System prawa – kilka

uwag

Małgorzata Gersdorf, Barbara Godlewska-Bujok, Michał

Raczkowski

Pojęcia prezentowane w prezentacji znajdą się także w tworzonym słowniku.

System prawa – kilka uwag

Niezależnie od naszego miejsca zamieszkania, naszych
poglądów i tego, czym się zajmujemy w życiu, codziennie
mamy kontakt z systemem prawa, prawu podlegamy,
dokonujemy szeregu czynności prawnych, często tak
drobnych, że nawet sobie nie zdajemy sprawy z ich
dokonywania. Wszystkie one jednak powodują określone
skutki i mogą mieć wpływ na kolejne podejmowane przez
nas czynności.

Niezwykle istotne jest zapoznanie się z informacjami
dotyczącymi systemu prawa i podstawowych pojęć z
zakresu prawa, ponieważ posłużą one do lepszego
zrozumienia materii kursu Prawo pracy dla nieprawników.

Pojęcie prawa

Wydawać by się mogło, że każdy wie o prawie wystarczająco

dużo. Tymczasem przez lata toczyła się debata o tym, czym jest

prawo i jaka jest jego istota. Jedni określali prawo jako zbiór

norm wynikających z natury człowieka, dla innych prawo to

zbiór przepisów prawnych w tekstach prawnych lub decyzji

podejmowanych w trakcie stosowania prawa, dla jeszcze innych

jest wiąże się ono ze sferą przeżyć psychicznych człowieka.

Zwykle „prawo” określa się jako zbiór norm. Zwykle podkreśla

się, że normy te mają charakter generalny lub abstrakcyjny, co

oznacza, że adresowane są do wszystkich lub konkretnych grup

adresatów. Ważną cechą prawa, odróżniającą je od innych norm,

jest to, że jest ono chronione przez państwo, co oznacza, że to

właśnie państwo czuwa nad jego prawidłowym stosowaniem.

System prawa

Tak samo jak pojęcie prawa, tak i pojęcie systemu prawa ma
bardzo wiele znaczeń. Dla potrzeb tego kursu możemy
przyjąć, że oznacza ono obowiązujący w danym okresie,
uporządkowany i wzajemnie ze sobą powiązany zespół norm.
Nauka prawa stosuje różne typologie i wyróżnia, m. in.
system prawa kontynentalnego i system anglosaski, z
którymi najczęściej możecie mieć do czynienia.

Polski

system

prawa

zaliczany

jest

zwykle

do

kontynentalnych systemów prawa (civil law), których
wspólną i zasadniczą cechą jest pochodzenie (od prawa
rzymskiego), prymat ustawy, rozdzielenie tworzenia i
stosowania prawa oraz zakaz tworzenia prawa przez sądy.

Źródła prawa

Terminem bardzo ważnym dla praktyki prawniczej są źródła
prawa.
Według koncepcji formalnych źródeł prawa, oznaczają one
akty, które zgodnie z przyjętą w danym kraju normatywną
koncepcją źródeł prawa jest uznawane za podstawę
obowiązywania norm prawnych w danym systemie prawa.
Według koncepcji materialnych źródeł prawa źródła prawa
obejmują czynniki społeczno-ekonomiczne, polityczne,
moralne i inne, które mają wpływ na kształtowanie się treści
norm prawnych.

Źródła prawa w Polsce

Źródła prawa w Polsce są bardzo wyraźnie określone w
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. Stanowią
zamknięty katalog i można je podzielić są na dwie grupy:
źródła prawa powszechnie obowiązującego oraz na źródła
prawa

o

charakterze

wewnętrznym.

Te

pierwsze

adresowane są do wszystkich podmiotów na terytorium
kraju. Wśród takich źródeł Konstytucja RP wymienia w art.
87: konstytucję, ratyfikowane umowy miedzynarodowe,
ustawy, rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego. Akty
o charakterze wewnętrznym obowiązują jedynie jednostki
organizacyjne podległe organowi państwa wydającemu
dany akt. Nie mogą być stosowane jako podstawa decyzji w
sprawach dotyczących obywateli i innych podmotów
mających siedzibę w kraju.

Akt prawny

W systemie kontynentalnym akt prawny ma zasadnicze
znaczenie dla systemu prawa. Zwykle określa się go jako
akt organu państwa, wydany w ścisle określonej formie na
podstawie przyznanych uprawnień. Taki akt nadaje normom
prawnym moc obowiązującą, a tym samym wyznacza
adresatom norm określony sposób postępowania. Właśnie
akty

prawne

różnej

rangi

(konstytucja,

ustawy,

rozporządzenia), tworzone przez odpowiednio umocowane
organy (Sejm, Rada Ministrów), powiązane hierarchicznie
składają się na strukturę systemu prawa.

