Język w zachowaniach

społecznych

Dr Jolanta Panasiuk

ORALNOŚĆ I PIŚMIENNICTWO
W ASPEKCIE HISTORYCZNYM



W pełni rozwinięte pismo fonetyczne, czyli takie, w którym litery

odpowiadają głoskom (a nie wyrazom czy pojęciom) stworzyli

dopiero starożytni Grecy na kanwie spółgłoskowego alfabetu

północnosemickiego ok. 1000 r.pne. z pisma greckiego

rozwinęły się znane nam dziś alfabety, w tym również alfabet

łaciński, który znalazł zastosowanie także w jęz. polskim po

przyjęciu chrześcijaństwa przez Mieszka I w 966 r.



Jeśli zatem przez komunikację pisaną będziemy rozumieć teksty

wytwarzane w piśmie fonetycznym, to możemy powiedzieć, że

w skali całej ludzkości liczy ona dopiero 3000 lat.



Za umowną datę początków komunikacji pisanej w języku

polskim uważa się 1130 r.



Średniowieczną Europę opanowała produkcja taniego materiału

piśmiennego, czyli papieru (Włochy - XIII w., Polska – XV w.). To

przyczyniło się do kolejnego wynalazku – druku i związanej z

nim masowej produkcji taniej książki.

ROLA PISMA W ROZWOJU
MYŚLENIA I JĘZYKA



Dla człowieka żyjącego w kulturze oralnej, język jest

rodzajem działania  przekonanie, że język może

zmieniać świat.



Dla człowieka piśmiennego język ma charakter etykiet,

nadawanych określonym pojęciom.



Powiązane z pewnym sposobem myślenia:

•

- kultura piśmienna – myślenie abstrakcyjne;

•

- kultura oralna – myślenie sytuacyjne.



Stworzenie systemu reguł ortograficznych oznacza

zakończenie prac nad adaptacją alfabetu łacińskiego.

W Europie 3 alfabety: łaciński, grecki, cyrylica.



W Polsce drukarze krakowscy ustalili ortografię:

•

- XVI–XVIIIw.- norma zwyczajowa

•

- od XVIII – norma skodyfikowana.

ROLA DRUKU W ROZWOJU
JĘZYKA I CYWILIZACJI

•

masowy i tani tekst drukowany stworzył podwaliny pod

wielki rozwój i upowszechnienie szkolnictwa;

•

stał się fundamentem gwałtownego od XVIw. Rozwoju

kultury i nauki oraz postępu technicznego w późniejszych

stuleciach;

•

rozwój komunikacji ponadplemiennej i ponadnarodowej;

•

ogromny przyrost słownictwa

•

uporządkowanie składniowej organizacji tekstu oraz wzrost

liczby modeli zdaniowych

•

język ogólny nabrał prestiżu kulturalnego i został

stopniowo poddany normie, najpierw zwyczajowej, a

później skodyfikowanej w gramatykach i wydawnictwach

poprawnościowych;

•

język pisany stał się w zakresie morfologii i słownictwa

bardziej odporny na zmiany niż żywa mowa; nabrał

charakteru bardziej zachowawczego.

Lata 1900-1918:



niepomyślne warunki polityczne (zabory: pod zaborem

pruskim było ciężko, ale pod austriackim nastąpił rozwój

polszczyzny, powstawały uniwersytety w Krakowie i we

Lwowie)



inteligencja głównym użytkownikiem języka (1%

społeczeństwa)



duży analfabetyzm (60%)



skażenie języka polskiego obcymi wyrazami



powstanie klasy robotniczej – pomost językowy



rozwój prasy



początek kultury masowej



rozwój techniki



teatr

Lata 1918-1939:



niepodległość- pełna możliwość rozwoju języka, cel: ujednolicenie



słownictwo organizacyjno-społeczne



powstanie nowej terminologii – styl urzędowy



inteligencja – 6% społeczeństwa



bariery między warstwami społecznymi – przeszkoda dla języka

ogólnopolskiego



kino dźwiękowe, telefon, radio



powstanie w 1920 r. w Krakowie Towarzystwa Miłośników Języka

Polskiego



powstanie w 1930 r. w Warszawie Towarzystwa Krzewienia

Poprawności i Kultury Języka



nowa gramatyka



gromadzenie materiałów do „Słownika staropolskiego”



rosnący poziom nauczania: nowy program, metody, rozwój

literatury metodycznej, nowa terminologia gramatyczna,

likwidacja analfabetyzmu

Lata 1939- ostatnia dekada XX
w.



upowszechnienie radia i telewizji



język ogólny przestaje być językiem elity i staje się

językiem kultury masowej



tendencja do normalizacji



pojawienie się nowomowy



później walka społeczeństwa z nowomową



standaryzacja, wewnętrzne ujednolicenie



normalizacja ortografii, sformułowanie przepisów

interpunkcyjnych



przejawy precyzowania wartości treściowej



zanik przyrostków żeńskości w nazwiskach kobiet (-owa,

-ówna)



szerzenie się skrótowców.

JĘZYK JAKO SAMOISTNA
WARTOŚĆ KULTURY



stanowi źródło wiedzy o przeszłości
kraju i narodu;



stanowi źródło wiedzy o człowieku w
ogóle, jego sposobach percypowania
i kategoryzowania zjawisk;



język można uważać za autoteliczną
wartość kultury porównywalną ze
sztuką czy nauką.

CHARAKTERYSTYKA NOWOMOWY



Jest to zbiór pewnym konwencji wypowiedzeniowych, utartych

zwrotów, stereotypów, schematów, itp. typowych dla tekstów

totalitarnych w wersji komunistycznej.

•

To inaczej język władzy i kontrolowanych przez nią środków masowego

przekazu, służący celom propagandowym i manipulowaniu wolą,

nastrojami i zachowaniami społecznymi.

•

Jest to forma swoistego kontaktu władzy ze społeczeństwem. Aby te cele

osiągnąć, totalitarna władza musi mieć monopol informacyjny. Monopol

ten przejawia się najsilniej w istnieniu państwowej cenzury prewencyjnej,

którą objęte są przede wszystkim teksty publiczne.

•

Cenzura w skrajnych przypadkach może dotyczyć także zachowań

pozawerbalnych: ubioru, muzyki, stylu bycia itd., np. w czasach

stalinowskich zakazana była muzyka jazzowa jako „muzyka

imperialistyczna”.



O zjawisku nowomowy można mówić dopiero w odniesieniu do XX

w., w związku z powstaniem wówczas ideologii marksistowsko-

leninowskiej, obowiązującej w krajach realnego socjalizmu.

Zasięg jej występowania znacznie się rozszerzył, w których

komuniści co prawda nie rządzą (Francja, Włochy), ale odgrywają

ważną rolę.

Funkcje nowomowy

•

funkcja perswazyjna – wpajanie rządzonym określonych ocen, postaw i

przekonań, o zmuszenie ich do przyjęcia ideologii komunistycznej.

Prowadzi to do „zniewolenia umysłu”, do odebrania samodzielności

myślenia i zdolności do refleksji nad tym, co się dookoła dzieje

•

funkcja zakłócająca – polega na dezinformowaniu obywateli przez

podawanie informacji spreparowanych, przekształconych, sfałszowanych

(jest to swoiście rozumiana funkcja komunikacyjna)

•

funkcja manifestowania przez władzę wszechobecności i opiekuńczości –

służą temu liczne i drobiazgowe informacje o działalności najwyższych

władz państwowych ( sekretarza, prezydenta, premiera) o wizytach w

zakładach pracy, kopalniach, na budowach. Chodzi o pokazanie, jak rząd

troszczy się o obywateli – jest wszędzie i zawsze;

•

funkcja rytualno-fatyczna – jest ona bliska poprzedniej, gdyż w

komunikatach o wizytach musiały występować stałe formuły, które poza

manifestacją wszechobecności włądców miały na celu podtrzymywanie

kontaktu z „ludem miast i wsi”, np. towarzysze i obywatele, ludu

pracujący miast i wsi, towarzyszki i towarzysze. Dodatkowo silna

rytualizacja tekstów wyraża się w stosowaniu zwrotów konwencjonalnych i

stereotypowych, np. dalsze zacieśnienie braterskiej współpracy, szerokie

poparcie, wyciągać wnioski z doświadczeń historii, wszyscy uczciwi ludzie,

bijące serce partii, agenci imperializmu.

Funkcje nowomowy

•

Funkcja kontrolna – w tekstach komunistycznych chodziło o

wywieranie nacisku, m.in. na dziennikarzy i pisarzy, którzy przez

użycie języka propagandy mieli demonstrować swoją lojalność

wobec władzy, a jednocześnie wpływać na świadomość wolę

społeczeństwa.

