Rola czynników

społecznych

w występowaniu chorób

oraz w zachowaniach

w zdrowiu i chorobach

Uwarunkowania stanu

zdrowia

Zdrowie

Środowis

ko

Styl

życia

Uwarunkowa

nia

biologiczne

System

opieki

zdrowot

nej

Predyspozycj
e biologiczne

i genetyczne

Styl życia

Środowisk

o fizyczne

Czynniki

kulturowe i

społeczno-

ekonomicz

ne

Stan

zdrowi

a

System

opieki

zdrowotn

ej

Struktura

Siła

oddziaływa

nia

Kwalifikac

je kadry i

wiedza

specjalist

y-czna

Zasoby

finansowe

Technologi

e

Relacja pomiędzy czynnikami społecznymi a

stanem zdrowia

2. Czynnik społeczny może wpływać na

zmiany w stanie zdrowia poprzez
wystąpienie

nieprawidłowości

związanych

ze

zwyczajami

lub

zachowaniami

np.

negatywne

emocjonalne

reakcje,

destrukcyjne

zachowania, nadmierne picie alkoholu,
palenie tytoniu, brak apetytu, kłopoty
ze snem.

3. Czynnik społeczny związany z chorobą

może wywołać zachowania w chorobie
wpływając
w istotny sposób na przebieg choroby.

1.

Czynnik

społeczny

może

być

bezpośrednią

przyczyną

wywołującą

zmiany w stanie zdrowia (np. w postaci
zmian w systemie hormonalnym lub
systemie immunologicznym).

Główne choroby

cywilizacyjne

a społeczne uwarunkowania

Choroby układu krążenia,
nowotwory,

wypadki

drogowe,

choroby

wynikające z nadużywania
alkoholu,

samobójstwa,

zaburzenia

genetyczne,

HIV - AIDS

Wieloczynnikowe
uwarunkowania - w tym
rola

czynników

społecznych

Teorie na temat przyczyn

chorób uwzględniające aspekt

środowiskowy

Ogólna podatność

-

pewne grupy społeczne mają wyższą

umieralność
i chorobowość

niż inne z powodu

wszystkich przyczyn

- istnieje

społecznie uwarunkowane

zróżnicowanie

podatności na pewne

choroby, jest ono wynikiem
kompleksowej

interakcji czynników

środowiskowych i stylu życia

Teorie na temat przyczyn chorób

uwzględniające aspekt

środowiskowy

Podejście społeczno-środowiskowe

- zdrowie jest uwarunkowane przez

społeczne i fizyczne środowisko,

w którym

żyjemy

- ryzykowne

uwarunkowania

środowiska społecznego i
fizycznego

bezpośrednio

niszczą zdrowie oraz
pośrednio poprzez
fizjologiczne i
psychospołeczne czynniki
ryzyka.

Nierówności w stanie zdrowia

•wiek (agizm)

•płeć (seksizm)

•rasa (rasizm)

•wykształcenie

•miejsce

zamieszkania

•stan cywilny

•środowisko

•miejsce pracy

•Sąsiedztwo

(społeczność

lokalna)

Dyskryminacja a stan
zdrowia

Sześć dziedzin stylu życia

warunkujących zdrowie:

papierosy

alkohol

dieta

seksualn

ość

aktywność fizyczna

bezpieczeństwo na

drogach

„Warunki stwarzające ryzyko”

•ubóstwo

•niskie wykształcenie (niski status

zawodowy)

