Antropologia ogólna i

teoria archeologii

Wykład nr 1

Arkadiusz Sołtysiak

Program zajęć w semestrze

letnim

• Definicje kultury archeologicznej; zmiany

sposobu rekonstruowania przeszłości (od

Kossiny do postmodernistów).

• Klasyfikacja w archeologii: krótka historia.

• Archeologia jako paleoekologia człowieka:

wstęp do archeologii procesualnej.

• Geo-archeologia i stratygrafia.

• Proces formowania się stanowisk, procesy

depozycyjne i podepozycyjne.

• Rekonstruowanie zmian w środowisku:

paleobotanika, paleoklimatologia itp.

Program zajęć w semestrze

letnim

• Paleodemografia: produkcja żywności i gęstość

zaludnienia.

• Pojęcie presji demograficznej: Malthus, Boserup,

Hassan.

• Demograficzne konsekwencje wprowadzenia

rolnictwa.

• Określanie wielkości populacji na podstawie

danych archeologicznych.

• Zmiany wielkości populacji pradziejowych.

• Zmiany klimatyczne i ich konsekwencje

demograficzne, ekonomiczne i polityczne.

• Modele długo- i krótkookresowe, przykład

starożytnej Mezopotamii.

• Podsumowanie: procesualizm w praktyce

Podstawowa literatura

• Karl W. Butzer, Archaeology as Human

Ecology, Cambridge 1982.

• Fekhri Hassan, Demographic Archaeology,

New York 1981.

• Danuta Minta-Tworzowska, Klasyfikacja w

archeologii, Poznań 1994.

• Janusz Piontek, Antropologia pradziejowa i

wczesnohistoryczna. Spory o etnogenezę

Słowian: ustalenia archeologów i

wątpliwości antropologów fizycznych [w:]

"Perspektywy rozwoju antropologii w

Polsce", Warszawa 2002, 27–50.

Podstawowe pojęcia

archeologii

• kultura archeologiczna
• przemysł i cykl przemysłowy
• inne jednostki klasyfikacji
• przełamanie indukcjonizmu w

archeologii: procesualizm

Gustaf Kossina

• Kultura archeologiczna jest terminem

praktycznym, nie wynika z żadnej teorii.

• Gustaf Kossina (1895): kultura

archeologiczna połączona z określoną
grupą etniczną.

• Metoda osadniczo–archeologiczna Kossiny

(1911): klasyfikacja materiałów
archeologicznych w celu określania
obszarów danej kultury archeologicznej,
następnie interpretacja etniczna.

Gustaf Kossina

• "archeologiczne prowincje kulturowe o

bardzo wyraźnych granicach pokrywają

się we wszystkich okresach całkowicie z

określonymi ludami lub plemionami”

• dążenie do przedłużania w przeszłość

historii Germanów i innych

historycznych grup etnicznych

• duży wpływ Kossiny na rozwój

archeologii w Europie Środkowo-

Wschodniej

Leon Kozłowski

• W archeologii polskiej pojęcie kultury

archeologicznej wprowadził Leon Kozłowski
(1922).

• Definicja Kozłowskiego: "pewien zespół

kulturalny, czyli pewien zespół narzędzi
domowego użytku i broni, określona forma
grobu, określony tryb życia i typ domu oraz,
w tych granicach, w jakich jest to osiągalne,
także pojęcia religijne, jeżeli występują jako
jednolity zespół na określonym terytorium”.

Gordon Childe

• ujęcie Childe’a (1925) dyfuzjonistyczne, ale

wciąż powiązanie kultury archeologicznej z

etnosem

• większy nacisk na interpretację ekonomiczną,

rola handlu i dostępu do surowców w

przemianach kulturowych (co będzie później

charakteryzowało archeologię brytyjską)

• zmiany kultury to zakłócenia stanu równowagi

wynikające z wprowadzenia nowych

technologii oraz z dyfuzji (migracje, kontakty

z innymi grupami)

Józef Kostrzewski

•

Definicja Kostrzewskiego (1961): "jako kulturę

archeologiczną określamy zespół typowych form

ceramiki, uzbrojenia, narzędzi, ozdób,

budownictwa, gospodarki, obrządku

pogrzebowego i innych zjawisk kultury

materialnej, duchowej i społecznej, uchwytnych

w danym okresie na jakimś obszarze„

•

następujące po sobie kultury, jeśli wiele

wspólnych cech, mogą reprezentować różne

stadia rozwoju tego samego zespołu etnicznego

•

problem etnogenezy Słowian

Przemysł

• termin używany przez badaczy paleolitu,

przejęty z prahistorii francuskiej

• we Francji używany od schyłku XIX

wieku, w Polsce po raz pierwszy Leon

Kozłowski (1922), który uznał przemysł

za jednostkę niższego rzędu niż kultura

archeologiczna

• Stefan Krukowski (1939) używa

terminów "przemysł" lub "cykl

przemysłowy” jako oznaczeń jednostek

chronologicznych w paleolicie.

