Odrodzenie/ franc. renaissance ; włos.

rinascimento /

geneza i dynamika zjawiska



Wynalezienie

czcionki drukarskiej

około 1440 r.



upadek cesarstwa

wschodnio-rzymskiego

(Bizancjum) w 1453r.



Odkrycia geograficzne:

odkrycie

Ameryki

przez

K. Kolumba (1492), powstają imperia kolonialne:

Portugalia i Hiszpania.



Przeobrażenia ustrojowe

: formowanie się

państw narodowych w Europie, tendencje

zjednoczeniowe (Polska, Włochy, Niemcy,

Niderlandy),



traktaty polityczne:

Niccolo Machiavelli

(1469-

1527), autor traktatu „

Książę”

(„

Il Principe

”)z 1514

r.,

Tomasz Morus

(1478-1535)

„Utopia

” (1516),

;

Jean Bodin,

Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej

{

teoria absolutyzmu, którego rozwój przypada na

wiek następny (XVII)}.

Przemiany społeczno-ustrojowe:

kapitalizm

Kryzys systemu cechowego

stymulował

rozwój nowych,

wczesnokapitalistycznych form produkcji

(

system nakładczy, manufaktura

W Europie formują się

nowe ośrodki

życia gospodarczego

/Niderlandy, Flandria,

Anglia/.

Napływ złota

z Ameryki do Europy

wywołuje inflację: „

rewolucja cen

”, skutkującą

dualizmem

w rozwoju gospodarczym Europy

{

rzemieślniczy Zachód

oraz

rolnicze Centrum i

Wschód

Inne czynniki

wzrost demograficzny

w Europie

stymuluje rozwój prężnych

ośrodków miejskich

wzrost znaczenia mieszczan.

- zmiany w

sztuce wojennej

(kryzys rycerstwa

średniowiecznego po wojnie stuletniej -wojska

zaciężne),

- rozwój

języków narodowych

rozchodzą się drogi teologii i filozofii

/rozdzielenie

sacrum

profanum

Pojęcie „renesans”:

Pojawia się w połowie XVI w., z chwilą

gdy florencki malarz, architekt i historyk

Giorgio Vasari

- ogłasza

„Żywoty

najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i

architektów”.

Vasari

posłużył się pojęciem

„odrodzenie sztuki” /rinascita dell’arte/

Renesans

najwcześniej i najpełniej rozwinął się w

sztuce

- architekturze (D. Bramante, F. Brunelleschi)

- malarstwie (Rafael Santi

(1483-1520)

, Tycjan

(1488-

1576)

, Botticelii

(1445-1510)

)

- rzeźbie (Michała Anioł

/Kaplica Sykstyńska,

przebudowa Bazyliki Św. Piotra w Rzymie)/ ; Donato

Bramante (1444-1514)

........................................................................

Nauki przyrodnicze, astronomia /

dzieło Kopernika „

obrotach sfer niebieskich”

wydane w 1543 r.

anatomia, mechanika

i inne.

Leonardo da Vinci

: projekty łodzi podwodnych, maszyn

latających, studia anatomiczne, budowa kanałów i inne.

Uczony, malarz, medyk, architekt, rzeźbiarz - gloryfikuje

naukę i ludzi wykształconych

Gianozzo Manetti

(XIV/XV w.) - w pracy

„

Godności człowieka i wspaniałość dzieł

ludzkich”:

„

Cóż powiemy o subtelnym i przenikliwym

umyśle człowieka będącego istotą tak

piękną i kształtną? Jest on czymś tak

potężnym, że wszystko to, co powstało na

świecie po pierwszym i jeszcze

niedostatecznie wykończonym stworzeniu

świata wydaje się być przez nas

wynalezione, uczynione i wykończone

dzięki niezwykłej, twórczej potędze

umysłu ludzkiego”

/cyt. za „

Świat Człowieka”, podręcznik dla gimnazjum

, PWN, 2000,

s. 272./

Giovanni Pico della Mirandola

(1463-

1494)

na temat godność człowieka:

„

Otóż wydaje mi się, że teraz wreszcie

zrozumiałem, dlaczego najbardziej szczęśliwą

i najbardziej godną wszelkiej czci istotą jest

człowiek i czemu zawdzięcza on swą

niezwykłą sytuację i wybrany los we

wszechświecie, którego zazdroszczą mu nie

tylko zwierzęta, ale nawet gwiazdy i duchy

ponadświatowe. Rzecz ponad wiarę i podziw.

Czyż nie? Dlaczegóż to bowiem mówi się o

człowieku, iż to cud wielki i uważa się go a

istotę naprawdę godną podziwu?”

/Ibidem, s. 273/

Humanizm (łac.

humanus

-ludzki)



Humanizm

: główny prąd

umysłowy/światopoglądowy/ i kulturalny epoki

odrodzenia – odwołujący się do zahamowanych

w średniowieczu ideałów grecko-rzymskich, w

sferze:

kultury i sztuki, b) spuścizny naukowej, c)

obyczajów, d) sportu, e) higieny, f) znajomości

języków antycznych, g) filozofii, h) greckiego

ideału wszechstronnego kształcenia oraz

wychowania obywatelskiego, i) poszanowania

indywidualności, niepowtarzalności jednostki

ludzkiej – zgodnie z antropocentryczną

(anthropos- człowiek) dewizą rzymskiego

komediopisarza

Terencjusza

„

Jestem człowiekiem i sądzę, że nic co

ludzkie nie jest mi obce”

Homo sum, humani nihil a me alienum esse puto

………………………

Inne: „Nie ujrzysz w świecie nic bardziej godnego

podziwu niż człowiek”

Humanizm:

a) religijny (

devotio moderna

). Reprezentowany przez

Braci Wspólnego Życia { w tym środowisku powstaje dzieło

„O naśladowaniu Chrystusa”, przypisywane Tomaszowi z

Kempis} Rozwija się od II poł. XV w.

b) bliski tradycjom pogańskim /odwołujący się wprost do

spuścizny antyku / Rozwija się w I poł. XV w.: akcent

położony na aktywność, obowiązek uczestnictwa w życiu

społecznym i godność ludzką /a) Caluccio Salutati (1331-

1406) – notariusz z zawodu i kanclerz florencki, napisze, że:

„Rodzicom winniśmy szacunek, tkliwość dzieciom, a

wszystkim życzliwość; wszelako to wszystko winniśmy

ojczyźnie i nam samym”. Chwali cnoty obywatelskie: „Nasze

życie jest krótkie i prowadzi ku smierci, lecz sława

cnotliwych uczynków wydłuża je i okrywając je glorią, czyni

wiecznym

b) Matteo Palmieri (1406-1475) twierdzi, że przymiotami

człowieka są – odwaga „virtus” i siła „fortezza”

Ideały humanistyczne:

Aligieri Dante

(XIII/XIV w.),

Franciszek

Petrarka

(XIV w.),

Giowani Boccacio

(XIV w.)

–

wszyscy piszą w języku włoskim

W swych dziełach poruszają zagadnienia

egzystencji ludzkiej

(„

Dekameron

”-

Boccacio

życia doczesnego i pozagrobowego

(„Boska

Komedia”-

Dante

miłości

(„Sonety do Laury”-

Petrarka

)

W XIV-XV w. idee humanizmu rodzą się

bogatych republik miejskich

Italii

(

Mediolan, Ferrara, Mantua,

Padwa, Werona, Florencja

Władze tych miast zakładają szkoły

według

własnych potrzeb

, niezależnie

od zgody Kościoła katolickiego.

Florencja:

W 1459 r. powstaje tu - pod patronatem Cosimo

de Medici -

Akademia Platońska

/neoplatońska/

(zamknięta w 529r.)

/ służy

wymianie myśli i dyskusji/.

Najwybitniejszym uczonym Akademii jest

Marsilio Ficino

(vel Facino)

(1433-1499),

który

tłumaczy Platona /

napisał dzieło

„

Theologia Platonica

”/

i tym samym daje poznać

jego dzieła Europie Zachodniej.

Podkreślał zbieżność platonizmu i filozofii

chrześcijańskiej.

Uważał, że żyje w wieku

„

złotym

”, w którym

nastał

kres sztuk wyzwolonych

a wszelkie

nauki rozbłysnęły nowym blaskiem. Zwolennik

tolerancji religijnej.

Według niego świat jest

obrazem miłości Bożej, a dusza dąży do

zjednoczenia się z absolutem

Uczniem

Ficina

i członkiem Akademii

Paltońskiej we Florencji

był

Pico della

Miarandola

(1463-1494)

Mirandola

był pisarzem w kancelarii

papieskiej, odbył studia w Bolonii, Ferrrarze,

Padwie, w Paryżu, Perugii

Autor pracy:

„

godności i wolności człowieka

”.

Inaczej niż wielu ówczesnych humanistów -

czerpie obficie

dorobku myśli scholastycznej

tłumaczeń Arystotelesa

w wydaniu

tomistycznym

Stoi na gruncie

tolerancji religijnej

Inni uczeni:

Cristoforo Landino i Angelo Poliziano (1454-1494)

Poliziano był wychowawcą dzieci Wawrzyńca de Medici.

Przedstawiciel humanizmu florenckiego.

…………………..

Humaniści wysoko cenią uroki życia rodzinnego wbrew temu, co

twierdził Petrarka, że rodzina utrudnia życie uczonemu. Za

przykład podawano Senekę i Cycerona, którzy żyli w szczęśliwych

związkach i osiągnęli wspaniałe wyniki naukowe. Doszło do tego,

że wprost tępiono samotników

Leon Battista Alberti pisze rozprawę „ O Rodzinie” – radzi wybierać

żonę wedle stanu majątkowego, silniejsza niż ładniejszą, dobrze

ułożoną, która dopilnuje służby i będzie kierować życiem

domowym.