Budowa aktu prawnego

Każdy akt prawny ma określoną budowę, ściśle określoną przez

odpowiednie przepisy, tzw. zasady techniki prawotwórczej.

W celu zachowania poprawnej formy akt powinien zawierać

nazwę

rodzajową

(ustawa,

rozporządzenie,

uchwała,

zarządzenie), datę uchwalenia, tytuł (odpowiadający treści

aktu). Niektóre akty o istotnym znaczeniu mogą zawierać

preambułę (np. Konstytucja, niektóre ustawy). Niektóe ustawy

mają w nazwie słowo „kodeks”, co nie oznacza jakiegoś innego

niż ustawa rodzaju aktu prawnego, ale jest podkreśleniem

znaczenia danego aktu dla wybranej dziedziny prawa. Akty

niższej rangi (rozporządzenia, zarządzenia) muszą zawierać

wskazanie podstawy ustawowej, tzn. takiego przepisu ustawy,

który upoważniałby dany organ do wydania aktu.

Budowa aktu prawnego

Część zasadnicza aktu podzielona jest na ponumerowane artykuły (ustawy) lub

paragrafy (rozporządzenia, zarządzenia, uchwały). Każdy artykuł, paragraf czy

inna jednostka redakcyjna aktu zawiera przepis prawny, o którym mowa w

dalszej części prezentacji. Czasem dla ułatwienia posługiwania się danym aktem

stosuje się bardziej skomplikowaną systematykę, tzn. wyróżnia się części, księgi,

tytuły, działy, rozdziały, oddziały (np. duże akty prawne jak kodeksy).
Artykuły czy paragrafy także mogą zawierać mniejsze części. Zwykle dzieli się je

na ustępy, punkty, litery, tirety i inne – w zależności od rodzaju aktu prawnego i

potrzeb wynikających ze stopnia skomplikowania aktu.

Budowa aktu prawnego

Akt prawny powinien zawierać przepisy końcowe. Określenie to

obejmuje przepisy przejściowe, określające przepisy stosowane w

przypadku zmiany przepisów do rozpoczętych już postepowań lub

praw nabytych w trakcie obowiązywania poprzedniej ustawy,

przepisy derogacyjne, określające dotychczas stosowane przepisy

uchylone w chwili wejścia w życie nowego aktu, oraz przepisy

określające termin wejścia w życie określonego aktu.
Akt prawny powinien być opatrzony podpisem organu

upoważnionego do wydania tego aktu. W przypadku ustaw jest to

zawsze podpis Prezydenta RP. Inne akty podpisywane są przez

inne organy (Prezesa Rady Ministrów, Marszałka Sejmu,

odpowiednich ministrów).
Należy podkreślić, że w przypadku obszernych ustaw lub ustaw

zasadniczo zmieniających kształt systemu, przepisy końcowe

(przejściowe, uchylające i o wejściu aktu prawodawczego w życie)

można umieścić w odrębnej ustawie (ustawie wprowadzającej).

Przepis prawny

Przepis prawny bywa określany podstawową jednostką

gramatyczną języka prawnego. Można powiedzieć, że

oznacza on zdanie zamieszczone w tekście aktu. Tak jak i

inne zdania formułowane w języku polskim (może to być

oczywiście także inny język, choć językiem Kursu jest język

polski, więc do takiego się odnosimy) podlega zasadom i

wymogom ogólnej poprawności językowej.
Jednocześnie należy podkreślić pewne, choć ograniczone

odrębności

semantyczne.

Niektóre

wyrażenia

mogą

przyjmować określony dla języka przepisów sens, odmienny

od powszechnie przyjętego znaczenia danego przepisu.

Należy pamiętać też, że jak inne części języka, wyrażenia

zawarte w przepisach prawnych mogą być wieloznaczne czy

nieostre.

Takie

wady

mogą

powodować

trudności

interpretacyjne, a wyjaśnieniu ich służą wykładnie,

stosowane przez prawników.