•

Funkcja magiczna – zadaniem języka ie jest opisywanie czy

poznawanie rzeczywistości, ale jej swoiste tworzenie w słowie, tak

by była zgodna z założeniami ideologicznymi i obowiązującymi w

danej chwili tezami propagandy; kreowanie rzeczywistości za

pomocą słów, którym nadawano moc sprawczą. Dla kreowania

rzeczywistości dokonywano manipulacji na słowach przez

nadawanie im wartościowania, którego dotąd nie miały, albo

naużywano wyrazów o neutralnym bądź pozytywnym zabarwieniu,

np. batalia o lepszą przyszłość, oddani partii, głęboko związani z

narodem, bronić wartości socjalistycznych.

•

Tabu językowe – w ustroju komunistycznym nie wolno było używać

takich słów jak strajk, bunt, stalinizm, kryzys, inflacja, recesja.

Zastępowano je określeniami jak: wydarzenia grudniowe, przerwy w

pracy, przestoje, okres błędów i wypaczeń, kult jednostki, praska

wiosna, przyjść z bratnią pomocą.

Właściwości nowomowy

•

przewaga wartościowania nad znaczeniem – słowo ma narzucać wartości, a

nie przekazywać informacje

•

reguły rytualności – nowomowa stanowi połączenie wykładników

pragmatycznych (jest środkiem uprawiania manipulacji, propagandy) i

rytualnych

•

magiczność – wypowiedź nie służy przekazywaniu informacji ani opisywaniu

rzeczywistości, lecz jej stwarzaniu. Slogan ma kreować rzeczywistość: naród

z partią, partia z narodem; byliśmy, jesteśmy, będziemy; jedność wszystkich

Polaków; Polska Zjednoczona Partia Robotnicza jest przewodnią siłą narodu;

•

arbitralność decyzji – ponieważ język jest narzędziem w rękach autorytarnej

władzy, reguluje ona odpowiednimi przepisami używanie poszczególnych

słów (tzw. słowa z rozdzielnika). W ten sposób powstają teksty-matryce,

które stają się obowiązujące w przemówieniach m.in. pierwszych sekretarzy

PZPR.

•

antykomunikacyjność – wyklucza wszelki dialog, dyskusję, czy negocjacje.

Służy wyłącznie do przekazywania rozkazów, obwieszczeń, instrukcji,

pouczeń. Jest to mówienie jednostronne, a podmiotem mówiącym jest

władza.

•

totalitarna natura – pełniąc rolę uniwersalnego metajęzyka, nie podlega

metajęzykowemu opisowi, tzn., że przypisując jej prawo oceniania wszelkich

rodzajów wypowiedzi, nie pozwala się na jakiekolwiek jej ocenianie i

komentowanie. Nie podlega więc zmianom, ma być bezkrytycznie

akceptowana i stosowana.

SCHEMAT

SCHEMAT

KOMUNIKACJI

KOMUNIKACJI

JĘZYKOWEJ

JĘZYKOWEJ

SCHEMAT

SCHEMAT

KOMUNIKACJI

KOMUNIKACJI

JĘZYKOWEJ

JĘZYKOWEJ

Wg Romana Jakobsona

Wg Romana Jakobsona

AKT KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ

AKT KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ

KOD

KOMUNIKAT

KANAŁ

KONTEKST

NADAWCA

ODBIORCA

AKT

AKT

KOMUNIKACJI

KOMUNIKACJI

ODPOWIEDNIO

ODPOWIEDNIO

ZORGANIZOWANA

ZORGANIZOWANA

WIĄZKA ZNAKÓW

WIĄZKA ZNAKÓW

KIEROWANYCH

KIEROWANYCH

PRZEZ NADAWCĘ

PRZEZ NADAWCĘ

DO ODBIORCY

DO ODBIORCY

NADAWCA I ODBIORCA

NADAWCA I ODBIORCA

NADAWCĄ

NADAWCĄ

NAZYWAMY

NAZYWAMY

PODMIOT WYPOWIEDZI

PODMIOT WYPOWIEDZI

ODBIORCĄ

ODBIORCĄ

NAZYWAMY

NAZYWAMY

ADRESATA

ADRESATA

WYPOWIEDZI

WYPOWIEDZI

KOD

KOD

ZESPÓŁ ZNAKÓW, ISTNIEJĄCY NIEZALEŻNIE OD NADAWCY I

ZESPÓŁ ZNAKÓW, ISTNIEJĄCY NIEZALEŻNIE OD NADAWCY I

ODBIORCY I ZNANY IM WTEDY, GDY ZACZYNAJĄ SIĘ ZE SOBĄ

ODBIORCY I ZNANY IM WTEDY, GDY ZACZYNAJĄ SIĘ ZE SOBĄ

KOMUNIKOWAĆ

KOMUNIKOWAĆ

KOD WERBALNY

KOD WERBALNY

:

:

MÓWIONY

PISANY

KOD NIEWERBALNY:

KOD NIEWERBALNY:

JĘZYK CIAŁA

PIKTOGRAMY

CYFRY

KONTEKST

KONTEKST

OKREŚLONA SYTUACJA W JAKIEJ ODBYWA SIĘ AKT KOMUNIKACJI, NADAJĄCA

OKREŚLONA SYTUACJA W JAKIEJ ODBYWA SIĘ AKT KOMUNIKACJI, NADAJĄCA

MU ODPOIEDNIE ZNACZENIE

MU ODPOIEDNIE ZNACZENIE

KANAŁ

KANAŁ

KOMUNIKACYJNY

KOMUNIKACYJNY



INFORMACJE

INFORMACJE

PRZEKAZYWANE SĄ ZA

PRZEKAZYWANE SĄ ZA

POMOCĄ KANAŁU

POMOCĄ KANAŁU

KOMUNIKACYJNEGO.

KOMUNIKACYJNEGO.

KOMUNIKOWAĆ MOŻEMY

KOMUNIKOWAĆ MOŻEMY

SIĘ

SIĘ

BEZPOŚREDNIO

BEZPOŚREDNIO

LUB

LUB

NP. POPRZEZ:

NP. POPRZEZ:



KARTKĘ PAPIERU

KARTKĘ PAPIERU



TELEFON

TELEFON



INTERNET

INTERNET

SCHEMAT KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ I FUNKCJE
JĘZYKA WG R. JAKOBSONA

KONTEKST (f. poznawcza)



KOMUNIKAT (f. poetycka)



NADAWCA ODBIORCA



(f. emotywna) KONTAKT (f. fatyczna)

(f. konatywna)

KOD (f. metajęzykowa

)



kontekst - dokładnie to, o czym mówimy



kod – system znaków, który pozwala wygenerować dany komunikat



f. emotywna – wyraża stosunek nadawcy do komunikatu



f. poznawcza – relacje między komunikatem a obiektem zainteresować

przekazu



f. poetycka – aspekt estetyczny



f. fatyczna – utrzymanie uwagi odbiorcy



f. metajęzykowa – stwierdza, na ile komunikat jest zrozumiały dla odbiorcy



f. konatywna – określone reakcje adresata

FUNKCJE JĘZYKA A FUNKCJE TEKSTU
WG R. GRZEGORCZYKOWEJ



Funkcje systemu:

•

a) generatywne

•

b) poznawcze



Funkcje wypowiedzi:

•

ogół działań językowych społeczności:

•

socjalizujące

•

kulturotwórcze



Funkcje poszczególnych wypowiedzi:

•

niezamierzone

•

zamierzone

Informacyjne i pozainformacyjne
działania językowe



Zamierzone dzielą się na informacyjne i pozainformacyjne.



Informacyjne dzielą się na: oceniająco-postulatywne i

opisowe, które z kolei dzielą się na konstatacje

(stwierdzenia) i hipotezy.



Pozainformacyjne dzielą się na: sprawcze, nakłaniające,

ekspresywne i kreatywne.



Sprawcze dzielą się na:

•

na mocy konwencji społecznych

•

na mocy wiary (te dzielą się na ludowe rytuały i akty

sakramentalne).



Nakłaniające dzielą się na:

•

w celu wywołania działań (dzielą się na pytania i dyrektywy)

•

w celu wpływania na stan mentalny (dzielą się na perswazję-

działanie na świadomość i manipulację- działanie bez

świadomości).

PERSPEKTYWY POZNAWCZE W
BADANIACH ZACHOWAŃ JĘZYKOWYCH

OBIEKTYWNA

1.

CELE: Tworzenie teorii

umożliwiających zrozumienie

przyczyn zachowań

komunikacyjnych.

2.

SPOSOBY POZNANIA: Istnieje

obiektywna rzeczywistość,

która może zostać opisana

przez dobrą teorię.

3.

NATURA LUDZKA: Determinizm

– podkreślanie sił, które

kształtują ludzkie zachowanie.

4.

