1

1

PSYCHOANALIZA JAKO

PSYCHOANALIZA JAKO

METODA TERAPII I

METODA TERAPII I

LECZENIA

LECZENIA

2

2

Psychoanaliza

Psychoanaliza

(od gr. „psyche”-

(od gr. „psyche”-

dusza i „analiza”) –zbiór teorii

dusza i „analiza”) –zbiór teorii

dotyczących struktury psychiki

dotyczących struktury psychiki

człowieka, jego rozwoju i

człowieka, jego rozwoju i

funkcjonowania, próbujących

funkcjonowania, próbujących

wyjaśniać powstawanie różnych

wyjaśniać powstawanie różnych

aktów psychicznych. Tworzenie

aktów psychicznych. Tworzenie

psychoanalizy rozpoczął Zygmunt

psychoanalizy rozpoczął Zygmunt

Freud w latach dziewięćdziesiątych

Freud w latach dziewięćdziesiątych

XIX wieku.

XIX wieku.

3

3

Podstawowe założenia klasycznej psychoanalizy

Podstawowe założenia klasycznej psychoanalizy

wyrastają z bogatych doświadczeń Freuda

wyrastają z bogatych doświadczeń Freuda

zdobytych podczas leczenia pacjentów

zdobytych podczas leczenia pacjentów

nerwicowych. Wnioski wynikające z obserwacji

nerwicowych. Wnioski wynikające z obserwacji

uporządkowane zostały w modele.

uporządkowane zostały w modele.

Wyróżnił on:

Wyróżnił on:



model dynamiczny,

model dynamiczny,



model ekonomiczny,

model ekonomiczny,



model strukturalno - topograficzny,

model strukturalno - topograficzny,



model rozwojowy,

model rozwojowy,



model adaptacyjny.

model adaptacyjny.

4

4

Model dynamiczny

Model dynamiczny

Zakłada istnienie biologicznych,

Zakłada istnienie biologicznych,

ukierunkowanych na zaspokojenie

ukierunkowanych na zaspokojenie

popędów: seksualnego i agresji, które

popędów: seksualnego i agresji, które

pozostają ze sobą w konflikcie,

pozostają ze sobą w konflikcie,

rozstrzyganym nieświadomie przez

rozstrzyganym nieświadomie przez

mechanizmy obronne; nieuświadomione

mechanizmy obronne; nieuświadomione

popędy są ważnym motywem ludzkiego

popędy są ważnym motywem ludzkiego

działania.

działania.

5

5

Model ekonomiczny

Model ekonomiczny

Wskazuję, że poziom energii psychicznej,

Wskazuję, że poziom energii psychicznej,

jest regulowany wieloma zasadami, np.

jest regulowany wieloma zasadami, np.

zasadą nirwany, czyli sprowadzenia energii

zasadą nirwany, czyli sprowadzenia energii

do stanu możliwie jak najbardziej

do stanu możliwie jak najbardziej

zbliżonego do zera; zasadą stałości,

zbliżonego do zera; zasadą stałości,

oznaczającą dążenia do równowagi i

oznaczającą dążenia do równowagi i

homeostazy; czy zasadą przyjemności,

homeostazy; czy zasadą przyjemności,

zakładającą, że ludzie dążą do

zakładającą, że ludzie dążą do

przyjemności, a unikają przykrości.

przyjemności, a unikają przykrości.

6

6

Model strukturalno - topograficzny

Model strukturalno - topograficzny

Wskazuję, że powtarzające się zjawiska

psychiczne są zorganizowane w trzy
instancje:



id - dziedzinę naturalnych popędów i
instynktów,



ego – instancję zwróconą przede wszystkim
w kierunku świadomości, jest pośrednikiem
pomiędzy popędami, a działaniem,



superego – dziedzinę obejmującą ideały i
normy moralne.