Przepis prawny

W nauce prawa wskazuje się wiele klasyfikacji przepisów

prawnych i zwykle dokonuje się ich ze względu na różne

właściwości tych przepisów, np. wskazanego adresata normy

(przepisy ogólne i indywidualne), zakres obowiązywania (normy

imperatywne i dyspozytywne, blankietowe i odsyłąjące), cel lub

funkcję (nakazujące, zakazujące i dozwalające), kompetencyjne

(wskazujące

upoważnienie

organów

państwowych

do

stanowienia określonych czynności) i inne.
Mimo, że w nauce prawa stosuje się wyróżnienie przepisu

prawnego i normy prawnej, w praktyce często podział na

normę i przepis nie ma znaczenia. Nawet sądy posługują się

tymi zwrotami zamiennie.

Przepis prawny

Przepisy ogólne odnoszą się do adresata określonego przez

wskazanie jego cech np. każdy człowiek, każdy obywatel,

każdy pracownik itp. Przepisy indywidualne odnoszą się do

adresatów wskazanych indywidualnie, z zastosowaniem

odpowiedniej dla tego podmiotu nazwy własnej, np. Julian

Kowalski, Przedsiębiorstwo TAK itd.
Normy abstrakcyjne odnoszą się do określenia zachowań

powtarzalnych (np. Każdy pracodawca jest obowiązany w

szczególności zaznajamiać pracowników podejmujących pracę

z zakresem ich obowiązków – art. 94 kodeksu pracy). Normy

konkretne odnoszą się z kolei do zachowań jednorazowych.
Przepisy blankietowe i odsyłąjące nie określają bezpośrednio

naszych uprawnień czy obowiązków, ale odsyłają nas do

innych przepisów lub reguł (np. innych przepisów znajdujących

się w systemie prawa, innych zasad ogólnych, konkretnych

aktów, które zostaną wydane na podstawie tego przepisu.

Normy prawne

Normą prawną zwykle określa się normę postępowania
ustanowioną przez państwo w następstwie wykonania
posiadanej kompetencji normodawczej, wyrażającą w sposób
stanowczy powinność określonego zachowania się danej
osoby i konsekwencje niezastosowania się do danej normy.
Norma składa się z trzech elementów: hipotezy (warunki,
któych istnienie powoduje możliwość przypisania komuś
obowiązku lub uprawnienia), dyspozycji (sposób zachowania
adresata, w przypadku spełnienia warunków zawartych
whipotezie) i sankcji (konsekwencje prawne zachowania
pozostającego w niezgodzie z obowiązkiem zachowania
określonym w innych elementach normy). Ta ostatnia może
być sankcją karną, egzekucyjną lub sankcją nieważności.

Wykładnia prawa

Wykładnia prawa związana jest z procesem stosowania prawa i
ściśle dotyczy materii Kursu. Wykładnia zwykle oznacza zespół
czynności zmierzających do ustalenia prawidłowego znaczenia
przepisu prawnego, czyli zrozumenia prawa. Zwykle stosuje się
ją wtedy, kiedy stosowanie danego przepisu może budzić
wątpliwości. Wtedy należy zastanowić się nad powodem tych
wątpliwości – zwykle przyczyny mogą być językowe,
systemowe lub funkcjonalne.
Istnieje wiele klasyfikacji wykładni, które wyróżniają je ze
względu na moc wiążacą, zakres oraz stosunek do
obowiązującego prawa.
My zajmiemy się tylko trzema, które mają szczególne znaczenie
w czytaniu i rozumieniu przepisów prawnych. Są to wykładnia
językowa, wykładnia systemowa i wykładnia funkcjonalna.

Wykładnia prawa

Wykładnia językowa polega na ustalaniu znaczenia

tekstu prawnego, jego treści i zakresu wyrażeń użytych

w tekście prawnym, poprzez odwołanie się do przesłanek

wystepowania określonych terminów.
Wykładnia funkcjonalna polega na ustalaniu znaczenia

tekstu prawnego poprzez odwołanie się do przesłanek,

które tworzą kontekst funkcjonalny rozumienia tekstu

prawnego. Kontekst ten składa się z faktów o

charakterze ustrojowym i aksjologicznym.
Wykładnia systemowa polega na ustalaniu znaczenia

tekstu prawnego poprzez kontekst systemowy, tzn.

odwołuje się do innych norm prawnych tworzących

system.

Stosunki prawne

Pojęcie stosunek prawny stosuje się do określenia istniejącej

jedynie w świadomości ludzkiej więzi prawnej między
podmiotami prawa jako stronami stosunku prawnego. Więź
ta wyznacza stronom stosunku prawnego uprawnienia i
obowiązki – określa zatem co muszą robić, a co jedynie
mogą, czego mogą się domagać i oczekiwać. W stosunku
pracy stronami będą pracownik i pracodawca. W tym ujęciu
mówimy więc o abstrakcyjnym stosunku prawnym
określonego typu i w takim ujęciu będzie mowa na naszym
kursie o stosunku pracy.

