Paradygmaty

w teorii bezpieczeństwa

Dr hab. Jarosław Gryz

Układ wystąpienia

• Konstrukcja nauk społecznych

• Paradygmat bezpieczeństwa

– Funkcje

• Pojęcie bezpieczeństwa

• Definiowanie bezpieczeństwa

• Stosowanie paradygmatu

– Zarządzanie strategiczne bezpieczeństwem

• Podsumowanie

Konstrukcja nauk

społecznych

Historyczna konstrukcja nauk społecznych od wieku XVIII do

roku 1945:

• Klasyczna wizja nauki została zbudowana na dwóch filarach:

– newtonowskim modelu wiedzy
– kartezjańskim dualizmie świata fizycznego i duchowego.

• Podział ten w dużym stopniu zaważył na kształcie nauki.
• Sfera duchowa cieszyła się znacznie mniejszym

zainteresowaniem naukowców, niż przedmioty świata

fizycznego, których poznanie zapewniało człowiekowi

panowanie nad przyrodą.

• Od końca wieku XVIII nauka była utożsamiana z naukami

przyrodniczymi. Nauki społeczne wzorowały się na naukach

przyrodniczych, co wynikało z faktu, że tylko sposób

uprawiania nauki prezentowany przez przyrodoznawców był

uznawany za wartościowy i poprawny poznawczo. W tym

okresie rozpoczął się także proces instytucjonalizacji i

profesjonalizacji nauki.

Konstrukcja nauk

społecznych

• Konstrukcja historyczna:

• Główną rolę odegrało tu pięć ośrodków naukowych: Wielka

Brytania, Francja, kraje niemieckie, włoskie oraz w Stany

Zjednoczone.

• Zasadniczym przedmiotem czterech spośród nich (historii,

ekonomii, socjologii i nauk politycznych) była rzeczywistość

społeczna tychże krajów.

– Badania reszty świata były do pewnego stopnia

marginalizowane albo przesuwane do innych dyscyplin np.

antropologii.

• Rozwój nauk społecznych dokonywał się w sytuacji potwierdzania

przez Europę jej zwierzchnictwa nad resztą świata.

• Każda z dziedzin nauk podjęła wysiłek zmierzający do

zdefiniowania tego, co odróżnia ją od innych dziedzin.

• Na przykład przedstawiciele nauk społecznych (socjologia,

ekonomia, politologia) podkreślali ich nomotetyczny charakter,

który miał odróżniać te dziedziny od np. idiograficznie

zorientowanej historii.

• Dzięki tym procesom i powstały w miarę jasno wytyczone

granice: pomiędzy naukami przyrodniczymi a społecznymi oraz w

ramach samych nauk społecznych.

Konstrukcja nauk

społecznych

Debaty w ramach nauk społecznych od 1945 roku do

czasów współczesnych:

• Po II wojnie światowej, gdy instytucjonalne struktury nauk

społecznych wydawały się być już uformowane, rozpoczęły

się trzy procesy, które wywołały wiele dyskusji w ramach

nauk społecznych i wpłynęły na przeobrażenia ich

struktury:

– Pierwszym z tych procesów były zmiany w światowym układzie sił

politycznych (Stany Zjednoczone wyszły z wojny dysponując

przytłaczającą potęgą ekonomiczną, rozpoczęła się tzw. zimna

wojna pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim,

zaś nie-europejskie kraje świata stopniowo odzyskiwały swe prawa)

– Drugą zmianę stanowił fakt, że w ciągu 25 lat po wojnie świat

przeżył najpotężniejszy w dziejach wzrost mocy wytwórczej i liczby

ludności.

– Trzecim elementem zmian była ilościowa i geograficzna ekspansja

systemu uniwersyteckiego na całym świecie.

• Każda z tych okoliczności miała wpływ na kształt nauk

społecznych i podejmowaną przez nie problematykę.

Klasyfikacja nauk

społecznych

W systemie nauk społecznych istnieją trzy linie podziału:

• Pierwsza z nich dotyczy rozłamu na badania świata nowoczesnego (historia i

trzy społeczne nauki nomotetyczne) oraz świata nienowoczesnego

(przedmiot antropologii i orientalistyki).