7

7

Model ten wyróżnia również trzy systemy:

Model ten wyróżnia również trzy systemy:



nieświadomość

nieświadomość

- zgromadzone są tutaj te

- zgromadzone są tutaj te

treści psychiczne, których nie można sobie

treści psychiczne, których nie można sobie

uświadomić bezpośrednio, mimo

uświadomić bezpośrednio, mimo

podejmowanych w tym celu prób; aby treści

podejmowanych w tym celu prób; aby treści

nieświadome mogły znaleźć się w polu uwagi

nieświadome mogły znaleźć się w polu uwagi

świadomości,

świadomości,



przedświadomość

przedświadomość

- gromadzą się tutaj te

- gromadzą się tutaj te

treści psychiczne, które nie są momentalnie

treści psychiczne, które nie są momentalnie

dostępne świadomości, można je jednak

dostępne świadomości, można je jednak

odkryć dzięki poszukiwaniu na zasadzie

odkryć dzięki poszukiwaniu na zasadzie

badania kontekstu i związków łączących inne,

badania kontekstu i związków łączących inne,

znane już świadomości treści, mogą się one

znane już świadomości treści, mogą się one

też pojawić na zasadzie kojarzenia,

też pojawić na zasadzie kojarzenia,

8

8



świadomość

świadomość

- treści świadome mogą

- treści świadome mogą

dowolnie stanowić przedmiot uwagi, mogą

dowolnie stanowić przedmiot uwagi, mogą

tez być dowolnie z niej usuwane.

tez być dowolnie z niej usuwane.

9

9

Model rozwojowy

Model rozwojowy

Wyjaśnia, że zjawiska psychiczne mają swój

Wyjaśnia, że zjawiska psychiczne mają swój

wymiar czasowy, czyli opisuje „koleje losu

wymiar czasowy, czyli opisuje „koleje losu

popędów” i ich organizację na

popędów” i ich organizację na

poszczególnych etapach rozwoju.

poszczególnych etapach rozwoju.

10

10

Model adaptacyjny

Model adaptacyjny

Wskazuję, w jaki sposób środowisko wpływa

Wskazuję, w jaki sposób środowisko wpływa

na psychikę człowieka oraz jakie wywołuje

na psychikę człowieka oraz jakie wywołuje

zjawiska i procesy psychiczne o

zjawiska i procesy psychiczne o

charakterze adaptacyjnym.

charakterze adaptacyjnym.

11

11

Współczesna psychoanaliza to wiele koncepcji i

Współczesna psychoanaliza to wiele koncepcji i

perspektyw teoretycznych opisujących i

perspektyw teoretycznych opisujących i

wyjaśniających psychiczne uwarunkowania

wyjaśniających psychiczne uwarunkowania

pojawienia się zaburzeń psychicznych;

pojawienia się zaburzeń psychicznych;

wyrosły z nich różne modele leczenia. Te

wyrosły z nich różne modele leczenia. Te

modele to z jednej strony

modele to z jednej strony

klasyczna

klasyczna

psychoanaliza

psychoanaliza

, która znajduje zastosowanie

, która znajduje zastosowanie

przede wszystkim w leczeniu zaburzeń

przede wszystkim w leczeniu zaburzeń

okresu edypalnego (nerwicy obsesyjno -

okresu edypalnego (nerwicy obsesyjno -

kompulsyjnej i histerycznej), z drugiej zaś

kompulsyjnej i histerycznej), z drugiej zaś

współczesne szkoły psychoanalityczne

współczesne szkoły psychoanalityczne

,

,

zorientowane na leczenie zaburzeń okresu

zorientowane na leczenie zaburzeń okresu

preedypalnego, tj. zaburzeń psychotycznych

preedypalnego, tj. zaburzeń psychotycznych

oraz zaburzeń osobowości.

oraz zaburzeń osobowości.

12

12

Psychoanaliza jako metoda leczenia

Psychoanaliza jako metoda leczenia

nerwic okresu edypalnego polega na:

nerwic okresu edypalnego polega na:

Ujawnieniu

Ujawnieniu

przez pacjenta, stopniowo

przez pacjenta, stopniowo

rozwijających się w relacji z analitykiem,

rozwijających się w relacji z analitykiem,

przeniesień

przeniesień

, powstałych w wyniku

, powstałych w wyniku

pogłębiającego się

pogłębiającego się

procesu regresji

procesu regresji

,

,

uaktywnionej odpowiednio neutralną postawą

uaktywnionej odpowiednio neutralną postawą

analityka, oraz na stopniowym usuwaniu

analityka, oraz na stopniowym usuwaniu

przeniesień i zmniejszaniu

przeniesień i zmniejszaniu

oporu przed

oporu przed

przeniesieniem

przeniesieniem

dzięki uzyskiwanemu

dzięki uzyskiwanemu

wglądowi

wglądowi

na podstawie czynionych przez

na podstawie czynionych przez

analityka

analityka

interpretacji i wyjaśnień

interpretacji i wyjaśnień

.

