dr Przemysław Bury

dr Przemysław Bury

PSYCHOLOGIA

PSYCHOLOGIA

OGÓLNA

OGÓLNA

Instytut Socjologii UAM

Instytut Socjologii UAM

Zakład Badań Problemów

Zakład Badań Problemów

Społecznych

Społecznych

i Pracy Socjalnej

i Pracy Socjalnej

[e-mail]

[e-mail]

LITERATURA:

LITERATURA:

Jan Strelau (red.): Psychologia.

Jan Strelau (red.): Psychologia.

Podręcznik akademicki.

Podręcznik akademicki.

Tom 2. Psychologia ogólna.

Tom 2. Psychologia ogólna.

Gdańsk: GWP 2000.

Gdańsk: GWP 2000.

LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA:

LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA:

P. Zimbardo, R. Johnson, V. McCann:

P. Zimbardo, R. Johnson, V. McCann:

Psychologia. Kluczowe koncepcje. Tom

Psychologia. Kluczowe koncepcje. Tom

2.

2.

Motywacja i uczenie się.

Motywacja i uczenie się.

Warszawa: Wyd. PWN 2010.

Warszawa: Wyd. PWN 2010.

Uczenie się a zachowanie instynktowne.

Stefan Baley: uczenie się to proces prowadzący do

względnie trwałej modyfikacji zachowania jednostki

w wyniku jej uprzednich doświadczeń, oraz nie są

wyłącznym skutkiem dojrzewania.

Uczenie się zakłada konieczność istnienia pamięci

(trwałej)

UCZENIE SIĘ

UCZENIE SIĘ

Pamięć jest traktowana głównie jako proces

kodowania i przechowywania efektów aktywności

poznawczej człowieka (percepcji, spostrzeżeń,

myślenia itd.), natomiast uczenie się jest

procesem przyswajaniem sobie nowych reakcji,

tworzeniem nowych form zachowania.

Niektórzy autorzy traktują pamięć i uczenie się jak

dwie strony tego samego procesu przyswajania oraz

organizm

nowych doświadczeń.

Pamięć jest zdolnością organizmu do przechowywania

tych doświadczeń, a uczenie się jest przejawem tego

przechowywania w zachowaniu się organizmu.

W procesie nabywania wiedzy czy umiejętności,

zaangażowane są pamięć i uczenie się.

Badania nad uczeniem się wiążą się w psychologii z

tradycją behawiorystyczną. Początkowo badacze

bardzo chętnie posługiwali się terminologią

wywodząca się z prac

Iwana Pawłowa (1849-1936).

Przyjmując, że przejawem uczenia się są zmiany

w zachowaniu, dokonując rozróżnienia form (typów)

tego procesu, wyróżnić należy najpierw typy

zachowania się organizmu (którym następnie

zostaną przypisane odpowiadające im formy

uczenia się).

J. Altman (1970) wyróżnia trzy rodzaje zachowań

(a dokładnie – trzy formy programowania

nerwowego, wyznaczającego dane zachowanie):

1. Zachowania o sztywnym programie

morfogenetycznym – takie, które nie ulegają żadnej

modyfikacji pod wpływem nowych doświadczeń

(zachowania instynktowne).

2. Zachowania o dającym się modyfikować

programie epigenetycznym – zawierają znaczne

komponenty wrodzone, do których realizacji

niezbędny jest pewien udział doświadczenia (u

zwierząt - zachowania godowe, poszukiwanie

pokarmu, oznaczanie i obrona terytorium).

3. Zachowania programowane przez uczenie się w

kontakcie ze środowiskiem – formy zachowań

kształtujące się

w wyniku indywidualnych doświadczeń.

RODZAJE UCZENIA SIĘ

ad. 1.

brak uczenia się.

ad. 2.

- zjawisko habituacji,

- imprinting (wdrukowanie, reakcja piętna).

ad. 3.