• Druga linia podziału przebiega w obrębie badań nad światem nowoczesnym:

podział na badania przeszłości (historia) i teraźniejszości (nauki społeczne).

• Trzecia linia przebiega z kolei w ramach społecznych nauk nomotetycznych,

rozszczepiając badania z tego zakresu na badania rynku (ekonomia),

państwa (politologia) i społeczeństwa obywatelskiego (socjologia).

• Wszystkie te rozwarstwienia zostały podważone w świecie powojennym w

efekcie trzech wymienionych poprzednio procesów.

• Jednym ze źródeł kwestionowania tych podziałów było pojawienie się studiów

regionów (area studies). Badania regionów skupiały badaczy rozmaitych

nauk społecznych i z definicji były badaniami multidyscyplinarnymi. Studia

regionalne obnażyły, sztuczność podziałów instytucjonalnych w ramach nauk

społecznych.

– Po pierwsze, badacze społeczni zaangażowali się bowiem w badanie

świata niezachodniego, który interesował dotąd przedstawicieli

antropologii bądź orientalistyki.

– Po drugie, w ramach tych badań rozpoczął się proces przerzucania

mostów pomiędzy nomotetycznymi naukami społecznymi a historią.

– Pp trzecie, konsekwencją pojawienia się studiów regionalnych, było coraz

ciaśniejsze zazębianie się nauk społecznych, czyli socjologii, ekonomii i

politologii.

Paradygmat bezpieczeństwa

Thomas Khun:
• paradygmat rozumiany jest jako

obowiązujący w danym okresie rozwoju
nauki wzorzec badań. Do jego zmiany
dochodzi wówczas, gdy w oparciu o
istniejący paradygmat nie jest możliwe
rozwiązywanie stawianych problemów oraz,
gdy pojawia się coraz więcej anomalii, tj.
faktów, które zdają się przeczyć
obowiązującym w ramach paradygmatu lub
wyprowadzanym z niego teoriom.

Paradygmat bezpieczeństwa

• Funkcje eksplanacyjne w postaci:
• tworzenia przestrzennego, wielokryterialnego

obrazu środowiska bezpieczeństwa
międzynarodowego

• określenia istoty, zakresu, charakteru, specyfiki

bezpieczeństwa podmiotu w wymiarze globalnym,
regionalnym, subregionalnym, lokalnym

• racjonalizacji i ukierunkowania działań podmiotów

poprzez politykę i strategię w środowisku
międzynarodowym na rzecz przezwyciężania
zagrożeń, sprostania wyzwaniom, wykorzystania
szans

Paradygmat bezpieczeństwa

• Badania prowadzone na paradygmacie prowadzą do:
• przyjmowania stałych, wynikających z paradygmatu cech

rzeczywistości, środowiska bezpieczeństwa podmiotu

(anarchiczności środowiska bezpieczeństwa, wrażliwości i

podatności podmiotów, ewolucji zagrożeń, normatywności

oraz instytucjonalizacji bezpieczeństwa podmiotów);

• określania kierunków działań określających bezpieczeństwo

podmiotu (np. delegalizacji wojny napastniczej i kontroli

zbrojeń, terroryzmu międzynarodowego oraz wielu innych);

• łącznego bądź rozłącznego badania płaszczyzn (sfer,

wymiarów) bezpieczeństwa: politycznego, ekonomicznego,

społeczno – kulturowego, militarnego.

• Rezultatem tych badań jest:

– określenie istoty, zakresu, charakteru, a także specyfiki

bezpieczeństwa podmiotu zarówno w jego wymiarze zewnętrznym,

jak i wewnętrznym w stosunku do uwarunkowań

(determinantów) występujących w środowisku

podmiotu.

Pojęcie bezpieczeństwa

• Pojęcie bezpieczeństwa w znaczeniu

politologicznym, występujące w naukach
społecznych, cechuje różnorodność i dowolność
wykładni. Współcześnie mamy do czynienia z
nieustającym rozszerzaniem jego znaczenia, co
sprawia że nie ma spójnej uzgodnionej definicji
bezpieczeństwa w stosunkach
międzynarodowych. Nie mniej jednak, w
literaturze przedmiotu możemy wyodrębnić trzy
podejścia, na podstawie których podejmowane są
próby zdefiniowania tego pojęcia. Są to: sposób
odczuwania bezpieczeństwa, sposób rozumienia
bezpieczeństwa, sposób określania
bezpieczeństwa.