Romuald Schild

• W latach 60. Romuald Schild zaproponował

używanie terminu "przemysł" jako jednostki

systematyzacyjnej paleolitu.

• "Pojęcie przemysłu obejmuje całość inwentarza

ruchomego i nieruchomego danego stanowiska lub

danych stanowisk jednakowych typologicznie i

typologiczno–statystycznie”.

• Cykl przemysłowy "obejmuje szereg przemysłów

bliskich pod względem typologicznym i

posiadających szereg typologicznych cech

wspólnych charakterystycznych wyłącznie dla tego

cyklu przemysłowego. Przemysły należące do cyklu

przemysłowego pozostają ze sobą w związku

genetycznym oraz muszą być choć częściowo

zróżnicowane chronologicznie”.

Inne jednostki klasyfikacji

• Stefan Krukowski (1939) wyróżniał

podfacje – na przykład podfacja

domowa i górnicza określające

narzędzia wykorzystywane w

codziennej działalności oraz te, które

mają związek z wydobywaniem i

obróbką surowca.

• Jan Kozłowski (1965) wskazał na to, że

może być również zróżnicowanie

sezonowe.

Przełom lat 60. XX wieku

• stopniowe osłabianie nacisku na

etniczność kultur archeologicznych

• pojawia się pytanie, czy kultura

archeologiczna to twór rzeczywisty, czy

tylko współczesny sposób klasyfikacji

• w roku 1960 Stuart Piggott

zaproponował używanie w archeologii

modeli, czyli czysto teoretycznych

konstrukcji, które są testowana na

źródłach archeologicznych

Archeologia procesualna

• obserwowanie procesów

gospodarczych, uwarunkowania
kulturowe i ekologiczne uznawane za
tak samo znaczące

• wytwory materialne jako produkt

przystosowywania się do otoczenia

• prekursorzy na terenie Polski: Tadeusz

Wiślański i Stanisław Tabaczyński

Tadeusz Wiślański

• "kultura reprezentuje, łączy i obsługuje

grupy ludzkie o wspólnej tradycji

gospodarczej, społecznej i duchowej„

• kultura archeologiczna jest to "historycznie

powstała mniej lub więcej trwała jedność

powiązanych specyficznymi,

powtarzającymi się cechami wyróżniającymi

znalezisk archeologicznych, pochodzących z

określonego odcinka czasu na określonym

terenie. Ponadto przez cały okres jej trwania

musi zachodzić jednolitość rozwoju form„

• w obrębie kultury archeologicznej można

zdefiniować styl jako jednostkę mniejszego

rzędu

Stanisław Tabaczyński

• kultura traktowana jako system

adaptacyjny

• określona forma gospodarki z jej

wytworami jest pewnym stanem

równowagi, a jej zmiana to zachwianie

tej równowagi – nie ma jednej przyczyny

przeobrażenia całego systemu

• ewolucja systemu możliwa dzięki

technologii, adptacji i dyfuzji kulturowej

Procesualizm: „Nowa

Archeologia”

• Lewis Binford (1962) ujął archeologię jako

dział szeroko pojętej antropologii.

• David Clarke (1962) zaproponował nową

definicję kultury archeologicznej: jest to

podukład kultury materialnej układu

społeczno–kulturowego.