WARTOŚCI: Obiektywizm –

wartości badacza nie powinny

zmieniać obserwowanej

rzeczywistości.

5.

UŻYTECZNOŚĆ WIEDZY:

Tworzenie uniwersalnych praw

ludzkiego zachowania

odnoszących się do różnych

sytuacji (jedno dla wielu)

INTERPRETACYJNA

1.

Określanie znaczenia danego

zachowania w kontekście

społecznym i kulturowym.

2.

Prawda jest subiektywna,

znaczenie jest interpretowalne.

Nie można oddzielić

poznającego od poznawanego.

3.

Wolna wola – podkreślanie roli

świadomości w

podejmowanych przez

jednostki decyzjach.

4.

Subiektywizm – wiedza nigdy

nie jest neutralna moralnie.

5.

Teoria – narzędzie interpretacji

tekstów mówionych, pisanych i

niewerbalnych celem

zbudowania sieci znaczeniowej

tworzącej egzystencję

TRZY OBSZARY BADAŃ NAD KOMUNIKACJĄ



syntaktyka – problematyka przekazu informacji
(kodowanie, kanał, pojemność, redundancja,
statystyczne właściwości języka),



semantyka – znaczenie oparte o wspólnie
dzielone informacje,



pragmatyka – behawioralne efekty komunikacji
(obserwacja manifestacji relacji).

Szkoły teoretyczne w dziedzinie
wiedzy o komunikacji społecznej



Socjopsychologiczna – komunikacja jako wpływ
interpersonalny;



Cybernetyczna – komunikacja jako przepływ informacji;



Retoryczna – komunikowanie jako sztuka przemawiania
publicznego;



Semiotyczna – komunikacja jako proces dzielenia się
znaczeniem poprzez znaki;



Socjokulturowa – komunikacja jako tworzenie i „odgrywanie”
rzeczywistości społecznej;



Krytyczna – komunikacja jako refleksyjne wyzwanie rzucone
niesprawiedliwemu „dyskursowi władzy”;



Fenomenologiczna – komunikacja jako doświadczenie siebie i
innych poprzez dialog;

Przeglądowa mapa tradycji zakorzenionych w teorii
komunikacji

Teorie obiektywne

Teorie interpretacyjne

cybernetyczna

semiotyczna

socjo

psychologiczna

retoryczna

socjokulturowa

krytyczna

fenomenologiczna

Szkoła socjopsychologiczna



Badania empiryczne i dokładna systematyczna obserwacja pozwala odkryć prawdę
zjawisk komunikacyjnych: związki przyczyno–skutkowe, pozwalające przewidzieć,
które zachowanie komunikacyjne kończą się powodzeniem, a które są skazane na
porażkę;



Carl Hovland – jeden z pionierów badań eksperymentalnych w dziedzinie psychologii
społecznej, określił podstawową formułę wiedzy o komunikacji, która opierała się na
próbie odpowiedzi na kilka podstawowych pytań: „kto mówi? Jaka jest treść
komunikatu?, do kogo jest skierowana i z jakim skutkiem?; odpowiedź na te pytania
pozwoliła określić główne problemy wiedzy o komunikacji: fachowość i wiarygodność,
zasady konstruowania argumentów, charakterystyczne cechy adresatów, ich
osobowość, lęk, podatność na wpływy;



Głównym efektem badań empirycznych jest zmiana opinii publicznej ujawniająca w
skalach postaw przed i po otrzymaniu komunikatu;



Hovland uważał, że komunikaty pochodzące z wysoce wiarygodnych źródeł
spowodowały większe przesunięcie opinii, od tych, które pochodziły ze źródeł znacznie
mnie wiarygodnych;

Szkoła socjopsychologiczna



Na zmianę postawy odbiorców wpływają więc w największym
stopniu fachowość i rzetelność;

•

fachowcami są wszyscy Ci, którzy sprawiają wrażenie, że dobrze wiedzą
o czym mówią;

•

rzetelność nadawcy komunikatu jest oceniana w zależności od tego,
czy postrzega się jego wypowiedź jako szczerą, czy też nie;

•

fachowość nadawcy wywiera zazwyczaj większy wpływ na zmianę opinii
adresatów niż jego rzetelność, lecz efekt tej perswazji jest nietrwały;

•

„efekt uśpienia” – po kilku tygodniach okazuje się jednak, że odbiorcy
zapominają, gdzie usłyszeniu informacje i różnicą między źródłem
wiarygodnym i mniej wiarygodnym ulega zatraceniu; efekty zmiany
opinii publicznej są więc nie trwałe.

Szkoła cybernetyczna



Norbert Weiner ukuł termin cybernetyka, aby scharakteryzować
dziedzinę sztucznej inteligencji; głównym problemem było
określenie w jaki sposób sprzężenie zwrotne umożliwia
przetwarzanie informacji w naszych mózgach i komputerach; był
twórcą pojęcia „sprzężenie zwrotne”, które pozwoliło wyjaśnić
istotę komunikacji interpersonalnej oraz ukazało, że komunikacja
funkcjonuje zawsze w ramach ściśle określonego systemu
komputerowego lub medialnego;



Komunikacja jako przetwarzanie informacji została utrwalona przez
Claude Shannona, który rozwinął matematyczną teorię transmisji
sygnałów; jego celem było osiągnięcie maksymalnej
przepustowości linii przesyłowej przy minimalnym zniekształceniu
sygnału; Shannona interesował wyłącznie aspekt techniczny;

MODEL PRZEKAZU SYGNAŁÓW SHANNONA I
WEAVERA (1948)

OBSZARY BADAŃ:



techniki transmisji symboli



precyzja przenoszenia symboli na pożądane znaczenie



stopień zgodności pomiędzy znaczeniem pożądanym a

odebranym

ŹRÓDŁO

INFORMACJI

NADAJNIK

ODBIORNIK

ADRESAT

PRZEKAZ

SYGNAŁ

NADANY

SYGNAŁ

ODEBRANY

PRZEKAZ

ŹRÓDŁO

ZAKŁÓCEŃ

Szkoła retoryczna



Retoryka była sztuką pięknego mówienia i przemawiania, ukształtowaną w starożytnej Grecji i
Rzymie;



Retoryki nie można się nauczyć teoretycznie; tylko praktyka czyni mistrza; jednak praktyka
pozwala jedynie utrwalić nabyte umiejętności; jeżeli mówcy nie podejmują trudu
systematycznego uczenia się to praktyka nic mało efektywna (Arystoteles prowadził w
Starożytnej Grecji szkołę retoryki)



Szkoła retoryczna zwraca uwagę na kilka aspektów:

•

mowa (komunikacja werbalna) odróżnia ludzi od zwierząt; język jest jedną z cech kultury, której twórcą
jest człowiek;

•

publiczna mowa na forum demokratycznym jest bardziej efektywnym sposobem rozwiązywania
problemów politycznych niż wydawanie dekretów lub odwoływanie się do przemocy;

•

pojedynczy mówca próbuje wpłynąć na publiczność złożoną z wielu słuchaczy poprzez podjęcie otwarcie
perswazyjnego dyskursu;

•

przygotowanie retoryczne jako podstawa wykształcenia mówcy, który uczy się formułować
przekonywujące argumenty i przemawiać donośnym głosem;

•

nacisk położony jest tutaj na potęgę i piękno języka, który zdolny jest poruszyć emocjonalnie słuchaczy;
retoryka jest sztuką, a nie nauką;

•

publiczna mowa jest domeną mężczyzn; do początków XIX wieku kobiet nie miały właściwie okazji
przemawiać publicznie;

Szkoła semiologiczna



Semiotyka jest dyscypliną badającą znaki; znak jest
dowolnym elementem zdolnym do reprezentowania czegoś
innego; podwyższona temperatura ciała jest oznaką infekcji;
odlot ptaków oznacza nadejście zimy itd..