.

13

13

Przeniesienie to nieświadomie rozwijający

Przeniesienie to nieświadomie rozwijający

się proces, w którym dochodzi do

się proces, w którym dochodzi do

powtórzenia i przemieszczenia dziecięcych

powtórzenia i przemieszczenia dziecięcych

pragnień i oczekiwań wobec osób, na które

pragnień i oczekiwań wobec osób, na które

jednostka rzutuje wyobrażone cechy

jednostka rzutuje wyobrażone cechy

pierwotnych obiektów miłości.

pierwotnych obiektów miłości.

Przeniesienie jest wszechobecne i pojawia

Przeniesienie jest wszechobecne i pojawia

się spontanicznie we wszystkich

się spontanicznie we wszystkich

sytuacjach życia codziennego, podczas

sytuacjach życia codziennego, podczas

psychoanalizy może nabierać wyjątkowej

psychoanalizy może nabierać wyjątkowej

siły i wyrazistości.

siły i wyrazistości.

14

14

Wystąpienie przeniesienia jest w procesie

Wystąpienie przeniesienia jest w procesie

leczenia warunkiem koniecznym, pozwala

leczenia warunkiem koniecznym, pozwala

ono bowiem na sformułowanie

ono bowiem na sformułowanie

odpowiednich interpretacji na temat

odpowiednich interpretacji na temat

ujawnianych przez pacjenta popędów oraz

ujawnianych przez pacjenta popędów oraz

sposobów nakłaniania go do ich

sposobów nakłaniania go do ich

zaspokojenia.

zaspokojenia.

Uświadomienie sobie tych elementów wzorca

Uświadomienie sobie tych elementów wzorca

zachowań, które były dotąd nieświadome,

zachowań, które były dotąd nieświadome,

powoduje możliwość nowego kompromisu

powoduje możliwość nowego kompromisu

pomiędzy potrzebami a wymaganiami

pomiędzy potrzebami a wymaganiami

wewnętrznymi lub zewnętrznymi.

wewnętrznymi lub zewnętrznymi.

15

15



przeniesienie pozytywne – przejawia się w

przeniesienie pozytywne – przejawia się w

postaci przemieszczenia na analityka

postaci przemieszczenia na analityka

dziecięcych uczuć i fantazji o miłości i

dziecięcych uczuć i fantazji o miłości i

bliskości, które były kierowane i przeżywane

bliskości, które były kierowane i przeżywane

wobec znaczących osób z okresu dzieciństwa,

wobec znaczących osób z okresu dzieciństwa,



przeniesienie negatywne – to rzutowanie na

przeniesienie negatywne – to rzutowanie na

analityka agresywnych i wrogich impulsów,

analityka agresywnych i wrogich impulsów,

które również pochodzą z tego okresu

które również pochodzą z tego okresu

W przeniesieniu przeplatają się impulsy i

W przeniesieniu przeplatają się impulsy i

uczucia miłości i nienawiści, dlatego jego

uczucia miłości i nienawiści, dlatego jego

przejawy noszą zawsze znamię ambiwalencji.

przejawy noszą zawsze znamię ambiwalencji.

16

16

Cele psychoanalizy:

Cele psychoanalizy:

Cele psychoanalizy, jako metody leczenia,

Cele psychoanalizy, jako metody leczenia,

można zdefiniować na poziomie

można zdefiniować na poziomie

subiektywnych przeżyć czy doświadczeń

subiektywnych przeżyć czy doświadczeń

pacjenta oraz na poziomie obiektywnych

pacjenta oraz na poziomie obiektywnych

wskaźników, wywiedzionych z modelu

wskaźników, wywiedzionych z modelu

topograficznego czy strukturalnego

topograficznego czy strukturalnego

osobowości. Na płaszczyźnie metaforycznej

osobowości. Na płaszczyźnie metaforycznej

efekty psychoanalizy sprowadza się do

efekty psychoanalizy sprowadza się do

większej zdolności osoby do miłości i pracy.

większej zdolności osoby do miłości i pracy.

