TOKSYKOLOGIA

LEKÓW

Agnieszka Salachna

Aleksandra Ozorka

Gr. S1

Lek

To każda substancja lub produkt stosowany
u ludzi zgodnie ze wskazaniami lekarskimi
w celach leczniczych, zapobiegawczych lub
diagnostycznych, względnie dla

zmodyfikowania

czynności fizjologicznych. Podawanie leków

jest

związane z ryzykiem wystąpienia efektów
ubocznych i niepożądanych działań leku.

Efekt uboczny

To każdy niepożądany efekt,

występujący

u pacjenta, niezależnie czy uznany

jest za

związany z danym produktem
medycznym, czy też nie.

Poważny efekt uboczny

To taki, który doprowadza do śmierci,
stanowi zagrożenie życia, powoduje
uszczerbek na zdrowiu, lub też wymaga
hospitalizacji, albo ją przedłuża. Ponadto
za poważne efekty uboczne uznawane

są

zawsze wady wrodzone lub wystąpienie
nowotworów złośliwych.

Niepożądane działanie leku

Każde szkodliwe i niezamierzone działanie leku,
które występuje przy jego podaniu, w dawce
stosowanej zwykle u człowieka w celach
profilaktyki, diagnostyki i leczenia chorób lub w
celu modyfikacji funkcji fizjologicznych. Każde
szkodliwe i niezamierzone działanie, wynikające
z przedawkowania, nadużycia, uzależnienia

oraz

interakcji z innymi lekami uznać należy za
niepożądane działania leku.

Działania niepożądane

Są to te wszystkie objawy, które lek
wywołuje poza swoim zasadniczym
działaniem leczniczym, po podaniu

go w

dawkach terapeutycznych.

Działania toksyczne

Są to te wszystkie objawy

niepożądane,

które występują po przedawkowaniu

leku.

Jest to zatrucie ostre lub przewlekłe.

Działania niepożądane i toksyczne mogą mieć
wieloraki charakter i przejawiać się w różnych
postaciach. Bardzo niebezpieczne są
występujące po podaniu leku reakcje
alergiczne.
Dużym zagrożeniem dla chorego są preparaty
lecznicze, które mogą wykazywać działania
rakotwórcze. U ciężarnych kobiet lek może
wywierać na płód działanie teratogenne lub
embriotoksyczne.

Przyczyny zatruć
lekami

Działanie toksyczne leków występuje
przede wszystkim w wyniku

stosowania

większych dawek niż dawki lecznicze

lub

kumulacji leku w organizmie podczas
długotrwałego jego podawania.

Oprócz przedawkowania, bezwzględnego,
może też wystąpić zatrucie w wyniku
przedawkowania
względnego, tj. wówczas, gdy podawane
choremu dawki lecznicze są dla niego zbyt
duże.
Przyczyn tego stanu może być wiele, np.:
-uszkodzenie wątroby,
-niewydolność nerek,
-osobnicza wrażliwość na działanie leków.

Zatrucia przypadkowe

Do groźnych następstw może prowadzić
omyłkowe podanie i przyjęcie niewłaściwego
leku. Omyłki mogą powstać różnych

miejscach

wytwarzania leku: w przemyśle
farmaceutycznym, spółdzielni chemiczno-
farmaceutycznej, w aptece lub podczas jego
stosowania, tj. w przychodni, szpitalu i przy
łóżku chorego.

Inną przyczyną zatrucia może być
spożycie leku przeterminowanego,
zawierającego toksyczne produkty jego
rozpadu.
Leki zafałszowane lub niewłaściwie
wykonane mogą doprowadzić do

zaburzeń

organizmu.

Zatrucia rozmyślne

Przyczyną umyślnego zatrucia może

być

próba samobójstwa, niezwykle groźna

w

przypadku równoczesnego wypicia
większych ilości alkoholu. Dochodzi

wtedy

zazwyczaj do śmierci

CZYNNIKI

POWODUJĄCE

TOKSYCZNOŚĆ

LEKÓW

Reakcje uczuleniowe

Odczyn immunologiczny, który może
przebiegać w czterech różnych typach
reakcji jako reakcja anafilaktyczna,
reakcja cytotoksyczna, zapalenie

naczyń

wywołane kompleksem

immunologicznym

oraz kontaktowe zapalenie skóry.

