PSYCHOLOGIA A

SZTUKA

KONCEPCJE

ODDZIAŁYWANIA

OBRAZU

Doświadczenie emocji w

sztuce:

Wygotski i Dewey

Mgr Anna Waligórska

Teksty na przyszły tydzień

• Poprzęcka, M. (1986). Czas wyobrażony. O

sposobach opowiadania w polskim malarstwie

XIX w. Warszawa: Wydawnictwa UW, s. 62-98

• Poprzęcka, M. (1986). Czas wyobrażony. O

sposobach opowiadania w polskim malarstwie

XIX w. Warszawa: Wydawnictwa UW, s. 107-

141

• Stemplewska-Żakowicz, K. (2004). O rzeczach

widywanych na obrazkach i opowiadanych o

nich historiach: TAT jako metoda badawcza i

diagnostyczna. Warszawa: Wydawnictwo

SWPS „Academica”

Plan na dziś

• Co dzieje się, kiedy doświadczamy

sztuki?

• Sztuka jako doświadczenie: Dewey,

Maslow

• Emocje w sztuce: Pepper,

Wygotski, Walton

Doświadczenie sztuki: zadanie

• Przypomnij sobie chwilę, kiedy

jakieś dzieło sztuki szczególnie Cię
poruszyło. Spróbuj odtworzyć ją
możliwie dokładnie.

• Zapisz przebieg tego

doświadczenia

• Oraz to, co wydaje Ci się w nim

najbardziej istotne

Doświadczenie sztuki: co dzieje

się w psychice odbiorcy?

• Elementy przeżycia estetycznego

Wygotski o przeżyciu

estetycznym

Przeżycie to z natury pozostaje

niezrozumiałe i ukryte przed podmiotem
w swej istocie i przebiegu.

Nigdy nie wiemy i nie rozumiemy, dlaczego

spodobało nam się to lub inne dzieło
sztuki.

Każde wyjaśnienie powstaje ex post i

stanowi jawną racjonalizację nie
uświadomionych procesów.

Istota przeżycia nadal pozostaje dla nas

zagadką.

Określenia

• Visual experience
• Aesthetic experience
• Aesthetic attitude
• Perception of art

John Dewey

• Sztuka jako

doświadczenie
, 1934

polskie wyd.

1975

Dewey o doświadczeniu

estetycznym

• istotą sztuki jest jej doświadczanie
• obraz wymaga publiczności; jej brak

pozbawia dzieło pełnego istnienia

• odbiór obrazu nie sprowadza się do

biernego oglądania

• wiąże się z aktywnością psychiczną

Relacja odbiorca – dzieło;

Dewey

Przedmiotem relacji odbiorca –

dzieło nie jest fizyczny obiekt, ale
jego konkretyzacja w umyśle
odbiorcy

Odbiorca - dzieło

• System wzrokowy
• Bezpośrednie wrażenie
• Interpretacja
• Kontekst

odbiorca

obraz

Rzeczywistość a sztuka; Dewey

• Różnica pomiędzy przeżyciem

estetycznym, a innymi jest jakościowa.

• W przeżyciu estetycznym czujemy się

bardziej obecni i spełnieni poprzez
aktywne, zintegrowane
zaangażowanie naszych zmysłów,
emocji i intelektu.

• Dlatego jest ono wartościowe bez

żadnego celu praktycznego

Sztuka jako medytacja?

Integracja elementów obecnych w

normalnym doświadczeniu

koncentracja na przeżyciu i jego

obiekcie

cechy doświadczeń typu

medytacyjnego

Dewey a Maslow

Doświadczenie estetyczne Deweya

podobieństwo do poznania typu B (being)

Maslowa, różniącego się od codziennego

poznania typu D (deficiency), opartego na

potrzebach braku.

przeżycia typu B wiążą się z

"doświadczeniem szczytowym";

Maslow

zbierając dane do swojej koncepcji pytał badanych w głównej mierze i ich

wyjątkowe przeżycia związane właśnie z odbiorem sztuki

Być może "przeżycie szczytowe" stanowi

inną formą opisu pełnego i angażującego

przeżycia estetycznego.

Abraham

Maslow

Co o tym sądzicie?

Warunki pełnego odbioru;

Wygotski

• koncentracja uwagi widza na dziele
• traktowanie go podczas odbioru w

izolacji od bodźców pozaestetycznych

• zachowanie pewnego dystansu wobec

przedstawionych postaci i sytuacji

• brak motywacji; brak działania
• „Brak bowiem dystansu pozbawia nas

wrażeń estetycznych”.

Forma a oddziaływanie

psychologiczne

Wygotski

• Wygotski uznawał formę za

„najważniejszy mechanizm sztuki”.

• Forma konstytuuje sztukę we

wszystkich jej dziedzinach.

• Jednak nie można analizować formy

niezależnie od materiału
psychologicznego (wyrażanych w dziele
myśli i uczuć)

• Są one ściśle związane

Sprzeczność formy i treści;

Wygotski

• „dzieło artystyczne zakłada... antynomię,

pewną wewnętrzną niezgodność pomiędzy
materiałem a formą”.

• Ta niezgodność jest pożądana!
• Wg Wygotskiego prawidłowy stosunek

między treścią i formą nie polega na
harmonii

• a na sprzeczności treści i formy.
• Forma „walczy z treścią... przezwycięża ją”.
• Efektem jest rozładowanie napięcia w

dziele i katharsis widza

Giovanni Segantini, Złe matki

Wygotski

Różnica

pomiędzy

sztuką

prawdziwą a

popularną?

Brak sprzeczności

między treścią a

formą!