Słowa też należą do znaków są symbolami, które nie wiążą
się w żaden naturalny sposób z przedmiotami lub
zjawiskami;



Podstawy szkoły semiotycznej określili I. A. Richards i C. K.
Ogden; słowa są według nich arbitralnymi znakami, które
same w sobie nic nie znaczą, przyjmują znaczenie zależnie
od kontekstu;

Szkoła socjokulturowa



Komunikacja językowa tworzy kulturę;



Twórcami tej orientacji byli: Edward Sapir i Benjamin Lee Whort;



hipoteza relatywizmu językowego Sapira – Whorta stwierdza, że
struktura języka danej kultury określa kształt ludzkich myśli i działań,
czyli komunikację;



Teoria socjokulturowa, oparta na relatywizmie językowym zaprzecza
poglądowi, że wszystkie języki są jednakowe oraz, że słowa są jedynie
neutralnymi środkami przeznaczonymi do przenoszenia znaczeń;



Proces komunikacji tworzy rzeczywistość, podtrzymuje ją, naprawia i
przekształca;



Osoby prowadzące rozmowę współtworzą struktury społeczne i
kulturę;

Frankfurcka szkoła krytyczna



Pojęcie teorii krytycznej wywodzi się z publikacji grupy badaczy niemieckich
zwanych „szkołą frankfurcką”, którzy pracowali w Instytucie Badań Społecznych
we Frankfurcie;



Szkoła frankfurcka pierwotnie powołana została w celu krytycznego przywołania
poglądów Karla Marksa (postmarksizm); odrzuciła determinizm ekonomiczny,
zachowując jednocześnie marksistowską tradycję krytyki społecznej;



Najwybitniejszymi przedstawicielami szkoły frankfurckiej byli Max Horkheimer,
Theodor W. Adorno i Herbert Marcuse, a także Jurgen Habermas (II
pokolenie);



Podstawowe założenia szkoły frakfurckiej:

•

Kontrola nad językiem w celu utrzymania nierównowagi władzy; język jest narzędziem
sprawowania władzy;

•

Rola mediów w przytępianiu wrażliwości na represje; Marks twierdził, że religia to opium dla
mas; Adorno twierdził, że ta tą rolę obecnie pełnią media masowe

•

Ślepa ufność pokładana w metodzie naukowej i bezkrytyczna akceptacja odkryć
empirycznych;

Szkoła fenomenologiczna



Fenomenologia kładzie nacisk na interpretacje własnych doświadczeń
subiektywnych; intencjonalna analiza codziennego życia z punktu widzenia osoby,
która je przeżywa;



Przedstawiciel: Carl Rogers;



Warunkami porozumienia i dialogu pomiędzy „różnymi światami” są:

•

Spójność pomiędzy wewnętrznymi stanami i zewnętrznym zachowaniem nadawcy,

•

Bezwarunkowo pozytywny stosunek – akceptacja, która nie zależy od zachowania
rozmówcy,

•

Pełne empatii zrozumienie to opiekuńcza umiejętność tymczasowego odkładania
na bok własnych poglądów i wartości po to, aby wkroczyć w świat innego
człowieka; to aktywny proces wsłuchania się w myśli innej osoby – czasowe
zawieszenie sądów i wartości, uwolnienie się od pytania „Co ona naprawdę chce
przez to powiedzieć?”

•

Stosowność dopasowanie wewnętrznych uczuć jednostki do ich zewnętrznych
przejawów;

Szkoła Chicagowska

•

związana z Wydziałem Socjologii i Antropologii Uniwersytetu w Chicago.

•

Był to pierwszy na świecie ośrodek akademicki, w którym systematycznie
kształcono socjologów i zatrudniano pracowników naukowych o tej
specjalizacji, kierowany przez Roberta E. Parka (1864 – 1944); za szkoły
początek uznaje się rok 1915 tj. datę ogłoszenia programowego artykułu
Parka. Szkoła przestała istnieć w 1935 roku;

•

fundamentalnym stwierdzeniem był model społeczeństwa, oparty na o
procesach komunikowania; komunikowanie nie ograniczało się do prostego
przekazu informacji, ale traktowano je jako proces symboliczny, w wyniku
którego kształtuje się kultura; dostrzegalny w architekturze miejskiej, w
sztuce, w regułach i normach społecznych, w rytuałach i polityce; kładziono
nacisk na interakcje społeczne, na ich opis i relacje interpersonalne;

•

szkoła chicagowska okazała się bardzo pomocna dla dalszego rozwoju
wiedzy o komunikacje, wymienieni badacze stworzyli bowiem aparaturę
pojęciową i zdefiniowali podstawowe pojęcia.

Amerykański pragmatyzm społeczny



John Dewey (1859–1952) – rozpoczął swoją działalność naukową od psychologii, latach 1917 –
1922 zbliżył się do socjologii, a w końcu stał się jednym z przedstawicieli amerykańskiego
pragmatyzmu filozoficznego; badacz zwrócił uwagę na problem komunikowania się ludzi w
aspekcie społecznym; jest powszechnie uważany za pioniera badań nad komunikowaniem w pracy
Demokracja i wychowanie pisał, że:

•

Społeczeństwo istnieje nie tylko dzięki przekazywaniu i komunikowaniu, lecz można rzec, iż jego istnienie
polega na procesach przekazu i komunikacji. Związek między słowami „wspólny” (common), „wspólnota”
(community) i „wspólne dzielenie się” (communication) jest czymś więcej niż tylko związkiem
lingwistycznym. Ludzie żyją we wspólnocie dzięki temu, co jest ich wspólną własnością. A komunikowanie się
stanowi drogę do zdobycia tej wspólnej własności.



Autor traktował komunikowanie jako instrument presji społecznej i jako fundament wszelkich
relacji społecznych; dzięki dzieleniu się informacji, które cyrkulują w systemie społecznym
możliwa staje się produkcja dóbr społecznych, łączących jednostki społeczne; poglądy Deweya
sprowadzić można to trzech podstawowych twierdzeń:

•

społeczeństwo istnieje dzięki procesowi transmisji informacji (społeczeństwo = transmisja);

•

transmisja odbywa się w ramach procesu komunikowania, który obejmuje czyny, myśli i
uczucia przekazywane od wśród członków społeczeństwa (transmisja = komunikowanie);

•

bez komunikowania idei społeczeństwo nie może funkcjonować (komunikowanie =
społeczeństwo).

Interakcjonizm symboliczny



Charles H. Cooley (1864–1929 ) – profesor socjologii na
Uniwersytecie w Ann Arbor; ukończył studia inżynierskie i
ekonomiczne; identyfikował się z kierunkiem socjologicznym
określanym jako interakcjonizm symboliczny; Cooley jest
autorem dzieła Social Orginazation (1909) stanowiącego analizę
komunikowania społecznego; wprowadził pojęcie
„komunikowania” do nauk socjologicznych.



Georg H. Mead (1863–1952) – wykładał psychologię społeczna
na Uniwersytecie w Chicago, ale przez cale życie uważał się za
filozofa – pragmatystę; jego badania przyczyniły się do rozwoju
socjologicznej orientacji wiedzy o komunikowaniu.

Początki komunikologii



Badania z pogranicza socjologii, psychologii i nauk politycznych dały w konsekwencji
początek nowej dyscyplinie wiedzy – komunikologii;



Nazwa pochodzi od studiów nad filmem (wpływ filmu na przestępczość nieletnich) i
radiem (analiza składu publiczności);



Badania te rozwijały się w lata 20. i 30. doprowadziły do konsolidacji nauk o
komunikowaniu w latach 50. i 60.; w tym czasie komunikologia wyłaniała się jako
dyscyplina nauk społecznych wykładana na uniwersytetach w Ameryce i Europie.



Lata 50. i 60. stanowią przełom w teoriach komunikowania, ponieważ do tej pory
zajmowali się nią głownie psycholodzy, socjolodzy, politolodzy, antropolodzy,
matematycy i inni naukowcy;



w późniejszym okresie studia w zakresie nauki o komunikowaniu prowadzone w wielu
uniwersytetach były prowadzone przez wykształcony komunikologów, przedstawicieli
odrębnej dziedziny nauki zwanej w Polsce – nauką o poznaniu i komunikacji.



Badania te dały początek współczesnym orientacjom teoretycznym w nauce o
komunikowaniu (szkoła empiryczna, szkoła krytyczna i determinizm technologiczny).

Harold Lasswell (1902 – 1978)



Prowadził badania nad propagandą, która definiował jako kształtowanie
zbiorowych zachowań społecznych poprzez manipulację „znakami”
(symbolami, środkami perswazji, kłamstwami), po to, aby osiągnąć cel,
który nie zawsze musi być znany i rozumiany przez opinię publiczną;



Podkreślał rolę środków komunikowania w formułowaniu świadomości
narodowej i patriotycznej. Odwoływał się często do psychologii społecznej,
teorii matematycznej; koncentrował się raczej na zawartości
komunikowania niż na zrozumieniu i analizie samego procesu oraz jego
efektu; zajmował się propagandą;



Najważniejsze studium Lasswella – The Communication of Ideas (1948) –
jest fundamentalną pracą z teorii komunikowania; autor przedstawił w niej
linearny model komunikowania, który odwołuje się do teorii sukcesu
propagandowego, stworzonej na podstawie analizy kilku efektownych
kompanii propagandowych i wyborczych.

MODEL AKTU PERSWAZYJNEGO
LASSWELLA (1948)

OBSZARY BADAŃ:



analiza nadawcy,



analiza odbiorcy,



analiza treści,



analiza efektu.

NADAWCA

Kto

mówi?

KOMUNIKAT

Co

mówi?

KANAŁ

Za

pośrednictwem

jakiego

kanału mówi?