Najczęściej obserwuje się polekowe alergiczne
objawy skórne, o charakterze swędzącego
rumienia, wyprysku lub pokrzywki.
Następstwem reakcji uczuleniowych może też
być uszkodzenie układu krwiotwórczego i
elementów morfotycznych krwi, prowadzące do
wystąpienia niedokrwistości. Mogą też wystąpić
objawy obrzęku naczyniowego lub dychawicy
oskrzelowej. Uogólnionym odczynem
alergicznym jest choroba posurowicza, a
najcięższą postacią uczulenia polekowego jest
wstrząs anafilaktyczny

Odczyny fototoksyczne

Nadwrażliwość na światło. Obraz

kliniczny

ma charakter oparzenia

słonecznego.

Działanie rakotwórcze

Do potencjalnych czynników
rakotwórczych należy wiele leków.
Długotrwale podawane środki
przeciwnowotworowe
i immunosupresyjne mogą prowadzić

do

rozwoju procesu nowotworowego.

Działanie teratogenne i
embriotoksyczne

Leki stosowane u kobiet w ciąży

mogą

wywierać, ze względu na dużą

wrażliwość

rozwijających się tkanek płodu,
niekorzystny wpływ na jego rozwój.

Działanie teratogenne

To toksyczne działanie leku na zarodek i
płód ludzki w okresie jego organogenezy.
Jest to okres pierwszych 3 miesięcy ciąży.
Lek podany kobiecie w tym okresie ciąży
może spowodować obumarcie zarodka lub
jego uszkodzenie, w następstwie którego
rozwijają się wady wrodzone.

W drugim okresie ciąży, w okresie
rozwoju płodu, obejmującym okres
pozostałych 6 miesięcy, leki mogą
spowodować obumarcie płodu,

poronienie

lub różnego rodzaju uszkodzenia. Jest to
działanie embriotoksyczne.

WADY WRODZONE

BĘDĄCE WYNIKIEM

DZIAŁANIA LEKÓW

DZIELI SIĘ NA 3 GRUPY

1. Ciężkie wady rozwojowe

2. Malformacje

3. Anomalie

Ciężkie wady
rozwojowe

Są to wady, które zniekształcają cały
organizm, uniemożliwiając

rozpoznanie

zasadniczych przejawów ludzkiego
fenotypu.

Malformacje

Są to zmiany morfologiczne

narządów lub

ciała zarodka przekraczające

zmienności

osobnicze w obrębie rodzaju.

Anomalie

Są to morfologiczne odchylenia od
powszechnie przyjętych norm przy
zachowaniu prawidłowej czynności
poszczególnych narządów.

 

Leki przenikające do

mleka

Z antybiotyków w niewielkich ilościach do mleka
przechodzą penicyliny i cefalosporyny.

W małych ilościach pojawiają się także w mleku
matek tetracykliny.

Niektóre chemioterapeutyki : erytromycyna,
kotrimoksazol, metronidazol i hydrazyd kwasu
izonikotynowego.

Sulfonamidy nie przechodzą zazwyczaj do
mleka matek w dużych ilościach, jednakże
w przypadku większego ich dawkowania
mogą, wskutek wypierania bilirubiny z jej
połączeń z białkami, prowadzić do
wystąpienia u noworodków żółtaczki.

Nienarkotyczne leki przeciwbólowe
przechodzą do mleka matki w małej

ilości,

me stanowiąc w zasadzie zagrożeń dla
dziecka.
Kofeina może doprowadzić do
zwiększonej pobudliwości dziecka i
wywołać bezsenność.

Interakcja leków

Współczesna terapia rzadko ogranicza się
do stosowania pojedynczego leku.
Najczęściej są stosowane równocześnie 2
lub kilka leków. Zwiększa to znacznie
ryzyko wystąpienia działania toksycznego
w wyniku wzajemnego oddziaływania
leków, czyli ich interakcji.

LEKI

CHEMIOTERAPEUTYCZN

E

1. ANTYBIOTYKI
2. PENICYLINY

Penicyliny to grupa antybiotyków beta
laktamowych obejmująca, oprócz
naturalnej penicyliny benzylowej z jej
różnymi postaciami, także penicyliny
półsyntetyczne.

•

Benzylopenicylina

Aktywność biologiczna jest
uwarunkowana obecnością wiązania

beta

laktamowego między dwoma
aminokwasami. Penicyliny działają
bakteriobójczo, hamując biosyntezę
Ściany komórkowej bakterii.

Ze względu na mechanizm działania penicyliny
wykazują nie wielką w stosunku do innych
antybiotyków toksyczność. Penicyliny
wykazują natomiast, zwłaszcza
benzylopenicylina, silne właściwości
uczulające, co sprawia, iż przed
zastosowaniem tych leków istnieje
obowiązek wykonania próby uczuleniowej za
pomocą preparatu zawierającego antygen
penicylinowy.