Pojęcie bezpieczeństwa

• Stan bezpieczeństwa: subiektywny, obiektywny, W. Multan,

Bezpieczeństwo międzynarodowe ery nuklearnej, Warszawa 1991, s.22; B.

Buzan, People, States and Fear: An Agenda for International Security

Studies in the Post-Cold War Era, Hemel Hempstead: Harvester

Wheatsheaf 1991 (second edition), s. 19

• Zakresu podmiotowego bezpieczeństwa: J. Kukułka, Bezpieczeństwo a

współpraca europejska: współzależności i sprzeczności interesów, Sprawy

Międzynarodowe 1982, nr 7, s. 34; H. Brown, Thinking About National

Security, Boulder 1983, s. 4;

• Zakresu przedmiotowego bezpieczeństwa; R. Zięba, Wpływ procesów

internacjonalizacji na ewolucję bezpieczeństwa państw, w J. Kukułka (red.),

Internacjonalizacja życia narodów i państw, Warszawa 1991, s. 78-92; J.

Stefanowicz, Ład międzynarodowy. Doświadczenie i przyszłość, Warszawa

1996, 109-238.

• Dynamiki (oraz towarzyszącej jej ewolucji) bezpieczeństwa: J. Stańczyk,

Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa 1996, s. 27; M.

Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie, Lublin 1996, s. 15; E.

Cziomer, L. W. Zyblikiewicz, Zarys współczesnych stosunków

międzynarodowych, Warszawa – Kraków 2002, 138-143;

• Procesu bezpieczeństwa: R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa

europejskiego – koncepcje – struktury – funkcjonowanie, Warszawa 2004

(wyd. IV), s. 47-54; J. Stańczyk, Kres „zimnej wojny”. Bezpieczeństwo

europejskie w procesie zmiany międzynarodowego układu sił (na

przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w.), Toruń 2004.

Pojęcie bezpieczeństwa

• Bezpieczeństwo – w wymiarze podmiotowym,

przedmiotowym, funkcjonalnym / procesualnym – można

definiować w odmienny sposób, przy wykorzystaniu

różnorodnych teorii oraz podejść badawczych.

• Dotyczy ono jednak zawsze podmiotów występujących w

stosunkach społecznych w postaci:

– państw oraz społeczeństw, tworzonych z ich udziałem

instytucji i organizacji, rządowych i pozarządowych.

• Dążąc zatem do określenia paradygmatu bezpieczeństwa,

odnosimy się do:

– Interakcji między ww. podmiotami

– Uwarunkowań w których mają one miejsce, tj. wymiarów

bezpieczeństwa: globalnego,

regionalnego,subregionalnego

• Bezpieczeństwo przyjmuje inną postać w zależności od

rozpatrywanego kontekstu, a wymiary bezpieczeństwa –

pomimo wzajemnego przenikania – pozostają odrębne tak

w poszczególnych regionach, subregionach, czy wreszcie

lokalnie.

Definiowanie

bezpieczeństwa

Jeden uniwersalny paradygmat

bezpieczeństwa składa się

z różnorodnych odmian

bezpieczeństwa definiowanych

w stosunku do:

– poszczególnych podmiotów

bezpieczeństwa,

– ich interakcji,
– różnych wymiarów / obszarów

w których mają one miejsce.

PŁASZCZYZNA

BEZPIECZEŃSTW

A

WYMIAR BEZPIECZEŃSTWA

GLOBALNY

REGIONALNY

SUBREGIONALN

Y

LOKALNY

POLITYCZNA

GOSPODARCZA

SPOŁECZNA

KULTUROWA

INFORMACYJNA

EKOLOGICZNA

MILITARNA

BEZPIECZEŃSTWO

ZEWNĘTRZNE

BEZPIECZEŃSTWO

WEWNĘTRZNE

CECHY ŚRODOWISKA

BEZPIECZEŃSTWA

(PROCESY, ZJAWISKA,

ZDARZENIA)