•szkodliwe, stresujące warunki

pracy

•szkodliwe, zanieczyszczone

środowisko

•dyskryminacja

•duże zróżnicowanie w dochodach

•zły standard warunków

mieszkaniowych

•brak dostępu do taniej, zdrowej

żywności

Fizjologiczne

czynniki ryzyka

•nadciśnienie
•hypercholestero

lemia

•załamanie się

systemu

immunologiczne

go

•czynniki

genetyczne

Czynniki ryzyka

związane z

zachowaniami

•palenie tytoniu

•niewłaściwe

odżywianie się

•brak aktywności

fizycznej

•konsumpcja

alkoholu

Psychospołeczne

czynniki ryzyka

•izolacja, brak wsparcia

społecznego

•niska samoocena,

samoobwinianie się

•brak możliwości

kontrolowania życia

•utrata nadziei

Stan zdrowia

Model relacji między płcią a

zdrowiem

Pozycja społeczna

wyznaczona przez płeć

Władza

Kulturowo określone
role

Podział pracy

Stereotypy dotyczące
roli kobiet

Różnice w stanie

zdrowia według

płci

• Chorobowość
• Umieralność
• Jakość życia

uwarunkowana stanem
zdrowia

NIERÓWNOŚC

I

Dochód/zdrowie

Wykształcenie

Zawód

Status

społeczny

Dostęp do

informacji

Szanse życiowe

ZRÓŻNICOWANIE CZYNNIKÓW

RYZYKA

Środowiskowe

Behawioralne

Biologiczne

fizyczne

społeczno-

ekonomiczne
pogarszające

zdrowie

polepszające

zdrowie
wrodzone

kumulujące się

- biologiczne czynniki

ryzyka

- środowiskowe czynniki

ryzyka

- psychospołeczne aspekty zachowań

związanych ze zdrowiem

- zachowania związane ze

zgłaszaniem objawów

- wzory korzystania z pomocy

medycznej

Płeć a uwarunkowania

zdrowotne

Relacja pomiędzy

standardem życia a

ryzykiem chorób

lub zgonu

•Materialne warunki (dochód,

żywność,

warunki

mieszkaniowe,

praca

związana

z

narażeniami

zawodowymi)

•Warunki

środowiskowe

sprzyjające chorobom lub
ryzyku

zgonu:

ubóstwo,

bezdomność, bezrobocie.

Wpływ

statusu

społeczno-

ekonomicznego na zdrowie

1. Bezpośrednia relacja - choroba,

2.

Zaburzenia

–

dyskomfort

psychiczny,

obniżenie

poczucia

własnej wartości, bezpieczeństwa,

3.

Zachowania

antyzdrowotne

–

palenie

papierosów,

konsumpcja

alkoholu,

zachowania

seksualne

związane z czynnikami ryzyka,

4. Narażenie na choroby infekcyjne

(HIV lub inne transmitowane droga
aktywności seksualnej), gruźlica .

Wyższa umieralność

Wyższa chorobowość

Niski status
społeczno-
ekonomiczny

•Choroby ostre
(infekcyjne ) i
przewlekłe

•Choroby
psychiczne
(schizofrenia,
depresja),
poczucie bycia
nieszczęśliwym,
martwienie się,
utrata nadziei

Ubóstwo, brak
opieki medycznej,
negatywne
postawy zdrowotne
i zachowania w
chorobie

Warunki społeczne a zdrowie

•bezrobocie

•status ekonomiczny

(dochody) jako główna

przyczyna chorób

•zmiany społeczno-

kulturowe

•gwałtowny

rozwój

ekonomiczny

jako

przyczyna zaburzeń zdrowotnych

•uwarunkowania pracy zawodowej jako

przyczyna zmian w stanie zdrowia (stres

zawodowy, wymagania stawiane przez grupy

społeczne, umiejętność sprostania zadaniom

społecznym

•wsparcie społeczne

•wydarzenia życiowe (stres)

•Palenie papierosów

•Wzory żywienia

•Alkohol

•Wzory życia

seksualnego

•Kierowanie

samochodem

(bezpieczeństwo na

drodze)

•Opieka nad kobietą w

ciąży

Zachowania związane ze

zdrowiem

•Opieka pediatryczna

•Szczepienia

•Wczesne wykrywanie

nowotworów
(raka piersi, raka macicy)

•Kontrolowanie

nadciśnienia

1. Zwiększona troska o

zdrowie poddawanie się
badaniom w kierunku
wczesnego

wykrycia

choroby (profilaktyka).

Percepcja predyspozycji genetycznej

2. Postawa fatalistyczna-

nie

warto

zmieniać

zachowań

bo

„los”

zadecyduje o chorobie.

Genetyczne uwarunkowania a

zachowania i przekonania dotyczące

zdrowia

Predyspozycje
genetyczne

Wyższe ryzyko
choroby

Jakość życia dzieci - warunki

rozwoju dzieci

-

wpływ

doświadczeń

w

dzieciństwie na stan zdrowia
fizycznego i psychicznego w
wieku dorosłym

-

społeczno-kulturowe

uwarunkowania

rozwoju

adolescentów

(inicjacja

zachowań antyzdrowotnych)