Jeżeli zaś dojdzie do nawiązania stosunku prawnego między

określonymi podmiotami, mówimy już o konkretnym
stosunku prawnym. W konkretnym stosunku prawnym
mamy już zamknięty zestaw uprawnień i obowiązków.

Stosunki prawne

Różnicę tę można zilustrować. Przyjrzyjmy się elementowi stosunku

pracy, np. wynagrodzeniu za pracę. W przypadku abstrakcyjnego

stosunku pracy będziemy mówić wedle jakich kryteriów określać

należy wysokość wynagrodzenia za pracę (za dowolną pracę). Można

to zrobić, np. przyznając pracownikowi wynagrodzenie zasadnicze w

określonej, stałej i powtarzającej się kwocie co miesiąc (np. 1000 PLN).

Można też wynagrodzenie określić jako akordowe tj. uzależnić od ilości

produktów czy usług wykonanych w danym okresie (np. praca

szwaczki – im więcej uszytych przez miesiąc koszul, tym wyższe

wynagrodzenie). W abstrakcyjnym stosunku pracy wynagrodzenie

można ukształtować na jeden z tych sposobów.
Jeżeli jednak dochodzi do nawiązania konkretnego stosunku pracy,

wybrany zostanie tylko jeden z tych sposobów. Wynagrodzenie zostaje

określone jako np. zasadnicze. Oznacza to, że pracodawca musi płacić

co miesiąc tę samą, określoną kwotę za pracę i nie musi liczyć, ile

produktów czy usług wykonał pracownik w tym samym okresie

.

Kształt konkretnego stosunku

prawnego

Normy prawne określają różne typy stosunków prawnych,
jakie mogą powstać między podmiotami prawa. Z norm
tych wynika, jakie uprawnienia i obowiązki muszą, a jakie
mogą się znaleźć w stosunku prawnym, należącym do
danego typu (typem stosunku prawnego będzie np.
stosunek pracy).
Wypłata wynagrodzenia stanowi obowiązek pracodawcy.
Jednocześnie pracownik jest uprawniony do wynagrodzenia,
czyli może żądać jego zapłaty. Mamy więc do czynienia z
pewnym obowiązkiem i pewnym uprawnieniem. Musimy
jednak wyjaśnić skąd wynikają określone uprawnienia i
określone obowiązki w konkretnym stosunku prawnym –
mogą mieć one różne źródła.

Kształt konkretnego stosunku

prawnego

Po pierwsze, wynikają one z czynności prawnej
Drugim zasadniczym źródłem są normy prawne. Jeśli
zostaje dokonana czynność prawna, to tworzy ona stosunek
prawny i jego niektóre elementy. Z przepisów prawa może
jednak wynikać, że jeśli powstaje stosunek prawny, to musi
on mieć jeszcze inne, dodatkowe elementy, choćby strony
tych elementów nie przewidziały. W stosunku pracy bardzo
wiele jest takich elementów – na przykład obowiązki w
zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Choćby to nie
wynikało z czynności prawnej, tak pracownik jak
pracodawca

muszą

przestrzegać

tych

obowiązków.

Obowiązki takie stają się elementami stosunku prawnego
automatycznie, bez konieczności jakiegokolwiek działania
stron, choćby nawet strony tego nie chciały.

Stosunki prawne

Dla potrzeb Kursu konieczne jest wyjaśnienie tego, kto może być

stroną stosunku pracy, czyli kto może być pracownikiem i

pracodawcą. Kluczowym pojęciem jest pojęcie podmiotu prawa.

Z tego względu definicja podmiotu prawa przedstawiona zostaje

w ujęciu prawa pracy, które tożsame jest w tym zakresie z

pojęciami prawa cywilnego. Przez podmiot prawa rozumieć

będziemy osobę fizyczną, osobę prawną oraz jednostkę

organizacyjną nie posiadającą osobowości prawnej.
Osobą fizyczną określa się każdego człowieka od chwili urodzenia

do chwili śmierci. Osoba prawna to specyficzna jednostka

organizacyjna, o której w przepisie powiedziane jest wprost, że

ma osobowość prawną. (Zob. np. art. 12 kodeksu spółek

handlowych

(

http://www.prawo.lex.pl/bap/student/Dz.U.2000.94.1037.html

).