CECHY WŁASNE PODMIOTU

BEZPIECZEŃSTWA

(MISJA, WIZJA, CEL)

WYZWANIA -

RYZYKA

ZAGROŻENIA

SZANSE

WYMIARY
BEZPIECZEŃSTWA:

GLOBALNE,
REGIONALNE,
SUBREGIONALNE,
LOKALNE

PODMIOT

BEZPIECZEŃSTWA

CECHY

ŚRODOWISKA

BEZPIECZEŃSTWA

DZIAŁANIA

OKREŚLAJĄCE

BEZPIECZEŃSTWO

PODMIOTU

PŁASZCZYZNY

BEZPIECZEŃSTWA

PODMIOTU

W

z

S

LEGENDA:

W – WYZWANIA

Z – ZAGROŻENIA

S – SZANSE

W

M

C

LEGENDA:

W – WIZJA

M – MISJA

C – CEL

„Awers”

„Rewers”

R

R

R

R - RYZYKA

Definiowanie

bezpieczeństwa

• wyzwania (rozumiane jako zespół czynników,

których wybór określa negatywny lub pozytywny

stan bytu i rozwoju podmiotu);

• ryzyka (miara/ocena niebezpieczeństwa

wynikającego albo z prawdopodobnych zdarzeń od

nas niezależnych, albo z możliwych konsekwencji

podjęcia decyzji. Ryzyko jest wskaźnikiem stanu,

zjawiska, procesu, trendu który może prowadzić do

strat)

• zagrożenia (rozumiane jako zespół czynników

negatywnie oddziałujących na byt i rozwój

podmiotu);

• jak i szanse (rozumiane jako zespół czynników

pozytywnie oddziałujących na byt i rozwój

podmiotu).

Definiowanie

bezpieczeństwa

• wizja bezpieczeństwa podmiotu wyraża

konceptualną gotowość do sprostania wyzwaniom,
zagrożeniom, szansom, zwykle określającym jego
działania na rzecz zapewnienia bytu i rozwoju w
średnio – i długoterminowej perspektywie czasu;

• misja bezpieczeństwa podmiotu określa sposób

jego bieżącego działania na rzecz zapewnienia bytu
i rozwoju w stosunku do istniejących
(rozpoznanych) wyzwań zagrożeń, szans;

• cele bezpieczeństwa podmiotu wyznaczają

kierunek działań (realizowanych bądź
podejmowanych) w stosunku do
istniejących (rozpoznanych) oraz prognozowanych
wyzwań zagrożeń, szans.

W

M

C

POLITYKA

STRATEGIA

Rewers

W

Z

S

STRATEGIA

POLITYKA

Awers

W

M

C

POLITYKA

STRATEGI

A

Awers

W

Z

S

STRATEGI

A

POLITYKA

Rewers

Definiowanie

bezpieczeństwa

Działania podmiotu:
• Po pierwsze, są pochodną wartości, potrzeb i

interesów określających jego byt i rozwój

• Po drugie, misja podmiotu jest ściśle związana z jego

wizją oraz formułowanymi w tym zakresie celami.

• Po trzecie, działania podmiotu są długofalowe,

obliczone na uzyskanie określonych efektów w czasie.

• Po czwarte, działania podmiotu uwzględniają

istniejące i potencjalne wyzwania, zagrożenia i

szanse, które są lub mogą być podstawą modyfikacji

zarówno polityki jak i strategii.

• Po piąte, cele podmiotu są realizowane zarówno w

sposób koncepcyjny – odpowiadający strategii jako

koncepcji działania, jak i w sposób praktyczny –

odpowiadający strategii jako metodzie lub wielu

metodom działania.

