
naukowców, koherencja – spójność
myśli między sobą, zdrowy rozsądek,
pożytek w działaniu

Inne dyscypliny filozoficzne

• Filozofia człowieka (antropologia

filozoficzna): w centrum zainteresowań
stawia człowieka: pyta kim jest, co odróżnia
go od zwierząt, jaki jest sens ludzkiego
życia?

• Aksjologia (teoria wartości) – bada

obiektywny status istnienia świata wartości,
takich jak: przyjemność, użyteczność, życie,
prawda, dobro, piękno, słuszność, świętość).
Bada kulturową i historyczną różnorodność
sposobów rozumienia wartości.

Etyka, estetyka

• Etyka: ustala co jest dobre/złe,

nakazane / zakazane; uzasadnienia
dlaczego określone postępowanie
uważamy za dobre, bądź złe

• Estetyka (teoria piękna) – ustala

na jakiej zasadzie uznajemy coś za
piękne lub brzydkie, rozważa źródła
wrażliwości estetycznej, zajmuje
się definiowaniem dzieła sztuki

Filozofia religii, filozofia

społeczna

• Filozofia religii: bada zjawisko

doświadczenia religijnego, rozważa
kwestie dowodów na istnienie Boga,
oraz nieśmiertelności ludzkiej duszy

• Filozofia społeczna: refleksja nad

zasadami życia społecznego, relacjami
między jednostką i społeczeństwem
(więzi wspólnotowe. Analizuje
problemy związane z życiem
społeczności wielokulturowych.

Logika, filozofia języka

•Logika

– nauka o poprawnym

myśleniu i wyrażaniu myśli; dzięki
logice formułuje się zasady
dochodzenia do wiedzy pewnej i
prawdziwej.

•Filozofia języka

– analizuje

strukturę i znacznie języka potocznego
i naukowego; stara się wypracować
reguły poprawnego użycia języka.

Filozofia przyrody, filozofia

nauki

•Filozofia przyrody

: szuka

idealnych proporcji w świecie przyrody;
włącza w obszar badań dane nauk
przyrodniczych i ścisłych

•Filozofia nauki

: bada metody

stosowane w naukach przyrodniczych –
fizyka eksperymentalna (indukcja),
ścisłych – matematyka (dedukcja),
humanistycznych – historia
(interpretacja)

Filozofia kultury, historia

filozofii

•Filozofia kultury

–

próbuje

wyjaśnić istotę kultury, jej wytwory i
przejawy aktywności człowieka, bada
relację między kulturą a postępem
cywilizacyjnym.

•Historia filozofii

– bada

wielowiekowe dyskusje filozoficzne;
znajomość wcześniejszych rozwiązań
filozoficznych jest potrzebna do
zrozumienia współczesnych teorii.

Okresy w historii filozofii:

• Filozofia starożytna

(od VI w. p.n.e. do VI

w. n.e.); koniec tego okresu to rok 529 n.e.

zamknięcie pogańskich szkół filozoficznych.

• Filozofia średniowieczna (od VI w. do XVI

w.) filozofia uzupełnia teologię. U schyłku

średniowiecza odradza się zainteresowania

kulturą antyczną – renesans.

• Filozofia nowożytna (od XVII w. do połowy

XX w.) filozofia uzupełnia nauki przyrodnicze

i ścisłe.

• Filozofia najnowsza (od połowy XX wieku)

zajmuje się człowiekiem, kulturą, językiem.

Po co uczyć się logiki?

• „W trakcie nauki logiki zaznajamiamy się z

wykazem błędów logicznych, które często
bywają popełniane. Wśród tych błędów
mogą się znajdować również takie, których
my sami dopuściliśmy się nieświadomie.
Zwrócenie uwagi na te błędy zapobiegnie
popełnianiu ich przyszłości, uczyni nas
również bardziej krytycznymi w stosunku do
innych, gdyż łatwiej i częściej spostrzegać
będziemy cudze błędy logiczne”.

(Kazimierz Ajdukiewicz: Zarys logiki. Warszawa 1960,

s. 4)

Logika

• (od greckiego terminu

logos

–

myślenie, rozumowanie, język)

• polega na analizie języka i czynności

badawczych, takich jak

rozumowanie, definiowanie,
klasyfikowanie

,

po to aby uczynić z nich skuteczne
narzędzie do poznania rzeczywistości.

Działy logiki

•Logika formalna

– dotyczy

schematów rozumowań niezawodnych, w
których od prawdziwych przesłanek
dochodzimy do prawdziwych wniosków.
Dzięki logice formalnej tworzymy teorie
naukowe oraz porozumiewamy się w
mowie potocznej.