Małżonkowie winni są sobie zrozumienie przy czym żona winna

podporządkować się mężczyźnie

Renesans na północ od Italii:

- Francja, Niderlandy, Niemcy i Anglia – wchodzą w

okres szybkiego rozwoju gospodarczego (m.in.

Brugia, Antwerpia, Augsburg).

- We Francji mecenasem kultury i sztuki jest król

Franciszek I, w Austrii – cesarz Karol V, w Anglii- król

Henryk VIII.

Malarstwo:

Albrecht Dürer ; Jan van Eyck ; Piotr Bruegel i inni

……………………

Hiszpania i Portugalia – potęgi morskie i kolonialne

Medycyna XVI-wieczna:

- Przez całe średniowiecze opierano się na autorytecie

Hipokratesa (460-377 p.n.e.) i Klaudiusza Galena (ok..

131-201 n.e.), lekarza Marka Aureliusza. Jego badania

naukowe i teorie sprowadzono w jednak do

skostniałych teorii.

- ojcem nowożytnej chirurgii anatomii został Andre

Vesale (Vesalius) /1514-1564/. Opracował pierwszy,

świetnie ilustrowany traktat anatomiczny: De humani

corporis fabrica. Podważył odkrycia Galena, prowadził

sekcje zwłok (oficjalnie dozwolone od 1576 r.. Pierwszą

przeprowadzono w 1315 r.).

- Paracelsus (1493-1541)

- autor traktatu O chirurgii. Skierował alchemię ku

chemioterapii

Ambroise Paré (1509-1590)

- prekursor nowożytnej chirurgii

- wprowadza nowe metody leczenia ran (wiązanie

tętnic i żył, składanie i amputacje kończyn,

trepanacje)

- był nadwornym lekarzem na dworach: Henryka II,

Karola IX, Henryka III

- świadek wielu wojen w Bretanii, Austrii, Francji

- pisze traktaty o odrze, ospie wietrznej, dżumie

- pracuje nad protezami kończyn dolnych i górnych

Między scholastyką i humanizmem



Mikołaj z Kuzy /

zwany Kuzańczykiem

(1401-

1434), wybitny

myśliciel wczesnego renesansu

dyplomata, mistyk, matematyk, przyrodnik,

scholastyk i humanista, książę Kościoła. Autor

dzieł: „

O uczonej niewiedzy” ; „O

przypuszczeniach”.

Uważa, że Bóg jest obecny w

całym stworzeniu (panteizm). Opracował

katechizm ścienny

„dla pouczenia prostego

ludu”.



Z dorobku

Kuzańczyka

korzysta wielu

humanistów, badaczy przyrody /

Jan Kepler

bada wyniki jego prac nt. natury wszechświata,

Giordano Bruno -

rozwija pogląd o

nieskończoności uniwersum,

Newton i Leibniz

(XVII w.)

- podejmowali zagadnienie granic w

matematyce i rozwinęli rachunek różniczkowy

(od k. XVII w.)

Filozofowie przyrody:

Mikołaj Kopernik (1473-1543)

Autor dzieła (z 1543 r.):

De revolutionibus orbium

coelestium, libri VI

opublikowanego kilka dni przed śmiercią. Miał

intuicję badawczą. Nie dysponował ani narzędziami

ani środkami na prowadzenie badań naukowych.

Twórca teorii heliocentrycznej (podważył koncepcję

Ptolemeusza).

Z podobnymi przemyśleniami, co Kopernik,

występował

Tycho de Brahe, duński książę,

twórca najwspanialszego obserwatorium

astronomicznego w Uraniburgu

Giordano Bruno (1548-1600)

- spalony na stosie w Rzymie 17 lutego 1600 r.

- oskarżony o brak szacunku do Jezusa Chrystusa i

NMP

odrzucał scholastykę

- głosił nieskończoność świata (mnogość bytów)

- o duszy ludzkiej mawiał, ze nie musi różnić się od

„dusz much i ostryg”

- dużo podróżował (Paryż, Londyn, Tuluza, Wenecja,

Praga)

- matematyk, filozof, fizyk, kosmolog

Miasta

niderlandzkie

zapoczątkowały

proces tworzenia

płatnych szkół

elementarnych,

organizowanych poza siecią

szkół parafialnych.

Program tych szkół miał

charakter

praktyczny:

- obejmował nauczanie czytania i pisania w

języku

ojczystym,

- przekazanie uczniom podstaw wiedzy z

zakresu

arytmetyki, księgowości itd.

Bracia Wspólnego Życia /Niderlandy/



Inicjatorem tego ruchu był kaznodzieja

Gerard Groote

(1340-1384),ojciec

duchowy nowego kierunku w ascezie, tzw.

devotio

moderna (modlitwa, umartwienie,

odnowienie życia wewnętrznego). S

kupił

wokół siebie grupę mężczyzn żyjących w

dobrowolnym ubóstwie, bez ślubów

zakonnych. Z czasem ruch zyskał formy

zinstytucjonalizowane.



Działalność pedagogiczna

zorganizowali nowoczesne bursy i domy

studenckie

dla ubogiej młodzieży

[zaopatrywali uczniów w podręczniki,

ubrania, prowadzili własne drukarnie,

trudnili się rzemiosłem].

Zreformowali

program nauczania

/walory praktyczne/:

usunęli niektóre treści nauczania /np.

astronomię/, wprowadzili elementy

kultury humanistycznej /teksty

Cicerona, Wergilusza/, kładli nacisk na

wyrobienie w wychowankach

właściwych postaw, opartych na etyce

chrześcijańskiej ale bez dewocji,

usprawnili organizację pracy

szkolnej

podział uczniów na oddziały,

opracowali zasady kontroli wyników

nauczania, promocji z klasy do klasy,

dbali o kształcenie i doskonalenie

nauczycieli

Piotr Paweł Vergerio (1370-1444)



Profesor uniwersytetu w Bolonii, Padwie, Rzymie



Autor „

Książeczki o szlachetnych obyczajach i

studiach wyzwolonych”



Krytyk kształcenia klasztornego,

zwolennik

wychowania wszechstronnego, praktycznego

(historia, retoryka, filozofia),



Uważa, że wychowaniem powinno zająć się

państwo



W programie szkolnym uwzględnia potrzebę

edukacji

fizycznej

(bieganie, jazda konna, strzelanie z łuku) i

dbałości o higienę.



Kładzie nacisk na rozpoznanie zdolności uczniów i w

tym kontekście doboru adekwatnych do możliwości

ucznia metod nauczania.



Kontynuatorem poglądów pedagogicznych Vergeria

był jego uczeń - Vittorino da Feltre

Vittorino da Feltre (1378-1446): „Dom

Radości” w Mantui



Profesor Uniwersytetu w Padwie, prawnik.



Twórca nowoczesnej szkoły, zwanej „Domem Radości”

(Casa Giocosa) w Mantui (1423)



Casa Giocosa zlokalizowana była w pięknym parku, w

którym urządzono boiska, tereny rekreacyjne do gier i

zabaw, jazdy konnej itd.



Do szkoły uczęszczały zarówno dzieci fundatorów

szkoły (Gonzagów), jak i dzieci z ubogich rodzin



Dwa poziomy szkoły: elementarny i średni {zakres

trivium i quadrivium

, kurs z filozofii Platona i

Arystotelesa, elementy nauk przyrodniczych, lekcje

matematyki, język włoski- pomocniczy}



Wychowanie fizyczne: zawsze na świeżym powietrzu

{pływanie, taniec, jazda konna}



Zrezygnował z kar cielesnych .

Metody pracy:

Vittorino

odwołuje się do ambicji i honoru

ucznia, uwzględnia indywidualne

predyspozycje wychowanka, w szkole panuje

atmosfera życzliwości nauczyciel - uczeń,

stosuje nauczanie poglądowe

Nauczyciel

Powinien być gruntownie wykształcony,

metodyk potrafiący rozpoznawać uzdolnienia

ucznia.

Guarino da Verona- twórca szkoły humanistycznej w

Ferrarze



Założył szkołę na prośbę markiza d’Este w

Ferrarze



Program nauczania obejmował kształcenie

wszechstronne, oparte na językach

klasycznych i wiedzy antycznej



Wychowanie fizyczne

: obejmowało

szkolenie wojskowe, zajęcia

ogólnorozwojowe



Taniec

: walory estetyczne, gracja,

przydatny w życiu towarzyskim



Wycieczki:

walory krajoznawcze,

poszerzanie horyzontów

Erazm z Rotterdamu / Gerhard Gerhards/

(1467-1536)



Doktor teologii, filolog. Holenderski, humanista. Nie

prowadził pracy pedagogicznej. Ukończył szkołę Braci

Wspólnego Życia. Złożył śluby zakonne (augustianin).

Odbył szereg podróży do Włoch, Szwajcarii, Anglii,

Francji. Wykładowca akademicki w Cambridge i

Louvain



Napisał 9 tomowe dzieło z zakresu działalności Ojców

Kościoła katolickiego, opracował autorską wersję (na

bazie greki)

Nowego Testamentu

w 1516 r. (wydany w

300 tys. egzemplarzy)



Autor dzieł (m.in.): „

O sposobie studiów” (1512) ;

„Rozmówki dla dzieci”(1518) ; „O sposobie pisania

listów” (1520); „O wytworności obyczajów chłopięcych”

(1530) ;



„

Przysłowia”

(Adagia, z 1500 r.) –

zbiór sentencji,

maksym starożytnych z satyrycznym komentarzem

autora. Do 1570 r.