- podstawowe formy uczenia się: warunkowanie

klasyczne, warunkowanie instrumentalne (sprawcze)

- złożone formy uczenia się - uczenie się

poznawcze

(dominujące u człowieka: uczenie się przez

rozwiązywanie problemów, uczenie się przez wgląd,

uczenie się przez modelowanie, uczenie się przez

eksperymentowanie).

HABITUACJA

Zjawisko to obserwowane jest na wszystkich

poziomach rozwoju organizmów, począwszy od

jednokomórkowców.

Polega ono na stopniowym zanikaniu reakcji na

powtarzające się pobudzenie zewnętrzne o średniej

sile i neutralnym dla organizmu charakterze

(przyzwyczajanie się; stopniowe eliminowanie

bezużytecznych, niepotrzebnych działań).

Habituacja tym różni się od zmęczenia, że może

występować w stosunku do bodźców pojawiających

się rzadko,

nawet co kilka dni.

(np. ameba początkowo reaguje na intensywne

światło,

po czym ta reakcja zanika, co oznacza, że ameba nie

uczy się reakcji na światło – uczy się jedynie

zaprzestania tej reakcji).

IMPRINTING (WDRUKOWANIE)

Zjawisko imprintingu opisał w drugiej połowie XIX w.

angielski biolog Douglas A. Spalding (1841-1877), a

podstawowe charakterystyki tej formy uczenia się

określił

i spopularyzował austriacki etolog Konrad Lorenz

(1935).

Lorenz badając złożone zachowania ptaków

zaobserwował występujące u niektórych gatunków

swoiste „zafiksowanie się” ich piskląt po wykluciu na

poruszającym się, większym od pisklęcia niemalże

jakimkolwiek przedmiocie i następnie podążanie za

tym obiektem.

Tak więc pomimo, że reakcja podążania „za” jest

wrodzona, to organizm musi się nauczyć powiązania

jej

z odpowiednim bodźcem (wyzwalaczem).

Innym przykładem reakcji piętna jest wytworzenie

się

przywiązania matki do swoich młodych.

Takie uczenie się następuje szybko, relatywnie w

krótkim przedziale czasu (okres krytyczny – u piskląt

trwa tylko kilkanaście godzin), jest niezwykle odporne

na zmianę

(np. wygasanie) oraz ma głęboki i trwały wpływ na

późniejsze

zachowania społeczne w stosunku do obiektów

bodźcowych.

WDRUKOWANIE NEGATYWNE

Wdrukowanie, które powoduje raczej unikanie innego

zwierzęcia lub obiektu, niż reakcję zbliżenia

lub podążania za.

Konrad Lorenz (1903-

1989)

ELEMENTARNE FORMY UCZENIA SIĘ

WARUNKOWANIE KLASYCZNE (REAKTYWNE)

WARUNKOWANIE INSTRUMENTALNE (SPRAWCZE)

Badaczem, która zapoczątkował
prace nad elementarnymi formami
uczenia się był Edward L. Thorndike
(1874-1949), m.in. autor jednego
z podstawowych praw psychologii –
PRAWA EFEKTU (1898).

PRAWO EFEKTU:

„zachowanie, które w danej sytuacji wywołuje

odczucie zadowolenia, zostaje skojarzone z tą

sytuacją i jeśli

w przyszłości sytuacja ta się powtórzy, to wzrasta

prawdopodobieństwo, iż powtórzone zostanie także

to zachowanie. Jeżeli natomiast w danej sytuacji

zachowanie wywoła odczucie dyskomfortu, to spada

prawdopodobieństwo powtórzenia się tego

zachowania w podobnych warunkach

w przyszłości”.

WARUNKOWANIE KLASYCZNE

Eksperymenty nad warunkowaniem przeprowadził

jako pierwszy Iwan Pawłow.

Naturalną reakcję wydzielania przez psa śliny na

widok pokarmu nazwał odruchem bezwarunkowym

(reakcją bezwarunkową) – ponieważ występuje on

bez uczenia się.

Natomiast pokarm jest dla tej reakcji bodźcem

bezwarunkowym.