ODBIORC

A

Do kogo

mówi?

EFEKT

Z jakim

skutkiem

mówi?

Kurt Lewin (1890 – 1947)



Był psychologiem społecznym; W 1945 roku założył centrum badań nad
komunikowaniem grupowym w Massachusete Institute of Technology;



Wiodącym problemem badawczym Lewina była analiza czystego komunikowania grup
i modelu grup, w którym proces komunikowania zachodzi; traktował grupę jako byt
żyjący w koegzystencji, był twórcą terminu „obszar psychologiczny”, przez który
rozumiał całość czynników koegzystencji i współzależności.



Jako psychologa interesowała go przede wszystkim kwestia dynamiki rozwoju
osobowości, interakcji i komunikowania;



Zajmował się również analizą decyzji grupy, fenomenu przywódcy grupy, reakcjami
każdego członka grupy na wewnętrzny przekaz komunikacyjny docierający do rożnymi
drogami od nadawcy do odbiorcy, np. w wyniku bezpośrednich kontaktów „face to
face” w rodzinie, klubie, szkole i pracy;



Efektem jego badań jest typologiczny model komunikowania (1947), który określił
proces komunikowania masowego jako nierównomierny i kompleksowy, podkreślając
rolę selekcjonerów i bramkarzy (gate-keepers) odpowiedzialnych de facto za treść i
formę komunikatów medialnych.

Paul Lazarsfeld (1901 – 1976)



Ukończył matematykę i socjologię na Uniwersytecie w Wiedniu; wprowadził do analizy
naukowej metody ilościowe i jakościowe;



Większość prac Lazarsfelda jest efektem studiów administracyjnych realizowanych na
zamówienie i odpowiadającym potrzebom dysponentów mediów oraz instytucji
komunikowania masowego; cechą charakterystyczną tych badań było stosowanie metod
jakościowych i ilościowych, a także odwoływanie się do danych statystycznych dotyczących
między innymi pochodzenia, wieku, płci, wykształcenia, zawodu, zatrudnienia, stanu
posiadania, czy nawet wyposażenia w sprzęt domowy;



Lazarsfeld prowadził badania na podstawie, których skonstruował model dwustopniowego
przepływu informacji zakładający, że

•

proces komunikowania zależy od struktury powiązań miedzy odbiorcami, w ten sposób
odkrywamy ponownie istnienie i rolę „grup pierwotnych” w całym społeczeństwie i wśród
publiczności środków masowego przekazu;

•

bardzo ważną funkcję pełnią interpersonalne kontakty (personal influence) odbiorców w
procesie przepływu informacji z mediów do społeczeństwa;

•

komunikowanie masowe jest procesem złożonym i odbywa się w dwóch etapach: od
mediów do liderów i od liderów opinii i do publiczności, gdzie rola liderów (przywódców)
opinii jest decydująca;

•

wpływ środków masowego przekazu na odbiorców jest pośredni i opóźniony.

Carl Hovland (1912 – 1961)



Był psychologiem społecznym; zajmował się komunikowaniem perswazyjnym i problematyką
zmiany postawy odbiorcy komunikatów perswazyjnych; badał systematycznie czynniki, które
wpływają na skuteczność komunikowania społecznego; samo komunikowanie, które uważał
jedynie za szczególny przypadek uczenia się, zdefiniował jako proces, przez który jednostka,
tj. komunikator, wysyła bodźce (werbalne i niewerbalne), aby zmodyfikować zachowania
innych jednostek, czyli odbiorców komunikatu;



Oprócz zmiany postaw odbiorców Hovlanda interesowały problemy:

•

Skuteczności komunikatora, jego prestiż oraz sposoby, dzięki którym ten prestiż może oddziaływać w
określonym czasie, (kiedy może maleć lub wzrastać);

•

Przekazu perswazyjnego pochodzącego z mało wiarygodnego źródła i ryzyko odrzucenia takiego
przekazu przez odbiorców;



Badacz odkrył, że natychmiast po dyfuzji przekazu może on nie sprowokować żadnej reakcji
tj. zmiany zachowania czy postawy; jednak powtórna emisja, kilka tygodni później, tej samej
treści, nie kojarzącej się ewidentnie z nadawcą poprzedniego przekazu, jest w stanie
wywołać pożądany efekt; zjawisko to autor nazwał „efektem uśpienia”;



Hovland opierał się głównie na badaniach eksperymentalnych i wprowadził tą metodę do
stałego repertuaru środków wykorzystywanych w nauce o komunikowaniu; dzięki temu jego
metody pracy przyczyniły się do rozwoju i konsolidacji tej dziedziny i doprowadziły do
wyodrębnienia nauki o komunikowaniu w ramach psychologii społecznej.

Wewnątrzsystemowe ujęcia

języka

DEFINICJE TEKSTU

•

tekst jako ciąg wyrażeń językowych

połączonych ze sobą w sposób formalny

•

tekst jako całość, w której pojedyncze

zdania przyczyniają się do tworzenia
całości znaczeniowej

•

tekst jako ciąg wyrażeń językowych

powiązanych w jedna całość za pomocą
spójności semantycznej.

WARUNKI TEKSTOWOŚCI WG
BEAUGRANDE’A I DRESSLERA



Tekst to wystąpienie komunikacyjne, spełniające 7

warunków tekstowości:

•

kohezja – spójność strukturalna;

•

koherencja – spójność globalna;

•

intencjonalność – intencja nadawcy stworzenia spójnej

wypowiedzi;

•

akceptabilność – nastawienie odbiorcy, że to, co usłyszy

będzie spójną całością;

•

informatywność – zdolność teksu do przesyłania

informacji;

•

sytuacyjność – otoczenie, w którym następuje

komunikacja, określa odbieranie tekstu;

•

intertekstowość – każdy tekst jest umieszczony w

kontekście innych tekstów (nie istnieje tekst nie uwikłany

w przeszłość, pozbawiony ciągłości, musi z czegoś

wynikać).

SPÓJNOŚĆ LINEARNA TEKSU
(KOHEZJA)



Kohezja – spójność linearna
(strukturalna) tekstu.



Wówczas tekst to ciąg wyrażeń
językowych połączonych ze sobą w
sposób formalny.

SPÓJNOŚĆ SEMANTYCZNA
(KOHERENCJA)



Koherencja – spójność semantyczna
(globalna) tekstu.



Wówczas tekst to całość, w której
pojedyncze zdania przyczyniają się
do tworzenia całości znaczeniowej.

WYZNACZNIKI DELIMITACJI
TEKSTU



Pojawianie się na początku i końcu tekstu wyrażeń czy

zdań służących nawiązaniu lub rozwiązaniu kontaktu

językowego;

•

na początku – funkcja fatyczna; zwroty do adresata,

apostrofy, powitania, prośby o uwagę;

•

na końcu wypowiedzi – podziękowania za odbiór,

pożegnania, zwroty zapowiadające koniec wypowiedzi.



Występowanie w początkowych i końcowych fragmentach

testu wypowiedzeń metatekstowych odnoszących się do

całego tekstu (tekst o sobie samym, np. we wstępie

zapowiedź o czym będzie mowa, czasem komentarz na

temat kompozycji, komentarz treści, określenie gatunku)

•

Istnienie ramy metatekstowej (np. zacznę od…, na początku

opowiadania…, tu kończy się historia…)

RAMA METATEKSTOWA



Wypowiedzenia inicjalne oraz
finalne o charakterze
metatekstowym (ich tematem jest
sam tekst).

MECHANIZMY SPÓJNOŚCI
TEKSTU



jedność podmiotowa – dla testu istnieje 1
odbiorca i 1 nadawca; 1 perspektywa tekstu;



jedność przedmiotowa – dany tekst traktuje o
jednym problemie (wypowiedź na 1 temat);



nadrzędny cel komunikacyjny tekstu
(podporządkowanie temu celowi);



ustrukturyzowanie hierarchiczne (tekst jest
całością zorganizowaną hierarchicznie).

RODZAJE TEMATYZACJI



Tematyzacja – tematy kolejnych zdań powtarzają część

informacji ze zdań poprzednich (powtórzenie tego, co

już zostało powiedziane).



Podział ze względu na odległość:

•

styczna

•

na odległość



Ze względu na stopień zniekształcenia/przekształcenia

informacji

•

powtórzenie rematu

•

tematyzacja motywowana relacjami semantycznymi

•

tematyzacja motywowana relacjami w sferze

przedmiotowej (uzupełniamy temat naszą wiedzą o

świecie).

WYRAŻENIA DEIKTYCZNE W
TEKŚCIE



Niezmiernie ważną możliwością wyróżniającą język

spośród innych znaków semiotycznych jest możliwość

operowania tzw. przełącznikami, przede wszystkim

zaimkiem osobowym, ale i wszystkimi innymi wyrazami

należącymi do tej klasy. Odnoszą się do jednego za

każdym razem aktu mowy, który zawiera w sobie te

formy i w ten sposób odnoszą się one do własnych użyć

(są zwrotne). Umożliwiają komunikację na poziomie

intersubiektywnym.