Polityka państwa / Strategia państwa

Polityka i strategia ogólna

Polityka społeczno – kulturowa / Strategia społeczno -

kulturowa

Polityka ekonomiczna / Strategia ekonomiczna

Polityka bezpieczeństwa / Strategia bezpieczeństwa

Polityki i strategie dziedzinowe

Polityka
makroekonomiczna /
Strategia
makroekonomiczna

Polityka
mikroekonomiczna /
Strategia
mikroekonomiczna

Polityka społeczna /
Strategia społeczna
Polityka kulturowa /
Strategia kulturowa

Polityka
obronności /
Strategia
obronności

Polityka
wojskowa /
Strategia

wojskowa

Polityki i strategie sektorowe

TEORIA STRATEGICZNEGO ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM

TEORIA

STRATEGICZNEGO

ZARZĄDZANIA

BEZPIECZEŃSTWEM

TEORIA

STRATEGICZNEGO

ZARZĄDZANIA

BEZPIECZEŃSTWEM

TEORIA

BEZPIECZEŃ-

STWA

INNE

RODZAJE

TEORII

SPOŁECZNYCH

TEORIA

ORGANIZACJI

I ZARZĄDZANIA

TEORIA

POLITYKI

STOSUNKÓW

M.NARODOWYCH

STRATEGIA

ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM

STRATEGIA

ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM

Osobowe

źródła

informacji

Osobowe

źródła

informacji

ZASOBY Z ZAKRESU STRATEGII BEZPIECZEŃSTWA

ZASOBY Z ZAKRESU STRATEGII BEZPIECZEŃSTWA

• pracownicy naukowi

• pracownicy nauk.-dyd.,

• etatowi i nieetatowi pracownicy
uczelnianych ośrodków
(placówek) informacji,

• pracownicy jednostek
organizacyjnych, zabezpieczających
merytorycznie proces kształcenia

• pracownicy naukowi

• pracownicy nauk.-dyd.,

• etatowi i nieetatowi pracownicy
uczelnianych ośrodków
(placówek) informacji,

• pracownicy jednostek
organizacyjnych, zabezpieczających
merytorycznie proces kształcenia

Instytucjonalne

źródła

informacji

Instytucjonalne

źródła

informacji

Dokumentalne

źródła

informacji

Dokumentalne

źródła

informacji

• Akademicki Ośrodek
Informacji Naukowej,

• Wydziały

• Instytuty Wraz ze swoimi OIN

• Katedry

• Zakłady

• Akademicki Ośrodek
Informacji Naukowej,

• Wydziały

• Instytuty Wraz ze swoimi OIN

• Katedry

• Zakłady

• naukowe biblioteki akademickie
(wypożyczalnie, czytelnie, archiwa)

• wydziałowe i instytutowe
biblioteki i czytelnie

• akademickie, wydziałowe
i instytutowe komórki
dokumentalistyczne i inne

• naukowe biblioteki akademickie
(wypożyczalnie, czytelnie, archiwa)

• wydziałowe i instytutowe
biblioteki i czytelnie

• akademickie, wydziałowe
i instytutowe komórki
dokumentalistyczne i inne

BADANIA W OBSZARZE STRATEGICZNEGO ZARZĄDZANIA

BEZPIECZEŃSTWEM

N

A
R

O

D

O

W

E

P

O
N

A

D
N

A
R

O
D
O

W

E

D y p l o m a t y c z n e

E k o n o m i c z n e

I n f o r m a c y j n e

Narodowa

Strategia

Wojskowa

NARODOWA STRATEGIA BEZPIECZEŃSTWA

Narodowa

Strategia

Obronna

Działania Wojenne na
Głównych Teatrach
Major Theater Wars (MTWs)

Operacje o mniejszej skali
wynikające z Planów
Wariantowych

Smaller Scale Contingencies

Obecność i
Zaangażowanie
Wojskowe

Rozwój i transformacja
dla przyszłości

E l e m e n t y n a r o d o w e j p o t ę g i:

M i l i t a r n e

TEORIA STRATEGICZNEGO ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM

PRAKTYKA STRATEGICZNEGO ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM

NAUKI

WOJSKOWE

INNE

RODZAJE

NAUK

SPOŁECZNYCH

NAUKI

O ORGANIZACJI

I ZARZĄDZANIU

STRATEGICZNE

ZARZĄDZANIE

BEZPIECZEŃSTWEM

STRATEGICZNE

ZARZĄDZANIE

BEZPIECZEŃSTWEM

NAUKI

POLITYCZNE

TEORIA

(STOSUNKI

M.NARODOWE)

Podsumowanie

• Rola paradygmatu

• Istota badań nad bezpieczeństwem

• Zakres poznania