Adagia

miały 120 wydań



Przekład Pisma Św. z 1516r. (wcześniejszy pochodził z

IV w. i był dziełem św. Hieronima).

„

Pochwała głupoty”

(1511) (9 wydań za

życia). Jest to monolog głupoty, zwalczającej

i ośmieszającej „mądrość”.

W dziele tym Erazm poddał krytyce całe życie

społeczne Europy (satyra na: rycerstwo, kler,

papiestwo, szkoły i uniwersytety, wychowanie

dziewcząt). Erazm uważa, iż wielu ludziom

przypisana jest „głupota”, dająca poczucie

szczęścia /człowiek taki żyje szczęśliwie bo

niczym się nie przejmuje, niewiele czasu

poświęca na kształcenie się/

1501 r.:

„Enchiridion militis Christiani”,

czyli

Podręcznik Rycerza Chrystusowego

miał

kilkanaście wydań w językach: włoskim,

francuskim, niemieckim, angielskim,

portugalskim, czeskim.

/aspekt głębokiej, indywidualnej wiary w Boga/.

Poglądy pedagogiczne Erazma

Wg Erazma wychowanie dzieci musi być osadzone

moralności i religijności

Matka

ofiaruje dziecku: pokarm i pieszczoty,

ojciec

- dobroć,

szkoła

- schludność i wytworność,

nauczyciel

- pobłażliwość.

Zwolennik

edukacji publicznej

(rola państwa i

Kościoła), w tym

kształcenia kobiet

(także klasycznego)

Twierdzi, że: „

kto nie umie czytać i pisać nie

zasługuje na miano człowieka”.

Przyznawał prawo do edukacji wszystkim dzieciom

„Nie wszyscy osiągają te wyżyny, ale wszyscy winni

być ku nim wychowywani”.

Kryterium zdobywania wiedzy stanowią

zdolności

kara fizyczna

: jest sprzeczna z zasadami

wychowania;

„

Można by powiedzieć, że nie jest to szkoła, lecz izba

tortur: słychać tam tylko uderzenia dyscypliny, świst

rózg, krzyki, płacz i straszliwe pogróżki”

…………………………………………………………………………………………………………..

Cyt za:

Utopiści XVI i XVII wieku o wychowaniu i szkole

, wybór i oprac. W. Vois

Ossolineum, 1972, s. X.

Nauka języków klasycznych

: winna odbywać

się przez konwersację, na bazie lektury dzieł

autorów antycznych

Program

: historia, geografia, rolnictwo,

architektura, anatomia, zagadnienia wojskowe,

wiedza przyrodnicza

Batus Rhenanus (1485-1547) o Eraźmie:

„

Jego wielkości nie można mierzyć

zwykłą miarą. On stoi ponad wszystkim,

co ludzie mogą osiągnąć”

cyt. Za L. Bazylow,

Historia powszechna 1492-1648

, s.38/

Nauczyciel

według Erazma:

„Powinien utrzymywać siebie na takim

poziomie by wzbudzać w uczniu szacunek i

poważanie i nigdy nie doprowadzać do

poufałości”

Jan Ludwik Vives (1492-1540)



Obok Erazma najwybitniejszy humanista

europejski. Był czynnym pedagogiem

{nauczyciel córki króla Henryka VIII}



pochodził z Valencji, studiował w Paryżu,

Lowanium i Oksfordzie. Osiadł w Niderlandach,

korespondował

m.in..

z Morusem

Erazmem.



znawca filozofii Platona, Arystotelesa, Seneki.



Poznał język: łaciński, włoski, francuski,

flamandzki.



Pacyfista, łączy różne nurty humanizmu.



Inicjator opieki nad osobami

niepełnosprawnymi, starcami, osobami

bezdomnymi.

Autor dzieł

„

O Naukach” ; „O duszy i życiu” ;

„O umiejętnościach” ; O wychowaniu niewiasty

chrześcijanki” ; „O wspieraniu biednych” ;

„O pokoju”

[współcześnie Vives uważany jest za prekursora

pedagogiki opiekuńczej]

Krytyk scholastyki

(uniwersaliów).

Zwolennik arystotelesowskiej teorii poznania

/rola

zmysłów, obserwacji, poznania, samodzielnego

myślenia)

Z doświadczeń pedagogicznych

Vivesa

korzystali w

następnych stuleciach (m.in..):

F. Bacon, J.A. Komeński,

A. Frycz Modrzewski

J.L. Vives

traktuje wychowanie jako

zadanie społeczne

(zgłasza

postulat ustanowienia szkoły w każdej

gminie

)

pedagogika powinna tworzyć zwarty

system

oparty na

etyce

(chrześcijańskiej) i

psychologii

(szkoła dla wszystkich chłopców,

selekcja uczniów wedle rozpoznania ich

uzdolnień)

- omawia zasady

współdziałania szkoły i rodziny

procesie wychowawczym

Vives omawia zasady

kształcenia

kobiet

„

Mają to być studia, które uszlachetniają charakter, które

uczą jak żyć dobrze i świątobliwie. Co się tyczy wymowy nie

interesuje ona ona tutaj: zbyteczna jest płci niewieściej,

potrzeba jej natomiast etycznego udoskonalenia: milczenie

nie przynosi niewieście ujmy, hańbą i sromotą jest zły

charakter. Mimo to nie odsądzam całkowicie tej płci od

sztuki wymowy (...) Gdy niewiasta uczyć się będzie czytać,

treść książek, jakie bierze do ręki, niech będzie budująca,

gdy pisze, niech nie czerpie tematów z lekkich wierszyków,

lecz weźmie za osnowę mądre jakieś powiedzenie, budującą

sentencję z Pisma św. lub dzieł filozofów (...) Tak więc

ponieważ niewiasta jest istotą słabą, istotą o słabym i łatwo

dającym się obałamucić umyśle, przeto nie należy jej

dopuszczać do nauczania”

cyt. za S. Możdżeń,

Historia wychowania, cz. III. Odrodzenie

, s.

26-27./

Program szkoły Vivesa:

językowy

(łacina- język międzynarodowy, greka,

język ojczysty, języki nowożytne- przekazywane

poprzez konwersację) i

rzeczowy

(przyrodoznawstwo, historia, matematyka, nauki

rolnicze, architektura, żeglarstwo).

Z programu

7 sztuk wyzwolonych:

ogranicza

nauczanie retoryki (pozostawia ją dla

najwybitniejszych uczniów). Najważniejsza jest

wiedza –

czerpana z życia.

Wychowanie fizyczne

: biegi, rzut dyskiem, gra

w piłkę, przebywanie na świeżym powietrzu- pod

nadzorem nauczyciela

Nauczyciel

: to człowiek z powołania,

kompetentny, dobrze wynagradzany przez władze

państwowe, moralny, życzliwy wobec uczniów, po

studiach uniwersyteckich, stale podnoszący swe

kwalifikacje

„Dobre i wybitne głowy uciekają z

nauczycielstwa,

widząc, iż tylko pogardę przynosi im ten

zawód, który

wszakże potrzebuje najtęższych umysłów i

najcelniejszych zdolności”

„Nauczyciele powinni nie tylko posiadać

umiejętności wymagane do słownego

nauczania..., ale także stanowić przykład

prowadzenia się bez zarzutu”

/cyt. za Cz. Kupisiewicz (red.),

Myśliciele o wychowaniu, Warszawa

2000, t. II., s. 450./

Metoda

Uczeń winien stopniowo poszerzać wiedzę,

łącząc treści nowo zdobyte ze wcześniej

poznanymi. Przeciwnik mechanicznego

nauczania, przeciążania uczniów nauką.

Dzieli klasy na sekcje po 10 uczniów, tym

przewodzi najzdolniejszy uczeń-

dekurion.

Kara fizyczna

stosowana w ostateczności, ale tak by nie

poniżać godności ucznia.

Z przemyśleń Vivesa:

„Nie podobna przecież wątpić, ze dużo słabsze są teraz

nasze umysły niż były przed grzechem pierworodnym”

(cyt. za S. Wołoszyn, Źródła…., s. 682)

„ Nauczyciele niech spełniają swe zadania budząc raczej w

słuchaczach zaufanie i szacunek, nie zaś batami i

groźbami”

………………………………………………………………………………

…..

„Celem nauki jest, by młodzieniec stał się mędrszy i stąd

lepszy. (…)by przez zdrową naukę chłopiec stał się

uczeńszym i cnotliwszym”

(Idem, s. 678)

Reformacja



Wystąpienie

Marcina Lutra (Martina Lutra)

(1517) zapoczątkowało rozłam Kościoła

katolickiego:

luteranizm



Na lata 30. XVI w.przypada rozwój kalwinizmu

(

Jan Kalwin

) oraz anglikanizmu (

Henryk VIII

Akt supremacyjny z 1534 r.).



Ruch reformacyjny wyrósł na bazie krytyki

Kościoła katolickiego i negatywnie odniósł się

szkolnictwa średniowiecznego.



Marcin

Luter

początkowo wyznawał pogląd,

że wszystkie dotąd istniejące szkoły należałoby

zamknąć, ale już w połowie lat 20. XVI w.

uznał, iż dla dobra nowego wyznania wiary

/znajomość

Pisma Świętego

/ młodzieży

niezbędna jest umiejętność czytania w j.

niemieckim.

Luter

wysoko cenił zawód

nauczyciela

. W II połowie XVI w. przy

większości parafii luterańskich istniały

szkółki kontrolowane przez

pastorów

Szkoła średnia

wg Lutra

miała być

osadzona w sferze kształcenia

językowego (łacina, greka, hebrajski).

Uważał, że

zadaniem kobiet

jest

kierowanie ogniskiem domowym, a

wychowanie dzieci jest najważniejszym

celem ich życia.