Są to puste znaki, wolne od referencjonalnego

odniesienia do rzeczywistości, zawsze gotowe do nowego

użycia i stające się „pełnymi” znakami, gdy mówiący

wprowadzi je do konkretnego aktu mowy (ja, ty, tu,

wtedy, teraz). Rola tych znaków polega na tym, że

odgrywają ważną rolę w procesie, który zamienia język w

mowę.

BACHTINOWSKIE POJĘCIE
GATUNKU (GENRU) MOWY



Genre mowy – nie wytwór, ale samo działanie.

Skodyfikowana forma działania. Wg Bachtina mówimy

tylko określonymi genrami. Nawet w najbardziej

swobodnej rozmowie „odlewamy” nasza mowę w formy

określonych genrów.



Gatunki mowy:

•

potoczna (kawał, odpowiedź, pytanie)

•

urzędowa (podanie, pouczenie)

•

naukowa (referat, wykład, traktat, artykuł)



Elementy składające się na gatunek mowy:

•

kategorie formalno-językowe (wiersz, proza, gramatyka);

•

gatunek tworzy kategorie poznawcze – z danym gatunkiem

mowy wiąże się ujęcie świata i jego wartościowanie

•

kategorie pragmatyczne – łączą się intencjonalnością

(poprzez dany gatunek osiągamy dany cel).

GATUNEK MOWY W UJĘCIU S.
GAJDY



Kategorie tworzące wzorce gatunkowe:



formalno-językowe:

•

dobór słownictwa

•

dobór struktur gramatycznych

•

dobór formuł

•

właściwa struktura samego tekstu



kognitywne (poznawcze)



- każdy gatunek w pewien sposób

przedstawiają rzeczywistość i ją wartościuje;



pragmatyczne:

•

z każdym gatunkiem wiąże się określona

intencjonalność i celowość dzieła językowego.

GATUNEK MOWY W UJĘCIU A.
WIERZBICKIEJ



Jest to wiązka aktów mentalnych, czyli
różnych intencji komunikacyjnych
(sprowadza wszystkie narzędzia
wchodzące w skład gatunku do
intencji komunikacyjnych).

•

w centrum jest „ja”, które myśli chce,
myśli, mówi, powoduje;

•

wiedza, przypuszczenie, akt mowy 

intencje

Kultura języka



Określenie „kultura języka” jest używane
współcześnie w kilku znaczeniach

•

Najważniejsze to świadome i celowe posługiwanie się
językiem we wszelkich sytuacjach komunikatywnych.



Warunkiem tego jest:

•

posiadanie podstaw wiedzy o języku - wiadomości z
zakresu gramatyki, znajomość odmian językowych,
środków stylistycznych;

•

wykazywanie rzetelności w kontaktach językowych;

•

bycie wrażliwym na słowo.

Kultura języka



Z „kulturą języka” związanych jest wiele zagadnień:

etyka słowa, jego estetyka, język i jego odmiany, norma

językowa, poprawność i sprawność językowa oraz szereg

zagadnień gramatyki.



Estetyka słowa to cecha tekstów językowych pisanych i

mówionych (wyraźna artykulacja, odpowiednia

modulacja głosu, odpowiednie akcentowanie, bez cech

gwarowych, środowiskowych, wulgaryzmów, bez

utartych wyrażeń, bez modnych, nadużywanych określeń

(super, dokładnie)



Etyka językowa widoczna jest wszędzie tam, gdzie

można się spotkać z nieuczciwą perswazją,

modelowaniem postaw przez manipulacje (polityka,

reklama).

Kultura języka



Z kulturą języka związana jest jego

poprawność:

•

1. poprawność wymowy (błędne: ido drogo, mni),

•

2. poprawność fleksyjna (nienawidzieć, wziaść),

•

3. poprawność składniowa (dziewczynka i piesek

biegły),

•

4. poprawność słowotwórcza – wybór modelu

słowotwórczego,

•

5. poprawność leksykalno-semantyczna – właściwe

rozumienie wyrazów,

•

6. poprawność frazeologiczna (ciężki orzech do

zgryzienia).

Kryteria poprawności językowej



Poprawność językową wyznaczają

kryteria poprawności językowej:

•

1. wystarczalności języka

•

2. ekonomiczności środków językowych

•

3. funkcjonalne

•

4. rozpowszechnienia

•

5. autorytetu kulturalnego

•

6. estetyczne

•

7. narodowe

Kryterium wystarczalności

pozwalające odróżnić elementy
językowe potrzebne od
niepotrzebnych (+) promocja, (-)
shop.

Kryterium ekonomiczności środków
językowych



wymaganie jak najmniejszego
wysiłku od nadawcy i odbiorcy
tekstu (skróty – in., skrótowce –
PAN)

Kryterium funkcjonalne



uznawanie za poprawne tych środków
językowych, które są zgodne z funkcją
pełnioną przez określoną wypowiedź,
za niepoprawne tych, które utrudniają
bądź uniemożliwiają pełnienie tej
funkcji

•

(+) skrótowce w tekstach technicznych i
urzędowych,

•

(-) skrótowce w utworach literackich

Kryterium rozpowszechnienia



uznające za poprawne to, co
powszechnie używane:

•

(ostrożnie, aby nie uznać za poprawne

form typu wziełem, zaczełem)

Kryterium autorytetu kulturalnego



uznanie za poprawne tych elementów

językowych, które maja oparcie w

powszechnym uzusie (zwyczaju)

określonych osób albo grup społecznych,

cieszących się autorytetem kulturalnym,

w tym językowym (osoby te posługują

się poprawną, wzorcową polszczyzną –

dziennikarze, zwłaszcza telewizyjni, choć

język ich nie zawsze jest wzorcowy).

Kryterium estetyczne



teksty językowe powinny wyróżniać
się walorami estetycznymi
(staranna kompozycja, staranna
artykulacja –teksty mówione, bez
nadmiaru wyrazów obcych i
abstrakcyjnych, pozbawione
określeń wulgarnych, niezawiłe
składniowo)

Kryterium narodowe



nie stosowane w praktyce, tylko
przy uznawaniu form za
niefunkcjonalne bądź niepotrzebne
(póki co – tymczasem, na razie)

NORMA I BŁĄD JĘZYKOWY



Poziomy języka:

•

system

•

norma zwyczajowa i norma skodyfikowana

•

teksty



Norma (wg Buttler, Kurkowskiej, Satkiewicz) 

zbiór zaaprobowanych przez dane społeczeństwo

jednostek języka oraz reguł określających zasięg

realizacji związków między tymi jednostkami.



Błąd językowy  nieświadome odstępstwo od

normy językowej; wybór złego elementu

systemowego, gramatycznego lub stylistycznego.

Wyróżniamy błędy powyżej normy i poniżej normy.

NORMA ZWYCZAJOWA A
NORMA SKODYFIKOWANA



Kodyfikacja = normalizacja  odbicie normy w

gramatykach czy słownikach. Zespół działań

normatywnych, stabilizujących normę językową za

pomocą ustalenia przepisów zalecających lub

zakazujących. Polega na wyborze jednego z istniejących

w języku wariantów, uznanie go za obowiązujący w

określonym obiegu komunikacyjnym i potępieniu innych

nie dopuszczonych do danego obiegu.



Norma zwyczajowa  jest dynamiczna; jest to

skodyfikowany uzus. Obiektywny stan funkcjonowania

języka. Normą staje się to, co szerzy się w języku osób

wykształconych. Jednak uzus jest pojęciem szerszym od

normy zwyczajowej. Termin uzus obejmuje bowiem

wszelkie środki będące w obiegu, a więc i błędy językowe,

efemerydy związane z modą w języku i zapożyczenia.

WARIANCJA NORMY JĘZYKOWEJ



Współwystępowanie dwu elementów

obsługujących tę samą kategorię językową.



Wariancja ma też uwarunkowania regionalne.



Warianty objęte normą tworzą trzy

zasadnicze typy:

•

dublety  środki o tej samej funkcji i podobnej

frekwencji w tekstach (np. zajęcy : zająców)

•

opozycja środków recesywnych i ekspansywnych

(postaci : postacie)

•

opozycje wariantów skodyfikowanych i

nieskodyfikowanych (tą : tę).