Na poziomie subiektywnym chodzi o

Na poziomie subiektywnym chodzi o

uwolnienie pacjenta od cierpienia oraz

uwolnienie pacjenta od cierpienia oraz

innych negatywnych emocji, które

innych negatywnych emocji, które

towarzyszą różnym objawom nerwicowymi,

towarzyszą różnym objawom nerwicowymi,

szczególnie od lęku i współwystępujących z

szczególnie od lęku i współwystępujących z

nim objawów fizjologicznych i somatycznych.

nim objawów fizjologicznych i somatycznych.

17

17

Psychoanaliza a psychoterapia

Psychoanaliza a psychoterapia

psychoanalityczna – indywidualna i

psychoanalityczna – indywidualna i

grupowa

grupowa



psychoanaliza w grupie

psychoanaliza w grupie

twórcy tego podejścia, A. Wolff i S. R.

twórcy tego podejścia, A. Wolff i S. R.

Slavson, traktują każdego członka grupy

Slavson, traktują każdego członka grupy

jak indywidualnego pacjenta, a całą grupę

jak indywidualnego pacjenta, a całą grupę

jak chór w greckiej tragedii, który

jak chór w greckiej tragedii, który

towarzyszy i wspiera psychoanalizę

towarzyszy i wspiera psychoanalizę

poszczególnych jej członków;

poszczególnych jej członków;

18

18



psychoanaliza poprzez grupę

psychoanaliza poprzez grupę

twórca tej formy S. H. Foulkes traktował

twórca tej formy S. H. Foulkes traktował

grupę jako dynamiczną całość, którą

grupę jako dynamiczną całość, którą

tworzy sieć nieustannie zmieniających się

tworzy sieć nieustannie zmieniających się

relacji między wszystkimi członkami grupy

relacji między wszystkimi członkami grupy

a terapeutą oraz warunkami, w których

a terapeutą oraz warunkami, w których

leczenie przebiega;

leczenie przebiega;

19

19



psychoanaliza grupy

psychoanaliza grupy

twórcy tej formy W. R. Bion i H. Ezriel, całą

twórcy tej formy W. R. Bion i H. Ezriel, całą

grupę postrzegają jak jednostkę, a

grupę postrzegają jak jednostkę, a

występujące w niej procesy i zjawiska

występujące w niej procesy i zjawiska

sprowadzają do tych, które występują u

sprowadzają do tych, które występują u

jednostki. Na przykład zakładają, że grupa

jednostki. Na przykład zakładają, że grupa

podobnie jak jednostka dąży do

podobnie jak jednostka dąży do

przetrwania, posługując się dwoma

przetrwania, posługując się dwoma

zasadniczymi metodami: walki lub ucieczki

zasadniczymi metodami: walki lub ucieczki

przed konfrontacją z czymś, co może

przed konfrontacją z czymś, co może

zagrozić całości grupy.

zagrozić całości grupy.

20

20

Analityczna terapia grupowa czy

Analityczna terapia grupowa czy

indywidualna terapia zorientowana

indywidualna terapia zorientowana

psychoanalitycznie obejmują zazwyczaj

psychoanalitycznie obejmują zazwyczaj

zasadnicze elementy psychoanalizy, jak

zasadnicze elementy psychoanalizy, jak

pracę na bazie przeniesienia i oporu przed

pracę na bazie przeniesienia i oporu przed

przeniesieniem, stosowanie przez analityka

przeniesieniem, stosowanie przez analityka

interpretacji czy konfrontacji, respektowanie

interpretacji czy konfrontacji, respektowanie

zasady wstrzemięźliwości i neutralności.

zasady wstrzemięźliwości i neutralności.

Występują między nimi istotne jakościowo

Występują między nimi istotne jakościowo

różnice, dotyczą one zazwyczaj:

różnice, dotyczą one zazwyczaj:



neutralnej pozycji psychoanalityka;

neutralnej pozycji psychoanalityka;



stosowania pełnej analizy przeniesień;

stosowania pełnej analizy przeniesień;



uaktywniania u pacjenta regresji;

uaktywniania u pacjenta regresji;



stosowania tylko interpretacji i wyjaśniania,

stosowania tylko interpretacji i wyjaśniania,

a nie kierowania pacjentem.

a nie kierowania pacjentem.