Filip Melanchton (1497-1560)

(właściwie Philipp Schwartzerd), zwany

„Praeceptor Germaniae” /nauczyciel Niemiec/



Humanista, uczony, był najbliższym

współpracownikiem M. Lutra.

Autor

podręczników szkolnych

(gramatyka

łacińska, grecka, logika, retoryka, fizyka,

etyka).



Opracował oryginalny

projekt organizacji

szkolnej

/tzw.

Ordynacja Saska

z 1528 r

w której ciężar utrzymania i nadzoru szkół

chciał powierzyć władzy świeckiej.



Zadaniem szkoły było m.in. przygotowanie

urzędników państwowych i pastorów

. W

klasie najniższej

młodzież uczyła się

czytania i pisania, modlitw, pieśni

religijnych - w języku ojczystym.

klasie drugiej

doskonalono znajomość

gramatyki łacińskiej /Cyceron, Horacy,

Wergiliusz/,wprowadzono elementy logiki.

Klasa trzecia

to czas na lekturę dzieł

klasycznych, doskonalenie łaciny, nauka greki i

hebrajskiego, matematyki i filozofii.

Królową nauk uczynił - jak w czasach antyku -

retorykę.

..................................................................

.....

Wg wskazań Melanchtona

zreformowano

niemieckie uniwersytety

w: Wittenberdze,

Tybindze, Lipsku, Heidelbergu, Rostoku,

Frankfurcie nad Odrą – przetrwały w tej formie do

XVIII w.

Jan Sturm (1507-1589)



Humanista i pedagog niemiecki. Uczył się u Braci

Wspólnego Życia, następnie studiował w

Lowanium i w Paryżu.



Prozelita. Jako luteranin stanął na czele

gimnazjum w Strasburgu (1538) i kierował nim

nieprzerwanie aż do 1582 r. Autor dzieł: „Listy

szkolne” ; „Listy akademickie” ; „O dobrym

urządzeniu szkół”



Uważany za twórcę renesansowego gimnazjum

humanistycznego - organizacyjnie opartego na

łacińskiej szkole retorycznej Marka Kwintyliana.



Gimnazjum Sturma zyskało uznanie wielu

humanistów. Ze wzorców tej szkoły korzystali

m.in. : Jan Zamoyski, Wojciech z Kalisza, Henryk

Stroband. Wiele rozwiązań dydaktycznych

przejęli jezuici /tatr szkolny, zasady oceniania,

kontrola wyników nauczania, podział na oddziały,

dobór materiału nauczania/

Organizacja szkoły Sturma:

Udoskonalił

system klasowo-lekcyjny

(podział na klasy, dobór treści kształcenia i

metod nauczania),

10-letni cykl nauczania

realizowany był na poziomie: elementarnym (2

klasy dla chłopców w wieku 5-6 lat uczących

się alfabetu łacińskiego), średnim (4 klasy-

nauka gramatyki, pamięciowe opanowanie do

6. klasy około 20 tys. słówek wg zasady:

„repetitio est mater studiorum”), wyższym (4

klasy- retoryka).

Odbywały się

promocje

z klasy do klasy,

egzaminy

wstępne i uroczyste

popisy

publiczne.

Dużym powodzeniem cieszyły się

organizowane w szkole przedstawienia

szkolne, inscenizacje rozpraw sądowych.

Program wychowawczy szkoły, treści

kształcenia

Naczelne miejsce zajmowała nauka

języków

klasycznych

retoryka

Wychowanie religijne Sturm powiązał z

wymową w myśl powiedzenia

„pobożność mądra

i wymowna”.

Wiedzę rzeczową

czerpał z lektury

klasyków: Horacy, Wergiliusz, Cyceron, Platon,

Arystoteles. Szkołą wychowania obywatelskiego

były dzieła Cycerona.

Zakres przedmiotów realnych był niewielki:

elementy arytmetyki, geometrii, astronomii i

astrologii.

W klasach początkowych chłopcy poznawali

katechizm Lutra

Od kl. III język niemiecki był wzbroniony.

Naukę religii

przesunięto na soboty i niedziele, w

ciągu tygodnia uczniowie śpiewali pieśni

religijne w j. łacińskim.

Tomasz Morus/ Thomas More (1478-1535)



Prawnik, polityk, poseł do parlamentu

angielskiego, lord-kanclerz królewski,

pisarz społeczno-polityczny, twórca teorii

socjalizmu utopijnego, zawartej w

książce: „

Iście złota książeczka o

najlepszym stanie państwa i o nowej

wyspie Utopii”

(1516).

Inne znane jego

dzieło:

„Ryszard III”.



Był humanistą, znawcą literatury

greckiej i rzymskiej,

przyjaźnił się

Vivesem i Erazmem

(Erazm dedykuje mu

swoją ksiązkę)



Utopia

/ gr. u-topos – miejsce, którego

nie ma/

Morus popadł w konflikt z królem

Henrykiem VIII

, który ogłosił się

głową Kościoła {akt supremacji z

1534 r.}. Został skazany na śmierć.

Kanonizowany w 1935 r.

„

Utopia”

to powieść futurystyczna

w której autor kreśli utopijną wizję

społeczeństwa bezklasowego.

Obowiązek pracy

(6 godzin dziennie maks.) i

służby wojskowej

System powszechnej oświaty

nadzorowanej

przez państwo

(obowiązek szkolny)

dla

chłopców i dziewcząt /równouprawnienie płci/

ęzyk ojczysty

w szkole

Bezpłatna

opieka lekarska

ozwój

oświaty pozaszkolnej

Wychowanie przedszkolne

/moralność/

yznaje

idee pacyfistyczne

przeciwia się

karom fizycznym

Rodzina:

pierwotne środowisko

wychowawcze

(rodzina patriarchalna

Praca zawodowa

: mężczyźni i kobiety mają obowiązek

wyuczenia się jednego z wielu rzemiosł/ tkaniny

wełniane i lniane, roboty murarskie, kowalskie,

ciesielskie/.

Społeczną aprobatą cieszy się praca na

roli.

Przyczynę zła

stanowią:

własność prywatna i

obrót pieniężny:

„Gdziekolwiek jest własność prywatna, gdzie

wszystko mierzy się własnością pieniędzy, tam nie

można spodziewać się ani sprawiedliwości, ani

społecznego dobrobytu” (...) „zupełne zniesienie

prawa własności jest jedynym środkiem do równego

i sprawiedliwego podziału dóbr i do zapewnienia

ludziom szczęścia”

………………………..

/cyt. Za M. Serwański,

Historia powszechna. Wiek XVI-XVIII

Poznań 2001, s. 83./

Obyczajowe

- chce znieść opłaty za pogrzeby

- dopuszcza kobiety do posług kapłańskich

- dopuszcza celibat

- wyznaje idee tolerancji religijnej (ale nie

toleruje ateizmu)

- jeden ubiór dla wszystkich mieszkańców

wyspy

- wszyscy ludzie są sobie równi

„

Czas wolny między godzinami pracy, snu i posiłków

każdy może zużytkować według swego upodobania: nie

znaczy to jednak, by wolno mu było marnować czas na

głupstwa i próżniactwo, przeciwnie, godziny wolne od

pracy powinien z pożytkiem poświęcić jakiemuś

innemu zajęciu odpowiednio do swego zamiłowania.

Przerwy te spędzają najczęściej na kształceniu się

naukowym

Codziennie bowiem rano przed wschodem słońca

odbywają się wykłady publiczne, na które

obowiązkowo uczęszczają tylko wybrani do pracy

naukowej, poza tym mnóstwo mężczyzn i kobiet bez

względu na zawód uczęszcza dobrowolnie na różne

wykłady zależnie od zamiłowania.

Lecz jeśliby ktoś w tych wolnych chwilach wolał

doskonalić się w swoim rzemiośle, nikt mu w tym nie

przeszkadza, owszem, chwali się go jako szczególnie

pożytecznego obywatela. Zdarza się to dość często, a

chodzi tu o ludzi niezdolnych do żadnego myślenia

naukowego”

/cyt. Za S. Możdzeń,

Historia wychowania, cz. III.Odrodzenie

Kielce 1998, s. 29./

Morus w „Utopii” :

„Wszystkie dzieci mają zapewnione

wykształcenie umysłowe (…) Kapłani

wychowują dzieci i dorastającą młodzież i

najpierw większy nacisk kładą na urobienie

moralnego charakteru niż na wiedzę ściśle

naukową: dokładają wiele starań, aby w

delikatne dusze dzieci wpoić zdrowe zasady

dla dobra własnego państwa”

/cyt. za S. Wołoszyn, Źródła do dziejów….., s. 685/.

Odrodzenie w Polsce (XV-XVI w.)



Rozpoczyna się

w końcu XV

w./ podobnie

Węgry, Czechy, Anglia/



w. Ogniskiem humanizmu. jest

Akademia Krakowska.

W następnym

stuleciu, w obawie przed reformacją, Akademia

zamyka się na nowinki renesansowe.

Uniwersytet zaczyna podupadać

/ nie zmienia

tego przywilej Zygmunta III Starego z 1535r.

dotyczący nadania szlachectwa każdemu z

profesorów po 20 latach pracy naukowej w

Akademii./



Rozwój polskiego drukarstwa

/oficyny:

Foloriana Unglera, Hieronima Wietora, Jana

Hallera/



Mecenat:

królewski

(dwór Zygmunta Starego) i

szlachecki/magnacki

i kościelny.