KRYTERIA OCENY INNOWACJI
JĘZYKOWYCH

•

Kryteria wewnątrzjęzykowe:



Wystarczalność (nowy obiekt, a więc i
nowa nazwa; potrzeba onomazjologiczna,
czyli nazewnicza)



Ekonomiczność

•

innowacje regulujące, np. tętą; oczymaoczami

•

innowacje precyzujące, np. dziecięcydziecinny,

kulturalnykulturowy

•

uniwerbizacja, np. gramatyka opisowaopisówka

KRYTERIA OCENY INNOWACJI
JĘZYKOWYCH

•

Kryteria zewnątrzjęzykowe:



narodowe



autorytetu kulturalnego (teraz
dziennikarze)



uzualne (potoczne staje się
skodyfikowane)



Każde odejście od normy =
innowacja.

PODZIAŁ SEMIOTYKI WG CH.
MORRISA



Syntaktyka  bada relacje między znakami wewnątrz

danego systemu (reguły rządzące odmianą jednostek

języka, tworzeniem konstrukcji i ich przekształceniem).



Semantyka  bada relacje między znakami a

rzeczywistością, do której odsyłają (reguły

przyporządkowujące znakom językowym oraz ich

konstrukcjom fragmenty rzeczywistości pozajęzykowej).

•

referencjalna

•

prawdziwościowa



Pragmatyka  bada relacje między znakami a

użytkownikami (reguły przypisujące znaki językowe

klasom sytuacji komunikacyjnych ze względu na

zróżnicowanie stylistyczne, socjalne, terytorialne,

chronologiczne, idiolektalne).

Mówienie jako działanie



Mówienie jest zawsze działaniem człowieka

(nadawcy) skierowanym do odbiorcy.



Czy istotnie odbiorca jest zawsze konieczny?

•

Może on być jedynie in potentia, może nim być sam

nadawca, np. wtedy, gdy przeprowadza

rozumowanie lub zadaje sobie pytania.



Mówiąc, jak powiada Austin (1962),

dokonujemy całego szeregu działań (aktów),

które można wyróżnić w wyniku analizy,

choć w rzeczywistości są one nierozdzielne,

jednoczesne i na ogół przez nikogo nie

uświadamiane.

Pragmatyka wypowiedzi



Sama sprawa zrozumienia przez odbiorcę wypowiedzi wraz

z odczytaniem intencji nadawcy jest kwestią bardzo

skomplikowaną.



Chodzi tu bowiem nie tylko o zrozumienie strony czysto

językowej wypowiedzi wraz ze świadomością odniesienia

informacji (por. reakcję: Nie rozumiem waszej wypowiedzi,

bo nie wiem, o kim mówicie) oraz o odczytanie intencji

nadawcy (np. ironii, żartu itp.), ale także o wiedzę o

przedmiocie, o którym się mówi, która wraz z informacją

uzyskaną umożliwia dalsze wnioskowanie, prowadzące do

nowego stanu mentalnego odbiorcy.



Np. informacja zwarta w zdaniu: Jan wyjechał może

odbiorcę doprowadzić do stanu radości drogą kilku

wnioskowań: "Jana nie ma w domu" (presupozycja

leksykalna wynikająca ze zdania) - "Maria jest sama"

(wiedza o świecie) - "cieszę się".

Pragmatyka wypowiedzi



Podobnie ma się np. rzecz w sytuacji, gdy ktoś z

informacji, że jazda z Warszawy do Sztokholmu

trwała dwie godziny, wnioskuje, że podróż odbyła się

samolotem, z informacji o składzie delegacji

wnioskuje o zmianach w rządzie itp.



W tych wypadkach nie można powiedzieć, że

odbiorca z usłyszanej wypowiedzi dowiedział się tych

wiadomości, ale raczej, że uzyskane informacje

stanowiły przesłanki do własnego wnioskowania.



Jest sprawą wątpliwą, czy informacje tak uzyskane

można zaliczać do znaczenia wypowiedzi (nawet w

sensie) pragmatycznym, a także perlokucji, choć na

pewno stanowią skutek wypowiedzi.

Teoria aktów mowy i teoria
illokucji



Początki teorii aktów mowy wiążą się z refleksją

filozoficzną nad językiem, formułowaną przez brytyjskich

filozofów języka, należących do tzw. oksfordzkiej szkoły

analitycznej, przede wszystkim J. L. Austina, zmarłego

przedwcześnie w roku 1960.



Pierwsze idee sięgają końca lat trzydziestych, ale

najpełniejszy wyraz znalazły dopiero w wykładach Austina

z roku 1955, opublikowanych pośmiertnie w roku 1962 pod

znamiennym tytułem: How to Do Things with Words, a więc

w wolnym przekładzie: "Jak czynić rzeczy za pomocą słów".



Wokół tego zagadnienia zaczęła powstawać ogromna

literatura, tworzona przez kontynuatorów i krytyków

koncepcji Austina, z których najważniejsi to: J. Searle, P. F.

Strawson, a ostatnio H. P. Grice. Autorzy ci wielokrotnie

wracają do własnych pomysłów, poddając je rewizji i

korektom.

Konstatacje



Pierwsza myśl Austina wiązała się z obserwacją, że

wypowiedzi o postaci konstatacji zachowują się

niejednakowo, jeśli chodzi o cechę prawdziwości ||

fałszywości, mianowicie niektóre z nich nie podlegają

ocenie prawdziwościowej.



I tak o ile wypowiedzi konstatujące typu: On przyjechał,

wczoraj || On nie przyjechał wczoraj są weryfikowalne

(można na nie zareagować słowem: Nieprawda), o tyle

wypowiedzi typu: Obiecuje przyjść, Gratuluję ci zdanego

egzaminu, Przepraszam cię itp. nie podlegają

weryfikacji, nie mogą wywołać reakcji: Nieprawda.



Można je najwyżej oceniać jako udane (użyte właściwie)

lub nieudane (np. nieszczera obietnica).

PERFORMATYWY I KONSTATACJE WG
AUSTINA (akty mowy)



Konstatacje  opisują świat; podlegają

warunkom prawdziwości, np. Jest wtorek.
Przykro mi.



Performatywy  zmieniają świat;

podlegają warunkom skuteczności, np.
dziękuję, czczę, mianuję, przepraszam,
twierdzę, przypuszczam.



Performatyw może mieć postać
konstatacji.

Performatywa a konstatacje



Różnica między performatywami a zwykłymi konstatacjami

jest szczególnie widoczna w wypadku aktów prawnych. Akty

językowe, takie jak: przekazanie w testamencie, zawarcie

małżeństwa, ogłoszenie wyroku czy uchwały, stwarzają

pewne stany obowiązujące w rzeczywistości społecznej.



Dokładniejsza analiza typów wypowiedzi prowadzi do

zatarcia ostrości granicy między performatywami i

konstatacjami. Okazuje się bowiem, że cecha fortunności ||

niefortunności przysługuje także konstatacjom, np.

wypowiedzi kłamliwe mogą być uznane za nieudane

konstatacje ("mówię, że Jan przyjechał, a wiem, że nie

przyjechał"). Ponadto wypowiedzi konstatujące mogą być

także interpretowane jako performatywne, o ile uzupełni się

je wyrażeniami typu: Informuję, stwierdzam itp., które

eksplicytnie wyrażają intencję wypowiedzi.



Zdanie: Informuję, że Jan przyjechał nie podlega falsyfikacji.

Składniki aktu mowy



Analiza zjawiska mówienia, a więc refleksja nad

tym, co ludzie czynią za pomocą słów, prowadzi

Austina do wyróżnienia kilku składników (aspektów)

aktów mowy, które nazwał kolejno aspektem

lokucyjnym, illokucyjnym i perlokucyjnym. Aspekt

pierwszy to akt mówienia (lokacji, act of saying), a

więc samo wypowiadanie ciągu fonicznego o

określonej strukturze formalnej i znaczeniowej, np.

W ogrodzie jest zły pies. Wypowiadając ten ciąg

foniczny w konkretnej sytuacji, mówiący dokonuje

jednak czegoś więcej, np. ostrzega odbiorcę, a więc

dokonuje lokucji z pewną intencją: ten właśnie

aspekt nazwał Austin aktem illokucyjnym.

Skladniki aktu mowy



Każda wypowiedź ma swój aspekt illokucyjny,

określający intencję mówienia. Jest to act in saying

według oryginalnej terminologii Austina. Wreszcie

mówiąc dokonujemy pewnych zmian w rzeczywistości

pozajęzykowej (act by saying) i te następstwa

wywoływane przez mówienie nazwał Austin aktem

perlokucyjnym.



Czynność tego, kto wypowiedział zdanie: W ogrodzie

jest zły pies, może być więc opisywana trojako:

wypowiedział zdanie, "W ogrodzie jest zły pies", (2)

ostrzegł (wypowiedział ostrzeżenie), że w ogrodzie

jest zły pies, (3) swoim powiedzeniem spowodował

pewną zmianę w rzeczywistości pozajęzykowej, np.

spowodował, że odbiorca, o ile zrozumiał wypowiedź,

poczuł się ostrzeżony.