Integracja oparta o rodzinę

•bezpieczeństwo

•samoidentyfikacja

•obraz własnej osoby

Relacje

relacje

w dzieciństwie w życiu dorosłym

Społeczne determinanty

jakości życia dzieci i

młodzieży

POZYCJA SPOŁECZNO-EKONOMICZNA

URODZENIE

DZIECIŃSTWO

DOROSŁOŚĆ

WIEK PODESZŁY

Waga

urodzeniowa,

opóźnienia

w rozwoju

Palenie papierosów,

zwyczaje żywieniowe,

aktywność fizyczna

Stres

zawodowy

Niewłaściwa

opieka medyczna,

wyniki finansowe

Warunki opieki

Wykształcenie,

warunki

środowiskowe

Warunki pracy,

dochód

Dochód

NEGATYWNE ZMIANY W STANIE ZDROWIA

Relacje pomiędzy uwarunkowaniami

psychospołecznymi a występowaniem

chorób

Struktu

ra

społecz

na

Wczesne

dziecińst

wo

Kultura

Uwarunkowa

nia

genetyczne

Środowis

ko

społeczne

Prac

a

Zachowa

nia

zdrowotn

e

Samopocz

ucie

psychiczne

Patofizjol

o-giczne

zaburzen

ia w

organizm

ie

Cukrzyc

a,

choroby

układu

krążeni

a,

dobrost

an

Uwarunkowania materialne,

psychologiczne

(osobowościowe)

Zaburze

nia

neuro-

endo-

krynolog

icz-no-

immu-

nologicz

ne

Patologia życia rodzinnego a

stan zdrowia

•Stresujące wydarzenia rodzinne, rozwody,

konflikty, utraty, poważna choroba,

kalectwo lub śmierć

•Alkoholizm, nadużywanie, inne

uzależnienia

•Nie wywiązywanie się z obowiązków

rodzinnych

•Przemoc w rodzinie – przemoc fizyczna,

przemoc psychiczna, przemoc seksualna,

zaniedbanie

a bezpośrednie i odległe skutki

somatyczne, psychiczne i społeczne.

Integracja społeczna

Sieć społeczna

wsparcie

jednostki

Stres a rola czynników psycho-

społecznych

w etiologii chorób

Źródła kontaktów społecznych

1.

Stan cywilny (rodzinny)

2. Relacje z przyjaciółmi, krewnymi (grupa

rówieśnicza)

3. Uczestniczenie w grupie (wspólnocie) religijnej

4. Uczestniczenie w grupach formalnych i

nieformalnych

Wydarzenia

życiowe/doświadczenia życiowe a

stan zdrowia

utraty - śmierć bliskiej osoby

- utrata bliskiej osoby (odejścia, rozwody)
- pracy

poważna choroba, niepełnosprawność

zmiany (negatywne i pozytywne wymagające

przystosowania)

Syndrom złamanego serca

•Oddzielenie (separacja) od bliskich osób

(krewnych, przyjaciół)

•Śmierć członka bliskiej rodziny

•Poważna choroba w rodzinie

•Utrata partnera

•Utrata przyjaciela

•Utrata pracy

Utrata – choroba (hipotezy)

Utrata poczucia bezpieczeństwa,

trudności w adaptacji do nowej sytuacji

Utrata obiektu uczuć

Utrata znaczących ról społecznych, relacji

społecznych

Wydarzenia

życiowe/doświadczenia życiowe a

stan zdrowia

str

es

umiejętnoś

ć radzenia

sobie z

nową/trud

ną sytuacją

osobow

ość

przystosow
anie

brak

przystosow

ania

negatywne
zmiany w
stanie
zdrowia

zasoby

psychospołeczne

wspar

cie

wyzwa

nie

Rola stresujących wydarzeń

życiowych

Interakcje pomiędzy jednostką a

środowiskiem

reakcje emocjonalne

reakcje fizjologiczne

•konsekwencje długotrwałego stresu

•konsekwencje nieoczekiwanego stresu

•sytuacje, w których zmienne społeczne i

osobowościowe uaktywniają, wzmacniają
lub modyfikują, oddziaływanie stresujące
sytuacji

•styl życia, warunki życia jako modyfikator

przebiegu sytuacji stresowych i reakcji na
stres

Stresory

egzogenn

e

ZASOBY

społeczne

psychiczne

biologiczn
e

Stresory

endogen

ne

Ocena

stresoró

w

stanu

stresu

Radze

nie

sobie

ze

strese

m

Poczucie

koherencji

kontrola
refleksja

Wymiar

zdrowie

choro

ba

Model działania stresu

Sieć
relacji
społeczn
ych

Kontakty
osoba-
osoba

Choroby
przenoszone
drogą
kontaktów
międzyludzki
ch

Choroby infekcyjne

- rozprzestrzenianie się HIV/AIDS

- uczestnictwo w sieciach wysokiego ryzyka

ryzykowny styl życia

rożne kanały wpływów społecznych

relacje społeczne: zarażający/a - niezrażony/a

więzi społeczne zmniejszające ryzyko choroby

brak sukcesu w programach

zapobiegawczych

prowadzonych w tej

samej sieci

Więzi społeczne a odpowiedź ze strony systemu

immunologicznego

Choroba jako stresujące

wydarzenie życiowe

zaburzenia na poziomie organizmu

zaburzenia w sferze emocji

zaburzenia w sferze pełnienia ról
społecznych

Choroba jako stres psycho-
społeczny

•Choroba - cierpienie, ból, zmiany w

wyglądzie

•Choroba - jako element destabilizacji

życiowej (niepewność przyszłości)
(nowotwory)