Wśród wyższego duchowieństwa nie brakuje

humanistów:

biskup krakowski -

Zbigniew Oleśnicki

;

Andrzej Krzycki

- bp płocki i przemyski,

sekretarz królewski ;

Jan Dantyszek

- bp chełmiński;

prymas

Jan Łaski -

oddaje bratanków na

wychowanie do Bazylei do Erazma z

Rotterdamu;

bp krakowski

Piotr Tomicki

;

arcybiskup lwowski

Grzegorz z Sanoka.

Akademia biskupa Jana Godziemby Lubrańskiego

Poznaniu

(od 1519) z katedrami:

gramatyki,

poetyki, retoryki, greki, matematyki. /pierwsza

szkoła humanistyczna w Polsce/.

Wykłady z

matematyki, astronomii, prawa, historii powszechnej.

Uczy w niej filolog

Krzysztof Hegendorfer,

prowadzący wykłady z literatury łacińskiej i greckiej,

autor podręczników szkolnych, wychowawca wielu

humanistów / Klemens Janicki, Rafał Leszczyński/

Akademia Zamoyska

(1595),

Jana Zamoyskiego

przygotowująca synów szlacheckich do życia

publicznego (nauki z zakresu: retoryki, arytmetyki,

geometrii, logiki, metafizyki, filozofii naturalnej).

Wyznaje pogląd Modrzewskiego: „Takie będą

Rzeczpospolite jakie młodzieży chowanie”....

Akademia Wileńska

założona przez

Stefana Batorego

(1578/79)

ze studiami humanistycznymi, teologicznymi

i filozoficznymi.

Maciej Kazimierz Sarbiewski

(zwany

„polskim Horacym”),

Konrad Celtes

, humanista niemiecki,

założyciel Towarzystwa Literackiego,

wykładowca w Akademii Krakowskiej .

Filip Buonaccorsi

(

Kallimach

) z Florencji:

działa na dworze arcybiskupa Grzegorza z

Sanoka, doradca królewski, sekretarz,

nauczyciel synów Kazimierza Jagiellończyka i

Jana Olbrachta, zakładfa koło literacko-naukowe

w Krakowie.

Jan Ostroróg

- dr obojga praw Uniwersytetu w

Bolonii. Autor memoriału o naprawie

Rzeczypospolitej /program umocnienia władzy

monarszej, opodatkowanie duchowieństwa/

Wyjazdy z Polski na studia zagraniczne :

Z badań Henryka Barycza wynika, że już w czasach

Zygmunta Starego

(1506-1548) młodzież szlachecka

chętniej i częściej udawała się na studia zagraniczne,

niż na naukę w Akademii Krakowskiej. Zwyczaj ten

trwał ponad 100 lat /do czasu wojen w połowie XVII

w./

Miejsca do których udawali się studenci

: Włochy /

Padwa, Bolonia/ Spośród wielu polskich uczonych i

humanistów XVI-XVII w. studia we Włoszech odbyli:

Stanisław Hozjusz, Jan Zamoyski, Marcin Kromer,

Stanisław Orzechowski, Łukasz Górnicki, Jan

Kochanowski, Klemens Janicki, Mikołaj Sęp

Szarzyński.

...............................................................................

Pod wpływem reformacji

popularne stają się

uczelnie niemieckie /

Królewiec, Lipsk, Heidelberg,

Strasburg/,

szwajcarskie / Genewa, Zurych, Bazylea/.

Od połowy XVII

w. młodzież szlachecka częściej

udaje się po nauki do Francji, Belgii, Holandii.

Polscy uczeni, pisarze, humaniści i ich

dzieła



Marcin Bielski

Kronika świata

- zarys historii

powszechnej



Marcin Kromer

Polonia

- opis stosunków

ustrojowych, społecznych i gospodarczych



Maciej Miechowita,

Traktat o dwu Sarmacjach

geografia Europy Wschodniej



Bernard Wapowski

– autor pierwszej mapy Polski



Łukasz Górnicki

Dworzanin polski



Jan Długosz

Dzieje Polski



Jan Kochanowski

, Treny, Fraszki, Pieśni, Odprawa

posłów greckich



Mikołaj Rej

, Fraszki, Krótka rozprawa...

Rej:

„A niechaj narodowie wżdy postronni znają,

iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”

Reformacja w Polsce



Występowała w 3 odmianach:

luteranizmu,

kalwinizmu i arianizmu

(po 1562 r.).



Luteranizm

: Prusy Książęce, Wielkopolska, z

czasem Małopolska- ideologia mieszczańska, w

mniejszym stopniu szlachecka.



Kalwinizm

: Litwa, Małopolska, cz. Wielkopolski:

ideologia szlachecka, popularny wśród

mieszczan polskiego pochodzenia, także pośród

chłopów

szkoły w

Pińczowie, Krakowie,

Chmielniku, Łańcucie, Bychawie, Kocku,

Kiejdanach, Wilnie, Słucku, Bełżycach/



Arianizm

: grupuje radykalne odłamy

kalwinizmu/ ośrodki arianizmu i

znane szkoły

Lewartów, Raków/

Gimnazjum w Pińczowie : 1551 -1567

/kalwińskie/



Była jedną z pierwszych szkół protestanckich w

Polsce



Rektor:

Pierre Statorius (spolszczone

nazwisko Piotr Stoiński)

– autor pierwszej

gramatyki języka polskiego (1568r.). Wydał:

„

Urządzenie gimnazjum pińczowskiego”

pierwszy tego typu dokument w historii polskiej

edukacji

O Polakach pisał:

„

Przypatrując się uważnie doskonałym

prawdziwie zdolnościom tego narodu,

bynajmniej nie pośledniejszym od uzdolnienia

Francuzów, Włochów lub Niemców, nie mogę się

nadziwić rzadkości uczonych przy takiej

żyzności umysłów”

/cyt. za H. Markiewiczowa, s. 78./

Program nauczania i organizacja

gimnazjum

Język polski (jako pomocniczy), łacina

klasyczna, religia. Wprowadzono

podział

uczniów na oddziały

ściśle sprecyzowano plan wychowawczy

program pracy szkoły

{plan lekcji, dni pracy,

wysokość opłat}

Szkoła znana też jako: „

Ateny sarmackie”.

Posiadała własna drukarnię.

Dokonano w niej tłumaczenia

Biblii

polski /

tzw. „Biblia Pińczowska”, zwana też

„Brzeską”/

Szkołę zamknięto po 20 latach, z chwilą

przejścia mocodawców na katolicyzm

Gimnazja luterańskie w Polsce

Gimnazjum Gdańskie (od

1558 r.):

Początkowo 4-klasowe, wzorowane na

strasburskim gimnazjum Jana Sturma

Prócz łaciny, lektury dzieł klasycznych

wprowadzono do programu: muzykę, fizykę z

astronomią, geografię, etykę, elementy

medycyny.

W 1580 r. Jakub Fabricius /wieloletni

rektor/

dodał do 4 istniejących klas

2 nowe

klasy

, których program koncentrował się na 7

kursach akademickich: matematyce, filozofii,

historii, prawie, medycynie, poetyce, teologii

Wprowadzono lektorat języka polskiego

(1589r.)

/ uczono na bazie dzieł z literatury

polskiej/

Do najbardziej znanych nauczycieli zalicza się

Joachima Pastoriusa.

Gimnazjum posiadało własną bibliotekę.

Gimnazjum w Toruniu (od 1568r.)



Zbliżona programowo do gimnazjum

Sturma



organizatorem szkoły był

Henryk

Stroband



W końcu XVI w. gimnazjum toruńskie

liczyło 10 klas

jedna klasę

akademicką

o dwuletnim cyklu

nauczania



Szkoła miała własną

bibliotekę i

drukarnię.



Przybywali tam uczniowie

z Węgier, z

krajów bałtyckich

Szkoły ariańskie: Lewartów i Raków

Lewartów (do 1597 r.)



Gimnazjum założone z inicjatywy

Mikołaja Firleja

wojewodę lubelskiego, w połowie XVI w.



W 1588 r. na czele szkoły staje

Wojciech z Kalisza,

propagator szkoły Jana Sturma.



Organizacja pracy szkolnej, program nauczania

Nauka obejmowała kształcenie z zakresu:

religii,

polityki, prawa, ekonomiki, fizyki, medycyny,

muzyki, architektury, etyki, retoryki i logiki, nauk

przyrodniczych, języków nowożytnych



W pracy wychowawczej naczelne miejsce zajmowało;

„doskonalenie eleganckich obyczajów i wymowy”.



Starano się przygotować uczniów do aktywnego

uczestnictwa w życiu społeczno-politycznym kraju

Raków (1603-1638)

Szkoła ta powstała jako kontynuacja szkoły

lewartowskiej w 1603 r.,

W programie szkoły

znalazła się: retoryka,

ekonomia, polityka, wiedza przyrodnicza,

etyka /fundament nauczania/

- Wychowywano w duchu tolerancji religijnej,

- przestrzegano dyscypliny, zasad etykiety,

- dopuszczano kary fizyczne

Cel wychowania

: przygotowanie szlachty do

życia politycznego

Jan Crell

- autor podręcznika do etyki

Szkoła rakowska

, dzięki doskonałej

organizacji, zwana była akademią i stała się

ośrodkiem życia kulturalnego kraju.

W XVII w. studiowało w niej około 1000 uczniów

z kraju i zagranicą.

Erazm Gliczner- Skrzetuski ze Żnina (1535-

1603)



Mieszczanin, zwolennik reformacji,

pastor luterański, pedagog. Kształcił się

pod kierunkiem Walentego Trotzendorfa

w Złotoryi, następnie odbył studia w

Królewcu. Jeden z sygnatariuszy ugody

sandomierskiej (1570).



Autor pierwszego w j. polskim

podręcznika dla rodziców z warstwy

mieszczańskiej i szlacheckiej, pt.