Każda osoba prawna jest jednostką organizacyjną. Jednak nie

każda jednostka organizacyjna to odrębna osoba prawna – nie

będą odrębnymi

Stosunki prawne

Pojęcie jednostki organizacyjnej odnosi się do bytu niematerialnego.

Jednostki (np. spółki jawnej, spółdzielni, wspólnoty mieszkaniowej) nie

można zobaczyć, dotknąć, porozmawiać z nią. Jeżeli jednak osoby

fizyczne dokonają określonych prawem działań (np. zebranie grupy

osób fizycznych, która postanawia o utworzeniu osoby prawnej np.

spółdzielni, uchwala jej statut, rejestruje we właściwym organie

państwa) zakładamy, że powstaje taki byt jak jednostka organizacyjna.

Jednostka jako byt niematerialny sama w sobie nie może działać.

Działania podejmują za tę jednostkę osoby fizyczne, które zostały

upoważnione z mocy przepisów lub statutu danej jednostki. Z tych

regulacji wynika, kto i w jakim zakresie może podejmować działania

tak, aby wywrzeć skutki prawne (np. zawrzeć umowę). Przyjmuje się,

że takie osoby fizyczne wchodzą w skład organów jednostki

organizacyjnej (np. zarządu, rady nadzorczej). Jeśli te osoby ujawniają,

że działają jako członkowie organu (np. zarządu) i czynią to zgodnie z

przepisami prawa (np. przewidziana prawem minimalna liczba

członków organu zawiera umowę) to uważa się, że działa sama

jednostka organizacyjna, a nie osoby fizyczne – członkowie jej

organów

.

Stosunki prawne

Czynnością prawną określa się zwykle taki zestaw faktów, z
którego można wnosić, że określone podmioty prawa chciały
wywołać skutki prawne. Czynnością prawną będzie, np. umowa
(powodująca powstanie stosunku prawnego), ale także zmiana
lub wypowiedzenie stosunku prawnego (to ostatnie jako forma
zakończenia

stosunku

prawnego).

Wywołanie

skutków

prawnych to właśnie nawiązanie, zmiana istniejącego stosunku
prawnego lub jego rozwiązanie.
Gdy mówimy o umowie, należy pamiętać, że nie chodzi tu tylko
o papierowy dokument. Czasami nie trzeba podpisywać
dokumentu, by zawrzeć umowę. Dzieje się tak, kiedy np.
kupujemy bilet komunikacji, a właściwie zawieramy umowę
przewozu z właściwym przedsiębiorstwem komunikacyjnym,
która rodzi określone prawa i obowiązki dla obu stron stosunku
prawnego.

Stosunki prawne

Wchodząc do autobusu zawieracie umowę przewozu. Samo wejście do
autobusu z zamiarem przejechania choć 1 przystanku stanowi o woli

dokonania skutków prawnych. Nie trzeba podpisywać żadnego aktu, a

mimo to zawiera się umowę (zob. art. 16 ustawy – Prawo przewozowe

http://www.prawo.lex.pl/bap/student/Dz.U.2000.50.601.html

).

Powstaje

między Wami a przewoźnikiem (przewoźnik to zakład komunikacyjny, a nie

kierowca) stosunek prawny przewozu. Wy zostajecie zobowiązani do

zapłaty za przejazd kasując bilet, a przewoźnik ma Was przewieźć po

zaplanowanej trasie i umożliwić wyjście z autobusu na wybranym przez

Was przystanku. Po tym jak skasujecie bilet, zostaniecie dowiezieni na

żądane miejsce i wysiądziecie z autobusu, stosunek przewozu wygaśnie,

bo zostanie wykonany. Jeśli nie skasujecie biletu pozostanie prawo

przewoźnika do żądania od was opłaty za przejazd bez biletu. Prawo to

istnieje choćby przewoźnik nie wiedział, że nie zapłaciliście za przejazd.

Choćby nigdy od Was tego nie zażądał, dla prawnika prawo żądania

zapłaty tej opłaty istnieć będzie zawsze, choć po określonym okresie czasu

przedawni się ono i nie będzie mogło być dochodzone (np. sądownie).

Bibliografia

1. A. Bator, W. Gromski, A. Kozak, S. Kaźmierczyk,

Z. Pulka, Wprowadzenie do nauk prawnych.
Leksykon tematyczny, Warszawa 2006.j

2. Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r..
3. S. Korycki, J. Kuciński, Z. Trzciński, J. Zaborowski,

Zarys prawa, Warszawa 2006.

4. L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń

2004.

5. A. Redelbach, S. Wronkowska, M. Zieliński,

Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1994.