Najpoważniejszą reakcją uczuleniową jest
wstrząs polekowy. W obrazie klinicznym
obserwuje się bladość i sinicę skóry, zimne poty
i zamroczenie. Stwierdza się krótki,
przyspieszony oddech, przyspieszenie tętna
oraz spadek ciśnienia tętniczego krwi. Stan ten
wymaga natychmiastowej interwencji lekarskiej.
Często objawem uczulenia są tylko niegroźne
wysypki i rumienię skórne, gorączka lub
zapalenie nerwów obwodowych.

•

Penicyliny półsyntetyczne

Podawane przede wszystkim doustnie,
wywołują znacznie mniej działań
niepożądanych. Bardzo rzadkie są reakcje
uczuleniowe, a zwłaszcza wstrząs polekowy.
Przeważają objawy ze strony przewodu
pokarmowego, występujące podczas długo
trwającego podawania leku.

•

Penicyliny z inhibitorami

kwas klawulanowy, sulbaktam
i tazobaktam.
Do najbardziej znanych i

powszechnie

stosowanych w terapii należą
augmentyna oraz Unasyn

3. CEFALOSPORYNY

Do związków beta-laktamowych należą
także cefalosporyny. Mechanizm

działania

polega na hamowaniu biosyntezy ścian
komórki bakteryjnej. Toksyczność
cefalosporyn, zwłaszcza III generacji, jest
niewielka.

Obserwowano działanie nefrotoksyczne,
prowadzące do martwicy kanalików
nerkowych. Czasami stwierdza się

uszkodzenie

ukadu krwiotwórczego oraz wątroby. Częste

są

objawy uczuleniowe w postaci odczynów
skórnych, gorączki, choroby posurowiczej.
Rzadko zdarza się wstrząs anafilaktyczny

4. CHLORAMFENIKOL

Jest to antybiotyk o szerokim zakresie działania
przeciwbakteryjnego otrzymywany syntetycznie.
Działa bakteriostatycznie. Mechanizm jego
działania polega na hamowaniu biosyntezy
białek i lipidów w komórce bakteryjnej.
Toksyczność chloramfenikolu jest duża.
Głównym niebezpieczeństwem jego działania
jest uszkodzenie szpiku kostnego.

Po podaniu dużych dawek leku dochodzi
do wystąpienia niedokrwistości oraz
leukopenii. Uszkodzenia te są odwracalne
po przerwaniu podawania leku. Innym
typem uszkodzenia szpiku jest
niedokrwistość aplastyczna. Jest to
uszkodzenie nieodwracalne i kończy się
śmiercią chorego.

Ponadto mogą też występować zaburzenia
czynności przewodu pokarmowego jak:
nudności, wymioty, biegunka, zapalenie żołądka
i jelit. U niemowląt lek ten może spowodować
wystąpienie tzw. zespołu szarości (Gray
syndrom), charakteryzującego się sinicą,
obniżeniem temperatury ciała, dusznością i
zapaścią. Występują też czasem skórne zmiany
uczuleniowe oraz zaburzenia czynności o.u.n. w
postaci bólów i zawrotów głowy oraz zaburzeń
widzenia.

5. AMINOGLIKOZYDY

Jest to grupa antybiotyków, których podstawę
chemiczną stanowią glikozydowe połączenia
aminosacharydów. Aminoglikozydy wykazują
dużą toksyczność. Działają silnie ototoksycznie i
nefrotoksycznie. Ototoksycznie: polegającego
na nagromadzeniu się antybiotyków w prążku
naczyniowym ucha środkowego dochodzi do
uszkodzenia nerwu przedsionkowego i
słuchowego, występowania zaburzeń
równowagi oraz upośledzenia słuchu, a nawet
głuchoty.

Nefrotoksycznie: uszkodzeniu ulega
nabłonek kanalików nerkowych.
Wszystkie te uszkodzenia są

odwracalne,

jeżeli antybiotyki zostaną w porę
odstawione.

6. TETRACYKLINY

Są to antybiotyki bakterio statyczne o
szerokim zakresie działania. Mechanizm
działania tetracyklin polega m.in. na
hamowaniu biosyntezy białka
bakteryjnego oraz proliferacji komórki
bakteryjnej. Wywołują liczne działania
niepożądane.

Najbardziej uchwytne i często
występujące są zaburzenia ze strony
przewodu pokarmowego (nudności,
wymioty i bóle brzucha). Większe dawki
mogą doprowadzić do toksycznego
uszkodzenia wątroby i wywołać ostrą
niewydolność tego narządu.