„

Książki o wychowaniu dzieci barzo

dobre, pożyteczne i potrzebne, z

których rodzicy ku wychowaniu

dzieci swych naukę dołożną

wyczerpać mogą

”

(1558).

Podkreśla szczególną

rolę matki

wychowaniu dziecka (kształtowanie

moralności, troska o zdrowie).

Nie wyklucza

kar cielesnych

, ale uważa, że

powinno się je stosować

„z baczeniem, a

nie z wielkim gniewem”.

Ale wg niego kara chłosty:

„oczyszcza

duszę”

„Nauczyciel

powinien być wytrawnym

pedagogiem, a zarazem uczciwym

chrześcijaninem.

Przeciwnik kształcenia

indywidualnego i

dworskiego

Zwolennik edukacji

warstw mniej

zamożnych

Program nauczania

chłopiec winien studiować „wszystko” a

nabyta wiedza powinna pomóc mu w

usamodzielnieniu się.

....................................................................

.........

„

Między inszym złym wychowaniem, z którym się

rodzicowie, około dziecięci obchodząc, dają znać,

niepodlejsza jest zaraza a skaza, jako wielkie

kochanie a pieszczenie

”

/cyt. Za S. Możdzeń,

Historia wychowania

, cz. III. Odrodzenie, s.

90./

Mikołaj Rej z Nagłowic (1505-1569)



Zyskał przydomek „nauczyciela narodu”. Twórca

oryginalnej koncepcji wychowania.



Twórca narodowej, konserwatywnej koncepcji

wychowania



Wskazówki wychowawcze kieruje przede wszystkim do

stanu szlacheckiego. Zawarł je w: „

Zwierciadle”

(1568) i „Wizerunku

”.



Moralność i religijność

stanowią fundament

wychowania szlacheckiego. Tylko człowiek uczciwy

stanowi pożyteczną jednostkę

/„cnota-wielka królowa”/.



Dobry szlachcic dba o swój majątek /gloryfikuje

„

rozkosze wiejskie

”/, żyje w zgodzie z sąsiadami,

uczestniczy w życiu politycznym (sejmiki, sejmy), stroni

od pieniactwa, jest gotowy do poświęceń za ojczyznę

/istota przygotowania fizycznego od najmłodszych lat,

znajomość sztuki wojskowej/



Program:

znajomość łaciny

na poziomie

umożliwiającym konwersację, wiedza z obserwacji,

nabyta podczas podróży, uzupełniana przez domową

lekturę wybranych książek o tematyce historycznej i

filozoficznej.

Sebastian Petrycy z Pilzna (1554-1626)



Absolwent a następnie profesor Akademii

Krakowskiej

/ wydziału sztuk wyzwolonych/, nauczyciel

retoryki w Kolegium Nowodworskiego, uzyskał

dyplom doktora medycyny w Padwie, prowadził

praktykę lekarską, filozof. Zaangażowany w

dymitriady {więziony w Moskwie}



Zasłynął jako tłumacz dzieł Arystotelesa

język polski

(„Etyki”, „Polityki”, „Ekonomiki”-

zaopatrując je w

Przydatki

czyli objaśnienia dzieł

filozofa)



Zwraca uwagę na kwestie żywieniowe, dobór

właściwej odzieży, higienę oraz wychowanie

fizyczne dzieci i młodzieży



Rozgranicza program wychowawczy: inny dla

szlachty

(łacina, retoryka, historia, filozofia, prawo)

i mieszczan

(j. niemiecki, rzemiosło, handel,

medycyna, prawo, filozofia, teologia)



Przeciwnik wyjazdów zagranicznych

szlachty

celach edukacyjnych. Zwolennik

edukacji

państwowej

S. Petrycy

wypowiada się na temat kształcenia

dziewcząt, ale prezentuje dość konserwatywne

(wg naszych kryteriów) stanowisko w tej sprawie:

„

Daleko więtszej pilności w wychowaniu

potrzebują córki niźli synowie”

„Aby rodzice swoim córkom nie dopuszczali

z domu albo z pokoju częstszych

przechadzek. Bo iż pannom przystoi wstyd i

to ich jest naprzedniejsze wędzidło, którym

się hamują, aby co źle nie poczęły sobie,

przechadzki zwłaszcza między mężczyzną

nie mogą zachować wstydu”

„

Nie mają dopuszczać rodzice swoich

córek nawiedzać do pokoju od

młodzieńców, ani podarków, ani

poselstwa, ani listów do nich nosić”

„ Aby rodzice córkom swym próżnowania

nie dopuszczali”

„Czwarta powinność panieńska ta jest,

aby przy mężczyźnie, zwłaszcza

nieznajomej, milczącymi były”

/cytaty za: S. Możdżeń,

Teksty źródłowe do dziejów wychowania,

cz. IV, wiek XVII,

Kielce 1993, s. 82-89/

Szymon Marycjusz z Pilzna (vel Marycki)

1516-1574



Absolwent Akademii Krakowskiej, następnie profesor

literatury rzymskiej i retoryki na wydziale

artium.



Znawca i tłumacz literatury starożytnej. Z pochodzenia

mieszczanin. Nobilitowany w 1559 r. (przyjął nazwisko

Czystochlebski



Nauczyciel syna Piotra Kmity (wojewody

krakowskiego) z którym wyjechał na studia do

Padwy, Bolonii, Ferrary, Rzymu.



Autor pracy: „

O szkołach, czyli akademiach ksiąg

dwoje”

(z 1551 r.)



Gloryfikuje zalety edukacji.



Ubolewa nad niskim statusem społecznym

zawodu nauczyciela w Polsce, nad obniżającym

się poziomem nauczania w Akademii

Krakowskiej.

Domaga się dopuszczenia

plebejuszy

stanowisk naukowych i kościelnych

- zajmuje się problematyką dydaktyki w szkole

wyższej

...............................................................................

......

„

Ci, którzy dbają o pomyślność i rozkwit państwa,

spodziewając się ten cel osiągnąć przez

zaprowadzenie podatków i płodzenie potomstwa.

Jeżeli te da warunki, które podnoszą potęgę

państwa, nie dopiszą, ustaje nie tylko jego powaga,

ale zatrzymuje się także cała maszyna państwowa”

/cyt. Za S. Możdżeń, op., cit., s. 76/

Marycjusz nt. wychowania:

„Albowiem kształcąc umysły chłopięce w naukach i

uczciwych obyczajach dostarczą w przyszłości

Rzeczypospolitej najbardziej wybranego materiału”

„Szczęście lub nieszczęście ojczyzny zależy od szkół

dobrze lub źle prowadzonych. (..) Przeto na miłość

młodzieży naszej, która była dla mnie bodźcem

spisania niniejszych uwag, i na świętość ojczyzny

zaklinam wszystkich scholastyków, proboszczów,

rajców (…) aby nie patrzyli obojętnie na

zaniedbanie takie szkół miejskich”

/S. Wołoszyn, Źródła do dziejów…. T.1. ,s. 685-686/

Andrzej Frycz - Modrzewski (1503-1572)



Syn wójta wolborskiego, pisarz i publicysta,

działacz obozu średniej szlachty, dyplomata.



Ukończył studia na wydziale

artium

Akademii

Krakowskiej. Prowadził kancelarię prymasa

Polski Jana Łaskiego. W latach 1531-1541

przebywał w Niemczech, odbył szereg podróży

zagranicznych. Nie był zawodowym

pedagogiem. Sekretarz króla Zygmunta

Augusta.



Autor traktatu politycznego z 1551 r.:

„De

Republica emendanda

”(„O naprawie

Rzeczypospolitej”)

złożonego z V ksiąg

„

O obyczajach” ; „O prawach” ; „O wojnie” ;

„

O Kościele” ; „

O szkole

” .

(1551r.

pierwsze krakowskie wydanie

1554 r. pełne wydanie (5 ksiąg) w Bazylei) -

dzieło wpisane na indeks ksiąg zakazanych.

Wychowanie państwowe

Edukację publiczną stawia

wyżej od

wychowania dworskiego

Pisze:

„Aliści nie wiem, czemu obyczaje dworskie po

największej części tylko próżność hodują i

ambicję (...) pełno wszędzie zawiści i wilczych

dołów. Trzeba znosić głupotę i nieżyczliwość

wielu ludzi”

Wychowanie i kształcenie

młodzieży

uznaje za jeden z filarów trwałości i wielkości

Rzeczypospolitej /obok zachowania religii i

sprawnych rządów/

- Zna dzieła Marycjusza do którego odsyła

czytelników.

Dzieciństwo/ wiek przedszkolny

stanowi

podwalinę: „dla późniejszego uczciwego,

nieskażonego i chwalebnego żywota”. Ważny

jest odpowiedni dobór osób odpowiedzialnych

za wychowanie, właściwe

odżywianie, dbałość

o zdrowie, higienę

Fundament wychowania

stanowi

religijność i moralność wychowanka.

Rodzice

Nie mogą zaniedbywać dobrego wychowania

potomstwa /dopuszczają się wówczas „zbrodni”/.

Winni kształtować w dziecku cnoty:

umiarkowania, uczciwości, pracowitości,

męstwa, religijności

Istota zabaw:

„Niechże rodzice baczą, by zabawy dzieci

były godziwe (...) niech nie będą

zniewieściałe, rozpustne, błazeńskie,

bezwstydne

”

Urządzenie szkół

Koszty prowadzenia szkół przerzuca na

duchowieństwo świeckie (biskupów) i zakonne

(klasztory). Opowiada się za oszacowaniem

dóbr/beneficjów Kościoła katolickiego w Polsce, po to

by część tych dochodów przekazać na kształcenie

młodzieży, zapewnienie bazy lokalowej dla szkół,

utrzymanie nauczycieli.