• Semiotyka

– teoria znaków językowych

• Ogólna metodologia nauk

–

wypracowuje metody poznania dla innych
nauk

Semiotyka

• to

ogólna teoria znaków

;

zajmuje się

warstwą znaczeniową języka, w odróżnieniu od
fonetyki, która bada stronę brzmieniową
języka. W ramach semiotyki wyróżniamy:

syntaktykę – zajmuje się tym, jakie stosunki

zachodzą między znakami wewnątrz języka;

semantykę

– jakie relacje zachodzą między

znakami językowymi a rzeczywistością

pragmatykę

– bada język w użyciu

Analityczna filozofia języka

•

traktuje

język to coś obiektywnego, niezależnego

od osoby mówiącej

(

język

–

wyrażenia językowe

bez mówiącego

,

mowa

–

język w użyciu

).

Ma dwie tendencje:

1) Logiczna analiza języka –

krytykuje język

potoczny jako niejednoznaczny i mało precyzyjny;
preferuje język sztuczny

2) Lingwistyczna analiza języka

– nie

tworzy języka sztucznego, analizuje język
potoczny, docenia jego wieloznaczność i
wielowymiarowość

Nieanalityczna filozofia

języka

• Hermeneutyka językowa (sztuka

interpretacji)

Język ma charakter symboliczny, czyli

obrazowy, przypowieściowy, metaforyczny
(odsyła nas do tego, czego nie potrafimy
wyrazić dosłownie – np. język uczyć, język
symboli narodowych)

Wskazuje się na cztery elementy

charakterystyczne dla komunikatu:

nadawcę, odbiorcę, przekaz,
kontekst

Wyrażanie – oznaczanie –

znaczenie

• Wyrażenie

–

to relacja zachodząca między

znakiem językowym a nadawcą. Odróżnia się
wyrażenie bezpośrednie

(

„ja czuję”, „ja myślę”, „ja

chcę”) i pośrednie (to, co ja czuję może dotyczyć
innych osób)

• Oznaczanie

– to relacja między znakiem

językowym a przedmiotem (desygnatem znaku).
Słowo może mieć jeden desygnat (np. słońce), bądź
więcej desygnatów (np. babka, ojciec).

• Znaczenie

– to relacja między znakiem a jego

treściową zawartością. Aby zdanie coś znaczyło jego
desygnat musi istnieć (np. wyrażenie „złota góra” coś
znaczy, ale niczego nie oznacza).

Poprawność gramatyczna a

poprawność logiczna

•

Zdanie pozbawione sensu: „Obecny
królik Polski jest mistrzem w
zeskakiwaniu w górę”.

•

Zdanie poprawne gramatycznie:
„Obecny król Polski jest elokwentny”.

•

Zdanie poprawne logicznie: „Obecny
prezydent Polski jest łysy”.
Jedynie to ostatnie zdanie możemy
sprawdzać pod względem prawdy lub
fałszu.

Znak – symbol

• Znak

– czyli to co nas odsyła do

czegoś innego, czego znaczenie
możemy zrozumieć (znakiem może, być
słowo, uśmiech, znak dymny)

• Symbol

(współokruch) – znak, który

posiada wiele znaczeń, odnoszących do
tego co wykracza poza granice języka
(np. lew – to zwierze, symbol władzy,
siły, lew Aslam z Opowieści z Narni to
symbol Chrystusa).

Wyraz – wyrażenie – zdanie

• Wyraz

– to znak języka, który wymawia się

i pisze jako całość, np. „dziecko”, „student”

• Wyrażenie

– to zespół wyrazów, np. „mój

ulubiony zespół”, „filozofia jest ciekawa”

• Język to uporządkowany zbiór nazw, zdań

i funktorów językowych (wiążą nazwy i
zdania).

• Wyróżnia się język etniczny, akustyczny,

graficzny, mimiczny, sztuczny (znaki
drogowe, język logiki i matematyki)

Rodzaje nazw

•

Ze względu na ilość wyrazów składowych
wyróżnia się nazwy proste i złożone

•

Nazwy proste składają się z jednego wyrazu,
(np. „student”) oraz nazwy złożone z kilku
wyrazów (np. „pilny student”)

•

Nazwy ogólne – to takie, które posiadają co
najmniej dwa desygnaty (np. zamek)

•

Nazwa jednostkowa – posiada tylko jeden
desygnat (np. słońce)

•

Nazwa pusta – to taka, która nie ma żadnego
desygnatu (np. krasnoludek)

•

Nazwy wyrażają pojęcia

• Pojęciem

w sensie logicznym

jest

znacznie nazwy indywidualnej (np. trójkąt to
figura o trzech bokach)

• Pojęcie

w sensie psychologicznym

to

aktywność świadomości polegająca na
wyobrażaniu sobie czegoś.