• w jego obrębie działa system ustabilizowanych

i jednolitych sprzężeń informacyjnych – składa

się to na reguły działania podukładu

• klasyfikacja hierarchiczna:

podkultura/segment –> kultura –> grupa

kultur/kompleks technologiczny

Archeologia

neomarksistowska

• rozwijała się we Francji, paralelnie do

archeologii procesualnej w tradycji
anglosaskiej

• rozpatrywanie przemian w społeczeństwie

pradziejowym z punktu widzenia środków
produkcji

• koncepcja sił produkcji (czyli nakładu pracy)

oraz stosunków produkcji organizujących
sposób wykorzystywania środowiska

• rola prestiżu w przemianach kulturowych

„Nowa Archeologia” i

strukturalizm

• strukturalizm (w ujęciu C. Levi–Straussa) jest

nastawiony na wykrywanie reguł opozycji lub

symetrii w obrębie kultury lub pomiędzy

kulturami

• analizy strukturalne przeprowadzał Andre

Leroi–Gourhan (sztuka prahistoryczna)

• obficie metodykę strukturalizmu wykorzystuje

Ian Hodder (archeologia symboliczna)

• w strukturalizmie ważne pojęcia znaku,

którego znaczenia strukturalista usiłuje

odkryć

„Nowa Archeologia” i

ewolucjonizm

• odwołanie do Juliana H. Stewarda, twórcy

neoewolucjonizmu i teorii ewolucji

wielokierunkowej; pojęcie ekologii kulturowej

• „Nowa Archeologia" dąży do zaadoptowania

metodologii nauk przyrodniczych i poszukuje

ogólnych praw, które można potwierdzać

eksperymentalnie

• jeśli kultura jest sposobem pozabiologicznej

adaptacji człowieka do środowiska, to można

ją potraktować jako podlegający pewnym

przekształceniom system

„Nowa Archeologia” i system

kulturowy

• Trzy zintegrowane podsystemy w systemie

kulturowym według L. Binforda:
– technologiczny, najważniejszy i

nadrzędny w stosunku do pozostałych
– społeczny, odwzorowujący zmiany

technologiczne
– ideologiczny, będący odbiciem dwóch

pierwszych

• Podsystemy te są ze sobą w różny sposób

sprzężone.

Modele w „Nowej

Archeologii”

• W „Nowej Archeologii" najważniejsze jest

poszukiwanie czynników powodujących

zmiany kulturowe.

• mogą to być przyczyny ekologiczne lub

demograficzne

• w początkowej fazie rozwoju „Nowej

Archeologii" próba znajdowania jednego

czynnika, później dostrzeżono, że otoczenie

też można traktować jako system z wieloma

składowymi i różnymi powiązaniami

• wykopaliska w takim ujęciu dostarczają

informacji o zmianach technologicznych

wskazujących na koewolucję układu

populacja ludzka – środowisko

Artefakty i podsystemy

kultury

• Według Binforda każdemu

podsystemowi kultury można przypisać

określone artefakty, których funkcja

pierwotna należy do tego podsystemu:
– wytwory technomiczne w

podsystemie technologicznym
– wytwory socjotechniczne w

podsystemie społecznym
– wytwory ideotechniczne w

podystemie ideologicznym

Modele w „Nowej

Archeologii”

• próby stosowania wnioskowania dedukcyjnego,

formułowania hipotez i testowania ich na

materiale archeologicznym

• szczególny nacisk na analizy synchroniczne i

rekonstruowanie struktur, a nie, jak

dotychczas, na diachronię i rekonstruowanie

procesów

• we wnioskowaniach dedukcyjnych bardzo

szybko pojawiła się trudność w formułowaniu

takich pytań, które nie byłyby ogólnikowe i

dawały się przetestować na posiadanym

materiale

Lewis Binford

• Lewis Binford miał zamiar przekształcić archeologię

z nauki humanistycznej w naukę ścisłą

• położył szczególny nacisk na testowanie hipotez
• weryfikacja hipotez poprzez obserwacje

współczesnych grup ludzkich (etnoarcheologia)

• budowane na podstawie etnoarcheologii modele

zwrotnie dopasowywane do znalezisk

archeologicznych

• tego rodzaju badania są nastawione na wykrywanie

regularności w ludzkich zachowaniach, a umykają im

cechy swoiste danych kultur

Krytyka „Nowej Archeologii”

• znaczenie adaptacyjne wytworu kulturowego trudno

ustalić poprzez uogólnienie

• nawet jeśli takie korelacje są ustalane za pomocą

statystyki, to zbyt wiele zmiennych pozostaje

nieustalonych, żeby mieć do takich wyliczeń zaufanie

• dyskusyjna jest teza, że wszystkie wytwory kulturowe

są związane z ekologią i procesem adaptacji, a nie są

pewnymi konwencjami kulturowymi

• zakłócenia podepozycyjne
• stratyfikacja społeczna w dostępie do informacji i

środków, która przekłada się na zróżnicowanie modeli

adaptacji