Organizacja pracy szkolnej

Treści

nauczania

Uczniów (wszystkich chłopców, niezależnie od stanu)

należało selekcjonować

wg uzdolnień

(analogicznie

Vives).

Po ukończeniu

trivium

uczeń „poświęcał się tej

nauce, której najchętniej się oddawał i ćwiczył”. Kurs

nauczania obejmował: filozofię, nauczanie języków

obcych i języka ojczystego oraz „wszystkich nauk”.

Pisał iż; „przede wszystkim zaś trzeba dbać o to,

by ze szkół wyrzucić niechlujne barbarzyństwo,

pisarzy rzeczy błahych”

stan nauczycielski

„

Zrozumiejmy tedy, jak bardzo piękny i

użyteczny dla ludzi jest stan nauczycielski, z

którego wyszło tylu mistrzów najlepszych

umiejętności

i z którego tyle korzyści zwykły

czerpać wszystkie inne stany (...) trzeba go

wszelkimi sposobami bronić i ochraniać przed

przewrotnością mniemań i zuchwalstwem ludzi

naszego wieku, którzy uganiają się za

wystawnością w życiu, za bogactwami i

władzą- boć jedyne to rzeczy, do których się

dziś powszechnie dąży- naukę zaś i cały

obowiązek kształcenia się i uczenia

pozostawiają ludziom podlejszego stanu...”

/cyt. za S. Możdżeń, op, cit., s. 75./

Modrzewski

poruszał też zagadnienia :

- na temat potrzeby stworzenia

samorządu

uczniowskiego

w szkołach

- specjalizacji zawodowej /

postulat tworzenia

szkół wojskowych i prawniczych

- wychowania przez pracę, nauczanie rzemiosła

(podaje za wzór Turcję, której obyczaje zna

dzięki Hieronimowi Łaskiemu)

Modrzewski nt. wychowania:

„

z dobrego bowiem nauczania młodych rosną wszystkie

albo przynajmniej najważniejsze korzyści tak dla religii, jak

i dla społeczności ludzkiej”

„Niech nie myślą, że samą bystrością i przyrodzoną jakąś

przenikliwością umysłu można załatwić każda sprawę.

Trzeba zaprawdę nauki i umiejętności”

„Istnieje stary i od początku społeczności przyjęty obyczaj,

iż państwo ma staranie o szkołach, z których dobrego

urządzenia wynika wielka chluba żywota ludzkiego i religii,

z zaniedbywania zaś- wypaczenie i zło”

Kontrreformacja (reforma katolicka)



Odpowiedź Kościoła katolickiego na

reformację

stanowił program naprawczy

opracowany w toku obrad soborowych

/Sobór

Trydencki (1545-1563)/.

W pracach soboru

brali udział teolodzy z Polski. Duży wkład w

ostateczne postanowienia soborowe wnieśli

jezuici.



W Polsce uchwały

soboru trydenckiego

przyjęła szlachta, następnie duchowieństwo

Kościoła katolickiego.



1570 r. ugoda sandomierska

: porozumienie

dysydentów polskich /

kalwini, luteranie, bracia

czescy

- z wyłączeniem radykalnych braci

polskich (arian)/



1573

konfederacja warszawska -

akt

tolerancji religijnej polskiej szlachty przed I

wolna elekcją.

Kościół katolicki odrzucił protestancką

krytykę

i przystąpił do obrony swojej nauki oraz

dogmatów wiary/ zachowano

tradycję Kościoła

wyłączność w

interpretowaniu Biblii

pozostawiono kult świętych

i Maryi oraz

sakramentów

celibat

, podtrzymano

dogmat o

wyższości papieża nad soborem

nieomylności papieża

, wprowadzono obowiązek

rezydencji biskupów w diecezji

i wizytacji

parafii, a także nakaz zakładania seminariów

duchownych, rozszerzono opiekę w ramach

szpitalnictwa, podjęto próbę

reformy

szkolnictwa

parafialnego i katedralnego oraz

średniego

{szczególna rola zakonu jezuitów},

łacina

pozostała językiem liturgii, ujednolicono liturgię

mszalną, opracowano nowy katechizm, brewiarz,

mszał,

zreformowano kalendarz

(gregoriański z

1581r.).

Z 1592 r.

pochodzi obowiązkowy, łaciński przekład

Biblii, tzw. Wulgata

W 1542 r. odtworzono

inkwizycję

(

na czele ze

Świętym Oficjum

)

, którą przekazano jezuitom.

W 1559 r. ogłoszono

Indeks Ksiąg Zakazanych

/za pontyfikatu papieża Pawła IV/

Odnowa moralna, szkolnictwo katolickie

działalność nowopowstałych zakonów:

kapucynów, teatynów, jezuitów

(1534, 1540-

zatwierdzenie przez Pawła III), w końcu XVI w.

pijarów {

fratres piarum scholarum

= bracia

szkół pobożnych}

Jezuici/ Stowarzyszenie Jezusowe (Societatis

Jesu)



Zakon powstaje z inicjatywy

Ignacego Loyoli

Inigo Lopez de Loyola

/ w 1534 r.

(zatwierdzony

27 IX

1540

r. przez papieża

Pawła III)

. Zakon rozwiązany

oficjalnie przez

papieża

Klemensa XIV w 1773 r. {

1814 r.

reaktywowany}



Zakon zorganizowany na

wzór wojskowy

(centralizacja, hierarchiczność władzy:

generał zakonu- kongregacja –

prowincjałowie)



Zadania zakonu

działalność misyjna

wszystkich kontynentach pod hasłem: „

maiorem Dei gloriam

”(

na większą chwałę

Boga

zwalczanie reformacji

, wychowanie w

duchu dogmatów trydenckich /poprzez

rekolekcje, spowiedź, działalność naukową,

duszpasterstwo/

Organizacja szkoły jezuickiej

zrodziła

się na bazie doświadczeń niderlandzkich

Braci Wspólnego Życia

, gimnazjów

protestanckich {m.in.

Jana Sturma

} oraz

własnych przemyśleń

Jezuici organizowali nauczanie szkolne na

poziomie średnim (

kolegia

) i wyższym

(

akademie

nie zajmowali się edukacją

elementarną

Ratio atque institutio studiorum

Towarzystwa Jezusowego (1599 r.)

Prace nad „

Planem i urządzeniem nauk

w TJ”

trwały z przerwami od połowy

XVI w. Ostateczna wersja

programu/ustawy/konstytucji szkolnej

została opracowana za kadencji

Klaudiusza Aquavivy (Akwawiwy)

w 1599

r. /przy współudziale jezuitów

z Polski /

Konstytucjach SJ z

1599

r. pisano

„Nauka teologii, jak jej zastosowanie

wymaga, zwłaszcza w obecnych czasach

znajomości nauk humanistycznych, a

także języków: łacińskiego, greckiego i

hebrajskiego (...) jednakże, ponieważ

sztuki wyzwolone i nauki przyrodnicze

również przygotowują umysł do teologii

(..) należy ich uczyć ze starannością.

(...). Wykładać się więc będzie logikę,

fizykę, matafizykę w takim stopniu

jednak, w jakim odpowiadają one

wytyczonemu nam celowi”

cyt. za K. Bartnicka, I. Szybiak,

Zarys historii wychowania

Wyd. „Żak”, Warszawa 2001, s. 142/

Pierwsze kolegium jezuickie

powstało w

Messynie

(1548)

, następne

w Rzymie

(1551)

, znane potem jako

Collegium Romanorum

poziom uniwersytecki/.

Do 1705 r.- założyli

ponad

750

kolegiów w Europie

Na ziemiach polskich

pierwsze kolegium

utworzono w 1564 r., w

Braniewie

(Brumsbergu)

z inicjatywy kardynała

Stanisława Hozjusza

, ideologa

kontrreformacji. Zwano je

„Akademią

Północy

”- bez formalnych praw

akademickich.

.........................................................................

.....

W Rzeczypospolitej (Polska i Litwa)

działało:

kolegiów (1600),

(1700),

kolegiów do czasu kasaty zakonu (1773).

Ratio studiorum

: 12 rozdziałów, około 50

paragrafów

Plan i urządzenie nauk w Towarzystwie

Jezusowym

Istotę programu stanowią szczegółowe a zarazem

krótkie przepisy/wskazówki dotyczące:

codziennego rozkładu zajęć szkolnych,

programu nauczania,

zasad tworzenia oddziałów w kolegiach

kwalifikacji i obowiązków nauczycieli,

praw i obowiązków uczniów,

reguł postępowania

kontroli wyników nauczania

promocji z klasy do klasy

czasu wolnego /wakacje, dni świąteczne/

zasad wychowania religijnego

zorganizowania zajęć pozaszkolnych

Cechy szkoły jezuickiej



Nauczanie odbywała się wyłącznie wg

wytycznych

Ratio...



Z jednej strony panuje

wzorowy porządek

prowadzeniu wszystkich zajęć- z drugiej zaś

schematyzm, formalizm



Ujednolicono

metody nauczania



Dbałość o zdrowie

, higienę i wychowanie

fizyczne uczniów

{jazda konna, szermierka,

taniec, muzyka}



Wznoszenie nowoczesnych, obszernych

gmachów

szkolnych

/ liczących około 300

uczniów, istniały kolegia dla 1000 - 2000

uczniów/



Budowano boiska

do gier i zabaw, ogrody,

organizowano wycieczki za miasto

Dbałość o galanterię

{sposób chodzenia,

trzymania głowy, panowania nad każdym gestem,

ubiór itd.}

Nauczyciel

(18 lat przygotowań):

Był nim jezuita, który posiadał predyspozycje

pedagogiczne

absolwent kolegium (7 lat nauki),

przechodził przez 2-letni nowicjat, pobierał nauki

Collegium Romanorum (rodzaj seminarium

nauczycielskiego)

, odbywał 3-letnie studia z

filozofii, teologii, uczestniczył w 2-3 letnich

praktykach pedagogicznych, absolwent 4-letnich

studiów teologicznych.