• Zakres pojęcia

to zbiór przedmiotów, do

których się ono odnosi (np. pojęcie „uczeń”
odnosi się wszystkich osób uczących się).

• Treść pojęcia

to zbiór cech przedmiotu, o

którym myślimy, lub zespół cech, które
tworzą pojęcie

.

Definicja

to wypowiedź o określonym
kształcie, w której informuje się o
znaczeniu danego wyrażenia
językowego drogą wskazania
innego wyrażenia przynależącego
do danego języka i posiadającego
to samo znaczenie.

Budowa definicji

Definiendum - zwrot językowy

zawierający wyraz definiowany
(

Człowiek…

)

Łącznik – zwrot stwierdzający, że

definiendum ma takie samo znaczenie
jak definiens (

…jest to …)

Definiens – wyrazy, których użyto do

wyjaśnienia znaczenia pewnego zwrotu

(

…

zwierze rozumne

).

DEFINICJE

DEFINICJA

REALNA

DEFINICJA

NOMINALNA

32

Definicja nominalna i realna

• D. nominalna – to

wyrażenie podające

znaczenie słowa lub słów. Określa to jak w
danym języku można zastępować jeden wyraz,
którego znaczenia nie jesteśmy pewni innym
wyrazem powszechnie znanym, co do którego
jesteśmy pewni znaczenia

np. „Chlorek sodu to sól”.

• Definicje realne –

to zdanie, które wskazuje

na istotę danego przedmiotu, czyli na jego
najważniejszą własność (cechy istotne).

np. „Człowiek to istota rozumna, zdolna do

abstrakcyjnego myślenia”.

34

Rodzaje definicji ze względu na
ich zadania

DEFINICJE

SPRAWOZDAW
CZE

PROJEKTUJĄ

CE

Definicja sprawozdawcza i

projektująca

• Definicja sprawozdawcza informuje o

tym jakie znaczenie jakie posiada wyrażenie
w danym języku, w chwili obecnej lub
posiadało w przeszłości.

• np. „Prezydent to najważniejszy

urzędnik w państwie”.

• Definicja projektująca dotyczy przyszłego

rozumienia pojęcia.

• np. „Kierownika suwnicy nazywać się

będzie w niniejszej ustawie

suwnicowym”

36

Błędy w
definiowaniu

ignotu

m

per

ignotu

m

idem

per

idem

błędne

koło

pośredni

e

Defini

cja

za

szerok

a

Definicj

a

za

wąska

.

1) Jeżeli definicja wyjaśnia znaczenie

wyrażenia, które są nieznane odbiorcy, to
mówimy o błędzie ignotum per ignatum
(nieznane przez nieznane)

• np. „Seksizm to dyskryminacja osób

płci przeciwnej” (gdy nie rozumiemy

słów „seksizm” i „dyskryminacja”)

2) Błędne koło w definiowaniu – to samo

przez to samo

• np. „Logika jest nauką o myśleniu

zgodnym z prawidłami logiki”)

.

• Błędne koło pośrednie – pierwszy

wyraz definiujemy przy pomocy
drugiego wyrazu a drugi wyraz
definiujemy przy pomocy pierwszego
wyrazu.

• np. „Logika to nauka o poprawnym

myśleniu; myślenie poprawne to

myślenie logiczne; a znów myślenie

logiczne to tyle, co myślenie zgodne

z prawidłami logiki”.

39

Definicja za szeroka – zakres definiensa
obejmuje także jakieś przedmioty nie
należące do zakresu definiendum

np:
„

Krzesło to przedmiot służący

do siedzenia

”

Oprócz krzesła istnieją
także inne przedmioty
służące do siedzenia, np.
fotel, ławka, kanapa

40

Definicja za wąska – zakres definiensa
nie obejmuje wszystkich przedmiotów
należących do zakresu definiendum.

np. „ Krzesło to przedmiot z
oparciem służący do siedzenia
zrobiony z drewna i metalu”

Istnieją także krzesła, które nie są
zrobione z drewna i metalu

Teorie naukowe

1)Aksjomatyczne

składa się aksjomatów (twierdz. pierwotne) i
teorematów (tw. pochodne wyprowadzone z
aksjomatów dzięki metodzie dedukcji)

(np. geometria Euklidesa, lub systemy logiki)

2) Empiryczne

A)

sprawdzana przez weryfikacje (indukcyjne

zbieranie danych w celu potwierdzenia teorii)

B) sprawdzana przez falsyfikacje (wystarczy,

że jedno zdanie obserwacyjne nie potwierdza
teorii, to teoria zostaje odrzucona)