Następnie zaobserwował, że jeżeli bezpośrednio

przed podaniem psu pokarmu pojawi się dźwięk

dzwonka, pies

z czasem także zaczyna wydzielać ślinę, pomimo

braku widoku pokarmu.

Przed eksperymentem, dzwonek nigdy nie wywoływał

reakcji ślinienia u psa – a zatem nauczył się on, że

bodziec

(w tym wypadku określony dźwięk) który zawsze

pojawia się przed jedzeniem jest jego sygnałem.

Tego typu bodziec Pawłow nazwał bodźcem

warunkowym,

a wydzielanie śliny w takiej sytuacji – reakcją

warunkową

(lub odruchem warunkowym).

Odruch taki wytwarza się dzięki wielokrotnemu

łączeniu się dźwięku dzwonka z pokarmem, co

Pawłow określił jako

wzmocnienie bodźca warunkowego (poprzednio

obojętnego) przez bodziec bezwarunkowy.

Do odruchów bezwarunkowych Pawłow zaliczył:

pokarmowy, obronny, orientacyjny, płciowy – na ich

podłożu mogą powstawać różne odruchy warunkowe.

Eksperyment I.

Pawłowa

WARUNKOWANIE INSTRUMENTALNE (SPRAWCZE)

Dzięki warunkowaniu klasycznemu nowe,

dotychczas obojętne bodźce stają się sygnałami

bodźców bezwarunkowych, a tym samym sygnałami

dla pojawienia się reakcji bezwarunkowej.

Natomiast w toku warunkowania instrumentalnego

organizm uczy się tego, że osiągnięcie (lub

uniknięcie) bodźca bezwarunkowego jest możliwe

dopiero po wykonaniu pewnej określonej reakcji,

niezależnej od reakcji bezwarunkowej.

Innymi słowy – w przebiegu warunkowania

instrumentalnego jednostka uczy się, że – w

określonych warunkach – wykonaniu lub

powstrzymaniu się od wykonania danej reakcji

towarzyszy pojawienie się pewnych konsekwencji.

Konsekwencje te mogą być dwojakiego rodzaju:

atrakcyjne lub awersyjne.

Atrakcyjne konsekwencje zachowań nazywane są

nagrodami, awersyjne natomiast – karami.

W wyniku kolejnych prób, w których jednostka

doświadcza relacji zachowania i jego konsekwencji,

następuje stopniowe nabywanie odruchu

instrumentalnego.

Mechanizm warunkowania sprawczego wykazał

eksperymentalnie i opisał amerykański psycholog

Burrhus R. Skinner (1938).

Umieszczał on głodnego szczura w zamkniętej

skrzynce,

w której z jednej z wewnętrznych ścianek wystaje

dźwigienka.

Szczur obwąchuje skrzynkę i wykonuje szereg

przypadkowych ruchów. Jednym z nich naciska

dźwigienkę, która jest połączona z mechanizmem

wprowadzającym do wnętrza skrzynki pokarm.

Po wielu próbach szczur uczy się, że naciśnięcie

dźwigienki powoduje pojawienie się pokarmu, i gdy

znajdzie się w skrzynce głodny, od razu wykonuje ten

ruch tyle razy,

ile potrzeba by w pełni zaspokoić głód.

Schemat klatki Skinnera

UCZENIE SIĘ POZNAWCZE

UCZENIE SIĘ PRZEZ ROZWIĄZYWANIE

PROBLEMÓW

Eksperyment Thorndike’a – z udziałem kotów.

Głodny kot znajduje się w klatce z prętów, na

zewnątrz niej eksperymentator kładzie kawałek

mięsa. Kot widzi przynętę, wysuwa pomiędzy

prętami łapy – mięso znajduje się jednak poza jego

zasięgiem. Aby je osiągnąć, musi wydostać się z

klatki, co jest możliwe po zwolnieniu skobelka, na
który zamknięte są drzwiczki klatki. Kot wykonuje

początkowo szereg ruchów wysuwania to jednej, to

drugiej łapy pomiędzy prętami klatki. Jednym z

takich ruchów udaje mu się przypadkowo nacisnąć

skobelek, drzwi otwierają się i kot swobodnie może

dostać się

do przynęty.