Performatywa



Austin mówi tu o fortunności (szczęśliwości) aktu

mowy, i analizuje dokładniej warunki fortunności

aktów mowy oraz wypadki ich niefortunności

(nadużycia i niezamierzone nieudania).



Wypowiedzi drugiego typu, nic podlegające

weryfikacji, nazywa Austin performatywami.



Wypowiedzi performatywne, inaczej wykonawcze

stwarzające pewną, rzeczywistość (stąd tytuł książki

Austina), charakteryzują się pewnymi właściwościami

formalnymi. Najczęściej zawierają one czasownik

performatywny w 1. os. cz. teraźn., np. Obiecuję jest

wypowiedzią performatywną, stwarzającą stan

zobowiązania ze strony nadawcy, natomiast: On

obiecał, Obiecałem jest jedynie informacją o czyjejś

obietnicy lub własnym nadawcy zobowiązaniu.

SKŁADNIKI AKTU MOWY WG
AUSTINA



Lokucja – wyprodukowanie pewnego
ciągu dźwięków, niosących – na
mocy kodu – określoną informację.



Illokucja – zamierzona przez
mówiącego intencja (prośba,
żądanie, komplement)



Perlokucja – wpływ aktu mowy na
odbiorcę.

Lokucja



(1) Przede wszystkim produkujemy pewien
ciąg foniczny utworzony według reguł
jakiegoś języka, niosący informacje o
pewnym stanie rzeczy, np. Pada deszcz. Jan
przyjechał. (Pomijam tu dyskusyjną sprawę,
czy każda wypowiedź niesie informację o
pewnym stanie rzeczy, tzn. posiada tzw.
treść propozycjonalną, termin Searle'a).



Ten aspekt wypowiedzi nazywa Austin
lokucją.

Illokucja



(2) Znaczący ciąg foniczny może być wypowiedziany przez

mówiącego w różnych intencjach, np. w celu prostego

stwierdzenia bądź w celu ostrzeżenia: Pada deszcz "mówię to

po to, żebyś nie wychodził z domu, wziął parasol lub itp.",

"mówię to po to, żeby wyrazić radość i ulgę: wreszcie pada

deszcz (po okresie suszy)".



Ten aspekt działania mówiącego nazywa Austin illokucją lub

siłą illokucyjną wypowiedzi.



Ta siła sprawcza wypowiedzi decyduje o charakterze aktu

mowy.



To ona odróżnia ciąg foniczny: Pada deszcz wypowiedziany

przez papugę od rzeczywistego aktu mowy, to ona sprawia,

że ten sam ciąg foniczny nie jest komunikatem np. w sytuacji

nauki języka polskiego, kiedy celem wypowiedzenia jest

ćwiczenie sprawności lub sygnał, że się umie mówić, lub też

wreszcie pokazanie przez nauczyciela wzorcowej wypowiedzi.

Perlokucja



(3) Wreszcie mówiąc dokonuje się jeszcze trzeciego

działania, mianowicie wywołuje się u odbiorcy pewien

skutek, polegający na zmianie jego stanu mentalnego

po usłyszeniu wypowiedzi i zrozumieniu jej intencji.



Austin nazywa to działanie perlokucją.



Ten ostatni składnik aktu mowy wywołał wiele

dyskusji, ponieważ przez samego autora nie został

dość jasno określony.



Mieszano tu skutki konwencjonalne (zrozumienie

treści i intencji) ze skutkami niekonwencjonalnymi,

które są nieograniczone i nieprzewidywalne, np. ktoś

może na skutek otrzymanej wiadomości umrzeć.

BEZPOŚREDNIE I POŚREDNIE
AKTY MOWY WG SEARLE’A



Bezpośrednie akty mowy –
zawierają odpowiedni czasownik
performatywny



Pośrednie akty mowy – nie
zawierają czasownika
performatywnego.

WARUNKI SKUTECZNOŚCI OBIETNICY (AKTU
MOWY) WG SEARLE’A



Nadawca, wypowiadając zdanie Z obecności odbiorcy,

uczciwie i skutecznie obiecuje, że P wtedy i tylko

wtedy, gdy:

•

Spełnione są warunki wejścia i wyjścia (N i O słyszą się i

rozumieją),

•

Zdanie Z zawiera sąd, że P

•

W wyrażeniu, że P, N orzeka o przyszłym akcie A, który ma

dokonać N,

•

O wolałby dokonanie A przez N od niedokonania A przez N; N w

to wierzy,

•

Nie jest pewne, czy N w normalnych warunkach dokonałby A,

•

N zamierza dokonać A

•

N ma intencję, by Z zobligowało go do uczynienia A

•

N chce wytworzyć u O przekonanie, że wypowiadając Z,

zobowiązuje się do wykonania A,

•

Semantyczne reguły języka N i O są takie, że Z jest poprawnie i

uczciwie powiedziane wtedy i tylko wtedy, gdy warunki 1-9 są

spełnione.

KLASYFIKACJA AKTÓW MOWY
WG SEARLE’A



Kryteria klasyfikacji aktów mowy:

•

cel illokucyjny,

•

kierunek relacji między światem a słowami

•

nacisk illokucyjny

•

status nadawcy i odbiorcy

•

stan mentalny (przekonania, wola, emocje)



Klasyfikacja aktów mowy:

•

Asercje – (sugeruję, wątpię, przypuszczam, twierdzę). Słowa mają

reprezentować stany rzeczy. Stan mentalny  przekonania. Asercje

można zmieścić na skali prawda – fałsz.

•

Dyrektywy – (rozkazuję, każę ,proszę, radzę, pozwalam, zapraszam).

Świat ma się zmieniać według słów. Stan mentalny  wola. Nadawca

chce skłonić odbiorcę do wykonania czynności A. Odpowiedzialność

leży na odbiorcy.

•

Komisywy – (obiecuję, przyrzekam). Świat ma się zmieniać według

słów. Stan mentalny  wola. Akty te wyrażają pojęcie

odpowiedzialności za wykonanie czynności A (odpowiedzialność leży

na nadawcy).

ZASADA KOOPERACJI GRICE’A



Jest to zbiór praw regulujących zachowanie

konwersacyjne. Ma następujące brzmienie:

„Uczyń swój udział konwersacyjny w

przewidzianym dla niego momencie takim,

jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek

rozmowy, w którą jesteś zaangażowany”.



Warunki:



N i O rozpoznają cel konwersacji



N i O rozumieją systemowe znaczenie używanych

wyrażeń



N i O potrafią na zasadzie wnioskowania odczytać

znaczenie intencjonalne.

MAKSYMY KONWERSACYJNE
GRICE’A



Maksyma ilości:

•

uczyń swój wkład tak informatywny, jak to jest wymagane

na danym etapie wymiany.

•

Nie czyń swego udziału bardziej informatywnym, niż jest

to wymagane



Maksyma jakości – staraj się czynić swój udział

takim, aby był zgodny z prawdą

•

nie mów tego, o czy sądzisz, że jest fałszywe

•

nie mów tego, dla czego nie masz należytego

uzasadnienia



Maksyma odniesienia – mów na temat



Maksyma sposobu – mów zrozumiale,

•

unikaj niejasności i wieloznaczności;

•

mów zwięźle i w sposób uporządkowany.

MAKSYMY GRZECZNOŚCI



Maksyma taktu – minimalizuj koszty innym (np.

pożyczasz książkę, ale sam po nią idziesz)



Maksyma szlachetności – maksymalizuj koszty

własne i minimalizuj korzyści własne



Maksyma aprobaty – maksymalizuj pozytywną

ocenę innych, minimalizuj ocenę negatywną



Maksyma skromności – maksymalizuj negatywną

ocenę własną, minimalizuj pozytywną



Maksyma zgodności – maksymalizuj zgodę,

minimalizuj niezgodę



Maksyma sympatii – maksymalizuj sympatię,

minimalizuj antypatię .

ETYKIETA JĘZYKOWA



Jest to zbiór przyjętych w danej społeczności wzorów językowych

zachowań grzecznościowych, zwyczajowo przyporządkowanych

określonym sytuacjom pragmatycznym.



W Polsce składają się na nią dwie podstawowe normy:

•

Okazywanie szacunku partnerowi dialogu, z jednoczesnym

umniejszaniem roli własnej osoby;

•

Przejawianie zainteresowania sprawami ważnymi dla partnera oraz

jego najbliższej rodziny.



Zasady:

•

współodczuwania (w pomyślnych i niepomyślnych dla partnera

sytuacjach)

•

aprobaty i życzliwości dla poczynań partnera

•

demonstrowania chęci przebywania w towarzystwie partnera

•

deklarowania pomocy partnerowi

•

składania dowodów pamięci

•

dyskrecji.