Sprzeczność a harmonia w

sztukce

• Wygotski podkreśla tylko sprzeczność

• inni dwa typy odbioru:
• Edmund Burke (XVIII w.): wzniosłość i

piękno

• Stephen C. Pepper: „art of relief” i „art

of delight”

• Mieczysław Wallis: „ostre” i „łagodne”

przeżycia estetyczne

Patrick Deshaye Tadeusz

Dominik

Emocje a sztuka: Stephen

Pepper

Podział na trzy rodzaje emocji:
• Emocje źródłowe: towarzyszą

rzeczywistym wydarzeniom

• Emocje pochodne: towarzyszą

bezpośredniej percepcji lub antycypacji
rzeczywistej aktywności

• Emocje podwójnie pochodne: wiążą się z

aktywnością umysłową nt. sytuacji, w
których doznawać można emocji
pierwotnych.

Do której kategorii nalezą emocje

estetyczne?

Emocje w sztuce; Pepper

Przeżycia wzbudzane przez sztukę -

podwójnie pochodne emocje.

Są to prawdziwe przeżycia tylko słabsze
(Różnią się od nich jakościowo lecz

ilościowo).

Wartość przeżycia wzrasta zależnie od

zaangażowania emocjonalnego

Żywość reakcji emocjonalnej wyznacza

siłę oddziaływania sztuki

Czy się zgadzacie?

1902 1905
Stanisław Wyspiański, Macierzyństwo

Lew Wygotski

• Inne poglądy na

naturę emocji w

sztuce

• „Psychologia

sztuki”

(1925/1965)

polskie wyd.

1980

Sztuka a komunikacja; Wygostki

• Sztuka przetwarza uczucia z

jednostkowych w społeczne.

• W czasie tworzenia następuje

zobiektywizowanie,
uzewnętrznienie i utrwalenie uczuć
w „zewnętrznych przedmiotach
artystycznych”

Wygotski o emocjach w sztuce

• Obok percepcji zmysłowej i uczuć

kluczowa jest

wyobraźnia

wyobraźnia.

• „absolutnie wszystkie systemy

psychologiczne próbujące

zinterpretować sztukę w istocie

stanowią... teorię wyobraźni i

odczuwania”. 

• Brak zadowalających teorii uczucia i

wyobraźni jest wg Wygotskiego

główną przyczyną fiaska

dotychczasowych koncepcji przeżycia

estetycznego (psychoanaliza, empatia,

bottom - up).

Odczucia estetyczne; Wygotski

• Nierozerwalnie powiązane z

aktywnością wyobraźni.

• Jej funkcjonowanie wiąże się z

rozładowaniem uczuć (katharsis)

• Czym różnią się uczucia wywołane

sztuką od rzeczywistych?

• Brak rzeczywistego działania!
• Działanie i praktyczna motywacja

świadczy o niezrozumieniu celu
sztuki

Cechy uczuć estetycznych

• aktywny (częściowo twórczy)

charakter

• rozgrywanie się w

umyśle/wyobraźni

• rozładowanie energii psychicznej
• wewnętrzna sprzeczność

(np. podoba nam się to co
brzydkie, smutek sprawia nam
przyjemność)

Józef Simmler, Śmierć Barbary Radziwiłłówny,

1860

Kendall Walton

• Również

podkreśla rolę
wyobraźni w
odbiorze sztuki

• Mimesis as

make believe,
1990

Kreowanie fikcyjnych światów

• Wspólną rolą reprezentacji jest make-

believe

• Kreacja fikcji, podobna do pewnego

stopnia do zabawy dziecięcej

• Też uprawiamy swoiste gry przy użyciu

sztuki.

• Zaangażowanie w zabawę pomaga w

przyswojeniu ról społecznych, rozumieniu
innych ludzi, empatii

• Podobną rolę pełni sztuka.

Sztuka a zabawa - różnice

• dzieci - kreowanie wymyślonych

światów w zabawie

• dorośli - przyjemność obcowania ze

sztuką reprezentacyjną

• formy stają się mniej jawne, bardziej

wyrafinowane

Różnica między odbiorem sztuki a

zabawą cd

.

• Odbiorcy są pasywni, refleksyjni i

zdystansowani

• Dzieci są aktywne, fizyczne i

zaangażowane

• Świat sztuki jest dookreślony i bardziej

niezależny od naszego niż zabawa.

• Z obrazem mniej dopuszczalnych

„prawdziwych fikcyjnie” akcji.

• Nacisk na psychologiczne uczestnictwo.

Wyobrażenia w sztuce

• Niska samoświadomość w

momencie odbioru

• Często mają charakter społeczny
• Niekoniecznie oznaczają

wyobrażanie sobie nieprawdy.

• Najczęściej nie są celowe
• Nawet celowe wyobrażanie sobie

czegoś rozwija się spontanicznie.

• Wyobrażający sobie jest raczej

widzem niż konstruktorem.

Emocje w sztuce; Walton

• Rozgrywają się w wyobraźni

(wyobrażonym świecie fikcji)

• Do fikcyjnego świata należy np.

strach widza horroru.

• Odbiorca jest „refleksyjnym

rekwizytem generującym fikcyjne
prawdy o sobie”.

• Jest jednocześnie podmiotem i

przedmiotem uczucia.

Emocje w sztuce; Walton cd.

• Odbiorca rzeczywiście doświadcza

czegoś, co wg fikcyjnych zasad jest
doświadczeniem strachu.

• Fikcyjnie czuje, że znajduje się w jednej

rzeczywistości ze światem
przedstawionym.

• Ten strach może być nawet wykrywalny

wskaźnikami skórnogalwanicznymi...

• Ale nie wywołuje przeciwdziałającej mu

akcji, a przyjemność

• Analogie?

Co o tym sądzicie?

Louise Bourgeois, Pająk

Wyspiański, Portret Elizy

Pareńskiej, 1902

Gustav

Tenggren

Sven i Svea