Schemat skrzynki problemowej

Thorndike’a

Zachowanie takie, kiedy to rozwiązanie uzyskiwane

jest

w wyniku przypadkowego trafienia na właściwą

reakcję spośród wielu innych, wykonywanych w

danej sytuacji, nosi nazwę poszukiwania

rozwiązania metodą prób i błędów.

Uczenie takie polega na tym, że w kolejnych

powtórzeniach takiej samej sytuacji problemowej,

w kolejnych próbach stopniowo eliminowane są

reakcje

niewłaściwe (nieskuteczne), pojawia się coraz
mniej błędów, aż do momentu całkowitego ich

wyeliminowania,

a reakcje trafne, pożądane ulegają wzmocnieniu.

Podobnie metodą prób i błędów szczur uczy się

drogi wyjścia z labiryntu, zmniejszając w kolejnych

próbach

liczbę wejść do ślepych uliczek.

UCZENIE SIĘ PRZEZ WGLĄD

Eksperyment Wolfganga Köhlera – z udziałem

szympansa Sułtana (1913).

Szympans znajdował się w dużej klatce, u sufitu której

zawieszono banany, wewnątrz klatki leżał jeden kij, a

na zewnątrz niej jeszcze dwa inne kije, które mogły

zostać przyciągnięte za pomocą kija leżącego w

klatce.

Pierwszy kij był zbyt krótki, aby sięgnąć po banany

zawieszone w klatce, co początkowo próbował

uczynić Sułtan.

Wreszcie szympans przyciągnął za pomocą dostępnego

kija dwa pozostałe, z zewnątrz – ale i one były za

krótkie aby sięgnąć po banany. Dopiero gdy połączył

oba te kije, doszedł do rozwiązania problemu i mógł

osiągnąć swój cel.

Co więcej, gdy szympans znalazł się ponownie w

identycznej sytuacji problemowej, od razu

prawidłowo powtórzył sekwencję czynności (tj. bez

zbędnych prób).

Eksperymenty W. Köhlera – szympans

Sułtan

W. Köhler, opisując zachowanie szympansa w czasie
rozwiązywania postawionego problemu, stwierdził, że

po wykonaniu szeregu bezowocnych prób z

pojedynczymi kijami szympans ten usiadł w kącie

klatki, pozostał tam przez pewien czas całkowicie bez

ruchu, nagle wstał, połączył dwa kije

i sięgnął do owoców.

Początkowe próby, w których zwierzę wykorzystywało

dotychczasowe umiejętności (sięganie kijem po owoc),

jako nieefektywne zastąpione zostały przez – jak to

określił Köhler – wgląd w sytuację problemową, dający

natychmiastowe rozwiązanie.

Wgląd traktowany bywa jako nagłe zrozumienie na

czym polega problem, i przytacza się wiele przykładów
wystąpienia tego zjawiska w myśleniu ludzi. Późniejsze

badania wykazały, że uczenie się przez wgląd można

obserwować u licznych gatunków zwierząt (m.in. u

gołębi).

W. Köhler, opisując zachowanie szympansa w czasie
rozwiązywania postawionego problemu, stwierdził, że

po wykonaniu szeregu bezowocnych prób z

pojedynczymi kijami szympans ten usiadł w kącie

klatki, pozostał tam przez pewien czas całkowicie bez

ruchu, nagle wstał, połączył dwa kije

i sięgnął do owoców.

Początkowe próby, w których zwierzę wykorzystywało

dotychczasowe umiejętności (sięganie kijem po owoc),

jako nieefektywne zastąpione zostały przez – jak to

określił Köhler – wgląd w sytuację problemową, dający

natychmiastowe rozwiązanie.

Wgląd traktowany bywa jako nagłe zrozumienie na

czym polega problem, i przytacza się wiele przykładów
wystąpienia tego zjawiska w myśleniu ludzi. Późniejsze

badania wykazały, że uczenie się przez wgląd można

obserwować u licznych gatunków zwierząt (m.in. u

gołębi).