Podręczniki:

Jezuici korzystali z własnych książek /

Emanuela

Alwareza

do nauki języka łacińskiego,

Gredsena

do greki/

Typy kolegiów. Rozkład zajęć.



Były to szkoły średnie,

5 klasowe o 7-letnim

cyklu nauczania {dwuletnia klasa wstępna oraz

dwuletnia klas retoryczna), przeznaczone

wyłącznie dla chłopców



Istniały 3 typy kolegiów:

szkoła

pięcioklasowa

łacińsko-grecka

z klasami

gramatyki (1-3), poetyki (4) i retoryki (5-

dwuletnia) ;

szkoła pięcioklasowa z kursem

filozofii (2 lub 3 lata

) ; szkoła pięcioklasowa z

kursem

filozofii (3 lata) i teologii (4 lata).



Nauka w szkole bezpłatna

/opłaty związane

były z pobytem syna w konwikcie- internacie/



W kolegiach działa

teatr szkolny

(analogicznie

Sturm). W XVII w. rozwija się dramat szkolny,

komedia i satyra /wykorzystywano motywy

ludowe, hagiograficzne, misteria

Unikano kar fizycznych /

wymierzał je

korektor

odwoływano się

raczej do honoru

uczniów, w myśl zasady, iż „

nic bardziej nie

wspomaga karności jak przestrzeganie reguł”

Religia

uczono jej w wymiarze półgodzinnym w

sobotę /katechizm, objaśnianie Ewangelii/

Jezuici byli inicjatorami

sodalicji

Stosowano

oceny szkolne

optimus- najlepszy

bonus- dobry

mediocris- średni

dubius- wątpliwy

non retinendus – do zatrzymania

retinendus- do `usunięcia

Rok szkolny

: od 1 IX, nauka w soboty (czas

przeznaczony na powtarzanie materiału)

Współzawodnictwo

Grupowe i indywidualne /klasa miała

cenzora

odpowiedzialnego za pilność kolegów i porządek

w klasie. W kolegiach odbywały się coroczne

egzaminy, związane z promocją do następnej

klasy oraz popisy uczniów. Najgorsi uczniowie

siedzieli na końcu klasy, istniała ośla ławka.

Najlepsi uczniowie nosili tytuł

imperatora,

dyktatora

i zasiadali w pierwszych ławkach lub

obok samego nauczyciela/

Słabości szkoły jezuickiej

- zakaz stosowania języka ojczystego

- schematyzm

Ratio

wykluczał jakiekolwiek

innowacje przez blisko 200 lat...

- przestarzałe podręczniki

- powolna recepcja osiągnięć naukowych /doby

oświecenia/

- stosowano donosicielstwo i szpiegowanie

1578

rok: jezuici zyskują zgodę

Stefana

Batorego

na przekształcenie

kolegium

wileńskiego w Akademię

/ bulla papieska z 1579 r./

1661

rok: dokument

Jana Kazimierza

przekształcający

kolegium jezuickie

Lwowie

(z 1606r.) do rangi

Akademii. Nigdy

dokument ten nie zyskał zgody Sejmu

sprzeciw Akademii Krakowskiej i Akademii

Zamoyskiej

........................................................

Jezuici

odegrali ogromną rolę w

upowszechnianiu reform soboru trydenckiego

w Europie i w Polsce.

Przyczynili się do

upowszechnienia nauk

humanistycznych na ziemiach polskich i

litewsko-ruskich, a także kultury polskiej-

łacińskiej na ziemiach ruskich.

Jezuici:

zakon, legitymujący się

44 świętymi

( w tym

św. Ignacy Loyola, św. Franciszek Ksawery/ i

137 błogosławionymi

- wnieśli ogromny wkład w

rozwój

językoznawstwa

światowego /gramatyka j.

japońskiego, chińskiego, sanskrytu i inne/

- na ziemiach polskich szczególne zasługi

przypisuje się działalności

Piotra Skargi

(1536-1612) ;

Jakuba Wujka

(1541-1597),

Marcina Poczobuta

(1768-1810) ;

Macieja

Sarbiewskiego

(1595-1640) ;

Michała

Boyma

(1614-1659) ;

Adama Naruszewicza

;

Franciszka Bohomolca

;

Grzegorza

Piramowicza ; Kaspra Niesieckiego (

1682-

1744)

O randze szkoły jezuickiej w Rzeczypospolitej

świadczy powiedzenie:

„Szlachta pije z bernardynami, ascezy uczy

się od karmelitów, a dzieci na naukę

oddaje jezuitom....”

............................................................................

........

Józef Szujski

o jezuitach

„Ze szkół jezuickich wychodzili ludzie bez

szerokich pojęć obywatelskich, ludzie bez

wyrobionego obywatelskiego sumienia,

którzy dopełniając codziennie aktów

pobożności, zachowując się w granicach

równowagi osobistej, nie umieli wznieść

się na to wysokie stanowisko, do którego

Rzeczpospolita ludzi szlacheckiego stanu

powoływała”

/Majchrowicz F.,

Historia Pedagogij

, Warszawa 1922, s. 114/

Ksiądz jezuita

Jakub Wujek (1541-1597)

Pochodził z rodziny mieszczańskiej, ukończył

Akademię Krakowską (studiował u Marycjusza), w

1559 r. został magistrem filozofii, był sekretarzem bpa

kujawskiego Jakuba Uchańskiego. Naukę kontynuował

w Wiedniu (studia filozoficzne). W 1565 r. wstąpił do

SJ, wyjechał do Włoch, gdzie wykładał w

Collegium

Romanorum /

matematykę/. Po powrocie do Polski

osiadł w Pułtusku, potem przebywał w Poznaniu i w

Wilnie- pełnił funkcje rektora kolegiów jezuickich.

Polemizował Z teologami protestanckimi, zasłynął jako

autor katolickich komentarzy (postylli) do wybranych

fragmentów Pisma Św.

Autor

znakomitego przekładu

katolickiej wersji

Pisma

Św. na j. polski-

dokonał tego na prośbę papieża

Grzegorza XIII. Jego przekład przyćmił kalwińską (tzw.

Biblia brzeska

) i ariańską (

Biblia nieświeska

) wersję

Biblii.

Biblia Wujka od 1607 r. (synod piotrkowski) była

obowiązkowa w całym kraju- aż po

XX wiek

Inne zgromadzenia religijne (II połowie XVI

w.)



Kościół katolicki

za sprawą szkolnictwa

jezuickiego (kolegia) rozwijał edukację na

poziomie średnim.



W końcu XVI w. biskup Mediolanu św.

Karol

Boromeusz

zapoczątkował reformę kształcenia

poziomie elementarnym –

dla

najuboższych

/zakłada Towarzystwo Szkół Nauki

Chrześcijańskiej/. Inicjator edukacji dziewcząt

(współpraca z Urszulankami)



W 1597 r. rozpoczyna w Rzymie działalność

zakon

pijarów

właśc

Bracia Szkół Pobożnych

/ –

założony

przez

Józefa Kalasancjusza (Kalasantego)



gruncie luterańskim

w podobnym duchu

działali pietyści /wyznawali ideę bezpłatnego

nauczania najuboższych/

Document Outline

Slide 1
Slide 2
Slide 3
Slide 4
Slide 5
Slide 6
Slide 7
Slide 8
Slide 9
Slide 10
Slide 11
Slide 12
Slide 13
Slide 14
Slide 15
Slide 16
Slide 17
Slide 18
Slide 19
Slide 20
Slide 21
Slide 22
Slide 23
Slide 24
Slide 25
Slide 26
Slide 27
Slide 28
Slide 29
Slide 30
Slide 31
Slide 32
Slide 33
Slide 34
Slide 35
Slide 36
Slide 37
Slide 38
Slide 39
Slide 40
Slide 41
Slide 42
Slide 43
Slide 44
Slide 45
Slide 46
Slide 47
Slide 48
Slide 49
Slide 50
Slide 51
Slide 52
Slide 53
Slide 54
Slide 55
Slide 56
Slide 57
Slide 58
Slide 59
Slide 60
Slide 61
Slide 62
Slide 63
Slide 64
Slide 65
Slide 66
Slide 67
Slide 68
Slide 69
Slide 70
Slide 71
Slide 72
Slide 73
Slide 74
Slide 75
Slide 76
Slide 77
Slide 78
Slide 79
Slide 80
Slide 81
Slide 82
Slide 83
Slide 84
Slide 85
Slide 86
Slide 87
Slide 88
Slide 89
Slide 90
Slide 91
Slide 92
Slide 93
Slide 94
Slide 95
Slide 96
Slide 97
Slide 98
Slide 99
Slide 100
Slide 101
Slide 102
Slide 103
Slide 104
Slide 105
Slide 106

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
XX materiały do ćwiczeń z historii wych 2
Historia wychowania, historia wych. pytania, 1: Kto Jest twórcą PIPSU
Historia wychowania, historia wych. pytania, 1: Kto Jest twórcą PIPSU
histori wych 1812
XX - materiały do ćwiczeń z historii wych. 3
XX materiały do ćwiczeń z historii wych 1
historia wych 4 (XVII wiek)
HISTORIA WYCH ostatnia
Historia wych
historia wych 1
historia wych KEN i CHarotis
historia wych sciaga wszystko
historia wych
historia wych ca
Historia wych

więcej podobnych podstron

historia wych (3) 2

Document Outline