7. ANTYBIOTYKI PRZECIWGRZYBICZE

Podstawowymi antybiotykami tej grupy są:
amfoterycyna B oraz gryzeofulwina. Mechanizm
działania tych antybiotyków polega na
uszkodzeniu błony komórkowej grzybów.
Objawy toksyczne po amfoterycynie występują
ze strony przewodu pokarmowego w postaci
nudności, wymiotów i bólów brzucha.
Występują także bóle głowy oraz spadek
ciśnienia tętniczego krwi oraz silne działanie
toksyczne na o.u.n., wątrobę, nerki i szpik
kostny.

Mniejszą toksycznością charakteryzuje się
gryzeofulwina, która powoduje skórne reakcje
uczuleniowe oraz zaburzenia ze strony
przewodu pokarmowego.
W terapii powierzchniowych i układowych
zakażeń grzybiczych stosuje się pochodne
imidazolowe — ketokonazol i mikonazol.
Ujemną cechą tych związków jest jednak ich
duża toksyczność.

8. SULFONAMIDY

Sulfonamidy są pochodnymi kwasu
sulfanilowego. Mechanizm działania tych leków
polega na ich antagonistycznych

właściwościach

w stosunku do kwasu p-aminobenzoesowego
Sulfonamidy działają bakteriostatycznie,
hamując wzrost bakterii Gram-dodatnich i
Gram-ujemnych.

Wyróżnia się:
-sulfonamidy krótko działające
-o przedłużonym działaniu
-sulfonamidy nie wchłaniające się z
przewodu pokarmowego (stosowane w
jego zakażeniach)
-preparaty złożone o działaniu
bakteriobójczym

Bardzo często powodem zatrucia jest
nieprawidłowe dawkowanie. Dotyczy to

przede

wszystkim preparatów o przedłużonym
działaniu, które omyłkowo podaje się w
dużych ilościach, tak jak preparaty krótko
działające. W ciężkich zatruciach dochodzi do
zaburzeń psychicznych, niezborności ruchów,
zaburzeń widzenia i hipertermii.

Występują porażeni a mięśniowe i bóle
stawów. Obserwuje się zapalenie nerwów
obwodowych. Na skórze pojawia się
pokrzywka i rumień wielopostaciowy. W
bardzo ciężkich zatruciach dochodzi do
uszkodzenia wątroby i nerek oraz

rozwoju

niedokrwistości hemolitycznej.

Powikłaniem o podłożu alergicznym jest
zespół Stevensa-Johnsona (rumień
wielopostaciowy) Może też wystąpić
zespół Lyella, w którym występuje
martwicze oddzielenie się naskórka. Oba
te zespoły mogą zakończyć się
śmiertelnie.

Sulfonamidy podawane w dawkach
terapeutycznych przez dłuższy czas mogą
wywołać: zaburzenia przewodu
pokarmowego, skórne objawy uczuleniowe i
uszkodzenia układu krwiotwórczego w postaci
granulocytopenii.
Oddzielnym zagadnieniem jest wpływ
sulfonamidów na nerki. Niektóre sulfonamidy, a
zwłaszcza ich acetylopochodne, są trudno
rozpuszczalne w moczu i mogą krystalizować
w kanalikach krętych, prowadząc do
uszkodzenia miąższu nerek.

LEKI PRZECIWBÓLOWE,

PRZECIWGORĄCZKOWE,

I PRZECIWZAPALNE

-Opioidowe leki przeciwbólowe

-Niesteroidowe leki przeciwzapalne

Niesteroidowe leki przeciwzapalne wykazują
słabsze działanie farmakologiczne niż
narkotyczne leki przeciwbólowe. Wykazują
natomiast dodatkowo działanie przeciwzapalne i
przeciwgorączkowe.

W terapii stosowane są liczne preparaty
niesteroidowych środków przeciwzapalnych z
różnych grup chemicznych. Wykazują one
jednak liczne podobne dzałania niepożądane.
Leki te drażnią błoną śluzową przewodu
pokarmowego. Występują nudności i wymioty
oraz biegunki. Mogą wywołać także
owrzodzenie żołądka i dwunastnicy.

Doprowadzić też mogą do uszkodzenia wątroby,
wywołać zapalenie nerek. Występuje także
hamowanie agregacji płytek krwi, co
powodować może wydłużenie czasu
krwawienia.
Szeroko stosowane są pochodne kwasu
salicylowego. Po dawkach toksycznych
salicylanów następuje bezpośrednio pobudzenie
o.u.n. (tzw.encefaloparia salicylowa), czego
efektem jest pobudzenie czynności ośrodka
oddechowego.