21

21

Terapeutyczny krąg

Terapeutyczny krąg

22

22

Krąg terapeutyczny umożliwia wszystkim

Krąg terapeutyczny umożliwia wszystkim

widzenie wszystkich, gdzie wyjściowe

widzenie wszystkich, gdzie wyjściowe

pozycje wszystkich są wyrównane. Liczba

pozycje wszystkich są wyrównane. Liczba

członków grupy powinna wynosić 7osób, daje

członków grupy powinna wynosić 7osób, daje

to terapeucie szansę spostrzegania każdego

to terapeucie szansę spostrzegania każdego

z osobna oraz grupy jako całości. Wybrano

z osobna oraz grupy jako całości. Wybrano

jednak liczbę 8, gdyż umożliwia to

jednak liczbę 8, gdyż umożliwia to

wyrównanie grupy pod względem płci i

wyrównanie grupy pod względem płci i

zabezpiecza przed zbyt małą liczbą

zabezpiecza przed zbyt małą liczbą

uczestników. Zajmowane pozycje mają

uczestników. Zajmowane pozycje mają

bardzo duże znaczenie. Kolejność

bardzo duże znaczenie. Kolejność

zajmowania miejsc decyduje o tworzeniu się

zajmowania miejsc decyduje o tworzeniu się

związków w grupie. Terapeuta zajmuje

związków w grupie. Terapeuta zajmuje

zwykle to samo miejsce, sygnalizując w ten

zwykle to samo miejsce, sygnalizując w ten

sposób pewną stabilność. Siadanie obok

sposób pewną stabilność. Siadanie obok

terapeuty jest wyrazem zależności, bliskości.

terapeuty jest wyrazem zależności, bliskości.

Osoba siadająca naprzeciwko może wyrażać

Osoba siadająca naprzeciwko może wyrażać

opozycję lub chęć bycia zauważoną.

opozycję lub chęć bycia zauważoną.

23

23

Podstawą pracy w grupie jest swobodna

Podstawą pracy w grupie jest swobodna

rozmowa na ważne zdaniem członków

rozmowa na ważne zdaniem członków

tematy, lecz mogą to być także

tematy, lecz mogą to być także

zachowania niewerbalne, ujawnione w

zachowania niewerbalne, ujawnione w

zachowaniach rodzaje interakcji w grupie

zachowaniach rodzaje interakcji w grupie

oraz nieświadome potrzeby i konflikty.

oraz nieświadome potrzeby i konflikty.

Terapeuta dostrzega i wszystko rejestruje

Terapeuta dostrzega i wszystko rejestruje

oraz interpretuje zjawiska oporu, powinien

oraz interpretuje zjawiska oporu, powinien

zwracać uwagę na zakłócenia występujące

zwracać uwagę na zakłócenia występujące

w interakcji między pacjentami i pomagać

w interakcji między pacjentami i pomagać

im w przezwyciężeniu destrukcyjnych

im w przezwyciężeniu destrukcyjnych

zachowań interpersonalnych.

zachowań interpersonalnych.

24

24

Wielką zaletą tego podejścia jest bardzo

Wielką zaletą tego podejścia jest bardzo

dokładne wstępne poznanie członków

dokładne wstępne poznanie członków

grupy i tworzenie ich indywidualnych

grupy i tworzenie ich indywidualnych

portretów z punktu widzenia

portretów z punktu widzenia

somatycznego, psychologicznego i

somatycznego, psychologicznego i

społecznego oraz dokładna rejestracja

społecznego oraz dokładna rejestracja

postępu terapii w grupie jako całości i

postępu terapii w grupie jako całości i

każdego z jej członków.

każdego z jej członków.

25

25

Czynniki leczące

Czynniki leczące

Przyglądając się całemu procesowi

Przyglądając się całemu procesowi

psychoanalizy, należy uznać, że

psychoanalizy, należy uznać, że

najważniejszym czynnikiem leczącym jest

najważniejszym czynnikiem leczącym jest

wgląd

wgląd

, czyli poznanie przez osobę tego co

, czyli poznanie przez osobę tego co

dotąd było nieświadome. Wgląd to nie tylko

dotąd było nieświadome. Wgląd to nie tylko

przypomnienie sobie jakichś obrazów czy

przypomnienie sobie jakichś obrazów czy

przeżyć z dzieciństwa, ale połączenie

przeżyć z dzieciństwa, ale połączenie

uświadomienia z ich zrozumieniem bądź

uświadomienia z ich zrozumieniem bądź

zdaniem sobie z czegoś sprawy. Dzięki temu

zdaniem sobie z czegoś sprawy. Dzięki temu

energia psychiczna, dawniej związana, staje

energia psychiczna, dawniej związana, staje

się dostępna i spontanicznie szuka ujścia w

się dostępna i spontanicznie szuka ujścia w

działaniu. Wgląd i podejmowanie działania

działaniu. Wgląd i podejmowanie działania

przebiega zawsze stopniowo.

przebiega zawsze stopniowo.