UCZENIE SIĘ PRZEZ NAŚLADOWANIE - MODELOWANIE

TEORIA SPOŁECZNEGO UCZENIA SIĘ ALFREDA

BANDURY

Kanadyjski psycholog A. Bandura (ur. 1925) rozwinął

teorię uczenia się zachowań twierdząc, że poza

głównymi mechanizmami opartymi na

warunkowaniu, w szczególności człowiek uczy się

poprzez obserwowanie zachowań innych.

Taki sposób uczenia się nazwano modelowaniem

(naśladowaniem).

Wg Bandury (1973) uczenie się przez obserwowanie

to proces czteroetapowy, w którym to kolejno

następuje:

- skierowanie uwagi na kluczowe elementy tego,

czego trzeba się nauczyć,

- zapamiętanie danego zachowania,

- powtórzenie nowego zachowanie lub wykonanie

nowej czynności,

- wzbudzenie motywacji i gotowości do powtórzenia

nabytego zachowania (wówczas, gdy zaistnieje taka

potrzeba

lub konieczność).

Koncepcja opisanego powyżej procesu uczenia się

akcentuje znaczenie koncentracji uwagi oraz jej wpływ

na zapamiętywanie.

Możliwość uczenia się czynności poprzez ich

obserwację jest szczególnie istotna w przypadku

uczenia się z wykorzystaniem multimediów.

Nabywanie umiejętności przez osoby dorosłe (np.

studentów) nie musi być związane z faktycznym

wykonywaniem czynności praktycznych. Często

wystarczająca jest analiza obserwowanego działania

pod kątem określonego problemu teoretycznego.

TEORIA AGRESJI WYUCZONEJ

Wyniki badań A. Bandury przyczyniły się do rozwinięcia

wiedzy psychologicznej również na temat uczenia się

zachowań agresywnych.

W jednym ze swoich eksperymentów Bandura

pokazywał dzieciom w wieku 3-6 lat film, na którym
dorosła osoba niszczyła manekina.

Film z eksperymentu na stronie

http://www.simplypsychology.org/bobo-doll.html

Manekin wykorzystany w eksperymencie („bobo doll”)

Dzieci, które następnie miały możliwość bawienia się

z podobnym manekinem również go niszczyły i robiły

to także w nowy sposób, nie zaobserwowany na

filmie.

Dzieci, które nie oglądały wcześniej filmu, nie niszczyły

manekina. Bandura twierdził, że jest to mechanizm

naśladowania (modelowania) zachowań

agresywnych. Człowiek będzie naśladować

zachowania,

który zaobserwuje u innych ludzi (modeli).

Koncepcja ta ma szerokie poparcie empiryczne.

Najczęściej wzorem do naśladowania (modelem) są

ludzie, którzy: są postawieni wysoko w hierarchii

społecznej;

są autorytetami; są nagrodzeni za swoje zachowanie.

Będziemy naśladować zwłaszcza wtedy, gdy:

podczas obserwacji jesteśmy pobudzeni emocjonalnie;

nasza uwaga koncentruje się na modelu; jesteśmy

przekonani, że dane zachowanie możemy wykonać.

PODSUMOWANIE

Wieloletnia tradycja psychologicznych badań na

uczeniem się pozwala stwierdzić, że istnieją różne

formy tego procesu: od archaicznych (habituacja,

imprinting), poprzez elementarne (warunkowanie) do

złożonych (np. uczenie się przez wgląd,

nabywanie wiedzy i złożonych procedur działania,

czy uczenie się społeczne).

Rezultaty badań nad uczeniem się znajdują wiele

zastosowań praktycznych, głównie w dwóch

obszarach:

terapia kliniczna oraz edukacja.

Główne cele działania to: nabywanie kontroli nad

własnym zachowaniem oraz zdobywanie coraz

wyższego poziomu świadomości („uczyć się, aby

być”).