Oddech staje się głębszy i przyśpieszony,
co powoduje utratę znacznych ilości dwutlenku
węgla z wydychanym powietrzem i związane z
tym zjawiskiem podwyższenie pH krwi
(zasadowica oddechowa).
Z salicylanów stosowany jest przede wszystkim
kwas acetylosalicylowy (Polopiryna, Aspirin).

Oprócz typowych dla niesteroidowych
leków przeciwzapalnych objawów
długotrwałe podawanie tych preparatów
wywołać może zatrucie przewlekłe, w którym
występują bóle i zawroty głowy, osłabienie,
nudności i wymioty oraz zaburzenia słuchu i
wzroku. U osób uczulonych wystąpi może
astma aspirynozależna.

U dzieci do 12 roku życia można
obserwować wystąpienie zespołu

Reya

charakteryzującego się

encefalopatią oraz

stłuszczeniem i powiększeniem

wątroby.

Dawki śmiertelne
niektórych leków
przeciwbólowych po
podaniu doustnym:

Lek

Dawka

smiertelna

Salicylany

25 -35 g

Paracetamol

15 g

Kodeina

800 mg

Morfina

200 mg
(podskórnie)

Petidyna

(Dolargan)

1 g

(podskórnie)

Ostre zatrucia salicylanami są często
spotykane u dzieci. W tych przypadkach
notuje się także największą liczbę zgonów. U
dorosłych rzadko dochodzi do ostrego zatrucia
tymi preparatami. Wśród objawów ciężkiego
zatrucia dominują: znaczne pobudzenie
oddechu, sinica, wymioty, zawroty głowy.
Pojawiają się wybroczyny. Mogą wystąpić
drgawki. Powodem zgonu jest zazwyczaj
niewydolność oddechowa.

Niekiedy jednorazowa dawka 500 mg-1 g

kwasu

acetylosalicylowego może wywołać reakcje
alergiczne z zapaścią i zaburzeniami
oddychania, aż do wstrząsu anafilaktycznego
włącznie.W zatruciach ostrych o lżejszym
przebiegu obserwuje się bóle w jamie
brzusznej, pobudzenie oddechu, wymioty,
zawroty głowy, senność, gorączkę, zaburzenia
koordynacji i wybroczyny.

W zatruciu przewlekłym występują
nudności i wymioty. Dochodzi do
krwawień z przewodu pokarmowego.
Może rozwinąć się choroba wrzodowa.
Występuje szum w uszach. Obserwować
też można objawy zaburzeń
psychicznych.

Z pochodnych aniliny stosowany jest
powszechnie acenol (Paracetamol) jako środek
przeciwbólowy i przeciwgorączkowy, często w
mieszankach przeciwbólowych. Zalecany jest
także u dzieci. Toksyczność tego związku jest
związana przede wszystkim z jego działaniem
hepatotoksycznym. Może wystąpić
methemoglobinemia i niedokrwistość
niedobarwliwa.

Pochodne kwasów arylooctowych, jak
diklofenak (Voltaren) stosowane są przede
wszystkim jako leki przeciwbólowe i
przeciwzapalne. Z pochodnych kwasu
fenylopropionowego zastosowanie w terapii
znajduje najczęściej ibuprofen oraz naproksen.
Leki te wykazują jedynie typowe dla tej grupy
leków działania niepożądane.

LEKI DZIAŁAJĄCE NA
UKŁAD KRĄŻENIA

•

Glikozydy nasercowe

Glikozydy nasercowe stosowane są przede
wszystkim w niewydolnościach krążenia
pochodzenia sercowego, w których występuje
duszność, sinica, obrzęki, przesięki i zastój
żylny, oraz pomocniczo w zaburzeniach
rytmu. Glikozydy naparstnicy wchłaniają się
dobrze z przewodu pokarmowego.

W ostrym zatruciu glikozydarni
naparstnicy, podanej doustnie, występują:
bóle głowy, nudności, wymioty, biegunka,
zaburzenia widzenia, zwłaszcza
barwnego, zwolnienie tętna, spadek
ciśnienia tętniczego krwi i zaburzenia
rytmu serca. Zgon spowodowany jest
zazwyczaj migotaniem komór.

Zatrucia przewlekłe charakteryzują się
podobnymi objawami, z których na
początku występują przede wszystkim
zaburzenia żołądkowo-jelitowe.
Toksyczność glikozydów zwiększa
niedobór potasu w organizmie.

KONIEC