•Choroba - jako element dewaluacji

społecznej

•Choroba - jako element izolacji

społecznej

•Choroba - jako ryzyko trwałej utraty

zdrowia, życia

•Choroba - jako stigma, piętnowania,

naznaczenia społecznego (np. AIDS,
choroby psychiczne)

1.

Stopień tolerowania występujących

objawów chorobowych

2. Umiejętność obserwacji własnego

organizmu rozpoznawania zmian
chorobowych

3. Samoleczenie różnych objawów

4. Decyzja szukania fachowej pomocy

lekarskiej

doświadczenia
osobiste

Zachowania w chorobie

1. Motywacja zdrowotna - umiejętność

rozwiązywania problemów

2.

Postrzeganie

względnego

niebezpieczeństwa

związanego

z

objawami

3.

Percepcja

potencjalnej

ciężkości

(powagi) choroby

4. Przekonania na temat możliwości

medycyny - leczenia danych objawów i

innych metod ich usunięcia

5. Przekonania na temat fizycznych,

psychicznych

i społecznych konsekwencji choroby

6. Reakcja na różne krytyczne wydarzenia,

związane

z występującymi objawami

Zachowania w chorobie

•obserwacje

stanu zdrowia

•pojawienie się

objawów

•ocena stopnia

zagrożenia

•dysfunkcje,

zakłócenia w

pełnieniu ról

•szukanie

pomocy u

nieprofesjonalist

ów

•samoleczenie

•rodzaj

instytucji

medycznej

•dostępność

•ilość i rodzaj

lekarzy

•rodzaje badań

•diagnoza

•prowadzone

leczenie

•rodzaj

informacji

o chorobie

•zalecenia

Zachowania w chorobie

Decyzja
szukani
a
konsulta
cji
lekarski
ej

Dostrzeganie korzyści i strat wejścia w rolę
osoby chorej

Uwarunkowania stresu

wywołanego symptomami

chorobowymi

Cechy

demograficzne

•wiek

•płeć

•stan cywilny

•wykształcenie

Aspekty medyczne

(kliniczne)

•diagnoza

•leczenie

•przeżycie (prognoza)

•etap choroby
•inne choroby

(współistniejące)

Stres wynikający z

symptomów

Aspekty

psychospołeczne

•orientacja na życie

•wsparcie emocjonalne

•satysfakcja z życia

rodzinnego

•ogólna satysfakcja

Sposób postrzegania

opieki

•liczba lekarzy leczących

•satysfakcja z informacji o

leczeniu

•zrealizowanie

indywidualnych potrzeb

•widoczność, rozpoznawalność objawów, tzw.

„rzucanie

się

w oczy” objawów lub dewiacyjnych zachowań

•stopień,

w

jakim

występujące

objawy

chorobowe zakłócają życie rodzinne, pacę

zawodową i inne formy aktywności społecznej

osób chorych

•stopień,

w

jakim

występujące

objawy

postrzegane są jako poważne, tzn. w jakim

stopniu

chory

ocenia

obecne

i przyszłe niebezpieczeństwo, związane z tymi

objawami

•częstość pojawiania się nieprawidłowych

(patologicznych) objawów lub sygnałów, ich

trwanie, powtarzalność

•tolerancję okazywaną osobom, u których

wystąpiły określone objawy, sposób oceniania

tych objawów przez otoczenie

Czynniki decydujące o podjęciu

decyzji szukania fachowej pomocy

•właściwa informacja, wiedza o występujących

objawach;

kulturowo

ukształtowane

wyobrażenia o przyczynach tych objawów i
sposób ich rozumienia

•rodzaj potrzeb, których realizacja zmusza do

opanowania objawów (dokonania zmian)

•potrzeby zdrowotne chorego

•właściwą

interpretację

występujących

symptomów, gdy zostaną one prawidłowo

rozpoznane

•zasoby

medyczne,

przewidywane

koszty

leczenia, dostępność do instytucji medycznych

(odległość), psychospołeczne koszty decyzji

zgłoszenia się do lekarza (stigma, izolacja

upokorzenia)

Czynniki decydujące o podjęciu

decyzji szukania fachowej pomocy