26

26

Podczas analizy materiału psychicznego

Podczas analizy materiału psychicznego

pochodzącego z marzeń sennych,

pochodzącego z marzeń sennych,

przeszłości, pomyłek czy wolnych skojarzeń,

przeszłości, pomyłek czy wolnych skojarzeń,

następuje też

następuje też

katharsis

katharsis

, polegające na

, polegające na

odreagowaniu tłumionych dotąd napięć

odreagowaniu tłumionych dotąd napięć

emocjonalnych. Tylko wtedy, gdy

emocjonalnych. Tylko wtedy, gdy

emocjonalnemu odreagowaniu towarzyszy

emocjonalnemu odreagowaniu towarzyszy

wgląd, pogłębia się proces zdrowienia.

wgląd, pogłębia się proces zdrowienia.

Odreagowanie bez uświadomienia sobie

Odreagowanie bez uświadomienia sobie

przez pacjenta potrzeby czy sposobu

przez pacjenta potrzeby czy sposobu

dążenia do jej zaspokojenia, wprawdzie

dążenia do jej zaspokojenia, wprawdzie

przynosi ulgę ale nie wpływa na zmianę.

przynosi ulgę ale nie wpływa na zmianę.

27

27

W psychoterapii grupowej zorientowanej

W psychoterapii grupowej zorientowanej

analitycznie niewątpliwe znaczenie leczące

analitycznie niewątpliwe znaczenie leczące

ma

ma

korektywne odtwarzanie sytuacji

korektywne odtwarzanie sytuacji

rodzinnej

rodzinnej

,

,

poczucie podobieństwa

poczucie podobieństwa

własnych problemów do problemów

własnych problemów do problemów

członków grupy oraz

członków grupy oraz

wzbudzanie

wzbudzanie

nadziei

nadziei

.

.

28

28

Zasady budowania relacji analityk –

Zasady budowania relacji analityk –

pacjent:

pacjent:



podstawowa zasada jaka musi być

podstawowa zasada jaka musi być

przestrzegana przez pacjenta podczas

przestrzegana przez pacjenta podczas

psychoanalizy to

psychoanalizy to

reguła swobodnych

reguła swobodnych

skojarzeń

skojarzeń

. Zgodnie z nią powinien on

. Zgodnie z nią powinien on

świadomie zawiesić kontrolę i swobodnie

świadomie zawiesić kontrolę i swobodnie

wyrażać myśli, uczucia, pragnienia, wrażenia,

wyrażać myśli, uczucia, pragnienia, wrażenia,

wspomnienia, które się u niego pojawią.

wspomnienia, które się u niego pojawią.



analityk natomiast powinien respektować

analityk natomiast powinien respektować

zasadę neutralności i wstrzemięźliwości

zasadę neutralności i wstrzemięźliwości

.

.

Reguła neutralności wymaga aby analityk nie

Reguła neutralności wymaga aby analityk nie

narzucał pacjentowi swojego systemu

narzucał pacjentowi swojego systemu

wartości oraz nie kierował się swoimi

wartości oraz nie kierował się swoimi

pragnieniami. Wstrzemięźliwość wskazuje na

pragnieniami. Wstrzemięźliwość wskazuje na

konieczność unikania zaspokojenia pacjenta.

konieczność unikania zaspokojenia pacjenta.

29

29

Bibliografia

Bibliografia

:

:

1.

1.

H. Sęk (red),

H. Sęk (red),

Psychologia kliniczna

Psychologia kliniczna

, PWN, Warszawa 2006

, PWN, Warszawa 2006

2.

2.

H. Sęk (red),

H. Sęk (red),

Społeczna psychologia kliniczna

Społeczna psychologia kliniczna

, PWN, Warszawa

, PWN, Warszawa

1993

1993