1

Wybrana literatura do wykładu (1)

Ambachtsheer, K.P., D.D. Ezra (2001). Fundusze emerytalne.

Jak efektywnie pomnażać majątek ich członków, Dom

Wydawniczy ABC, Kraków.
Góra, M. (2003). System emerytalny, PWE: Warszawa.
Góra, M., 2003, "Inne spojrzenie na podstawowe zagadnienia

ekonomii emerytalnej", Ekonomista 2003, nr 4;
FSA (2007). Just the facts about your retirement, Financial

Supervision Authority,

http://

www.moneymadeclear.fsa.gov.uk/pdfs/retirement_options.pdf

Kawiński, M., Stańko D. (2007). Labour flexibility and pension

schemes in the European Union (2007), artykuł na 5th

International Research Conference on Social Security “Social

security and the labour market: A mismatch?”, 5-7 marca 2007

r.,

http://www.issa.int/engl/ reunion/2007/Warsaw/2warsaw.htm

KNF, materiały na stronie, szczególnie dla OFE (min. wym.

stopa zwrotu, transfery, opłaty, składki, struktura rynku) oraz

PPE i IKE,

www.knf.gov.pl

Pensions Institute, artykuły,

www.pensions-institute.org/workingpapers

2

Wybrana literatura do wykładu (2)

Stańko, D., K. Sobolewski (współ.) (2007), Publiczne fundusze

emerytalne – podstawowe zagadnienia, ekspertyza dla Izby

Gospodarczej Towarzystw Emerytalnych,

http://www.igte.com.pl/indexfiles_ro/2007/2007-001.pdf

.

Stańko, D. (2006b), Efektywność inwestycyjna OFE w latach

1999-2005, w: Jajuga K. i Ronka-Chmielowiec W. (red. nauk.),

„Inwestycje finansowe i ubezpieczenia – tendencje światowe a

polski rynek”, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we

Wrocławiu, Nr 1133, ss. 500-508.

Stańko, D. (2006a), OFE – nowoczesne narzędzia realizacji

celów polityki społeczno-ekonomicznej państwa, PUR – Prawo,

Ubezpieczenia, Reasekuracja, Nr 4(111), ss. 73-83,Warszawa,

http://www.sgh.waw.pl/ katedry/kus/OFE%20-%20narzedzia%20 polityki% 20panstwa%20 (pop

rawiony %20artykul%20w%20PUR%20no.%204%202006).pdf

Stańko, Dariusz (2005). Społeczne znaczenie istniejących i

proponowanych mechanizmów „bezpieczeństwa” w

kapitałowym systemie emerytalnym, rozdział w książce:

„Społeczne aspekty ubezpieczenia” pod red. Tadeusza

Szumlicza, Wydawnictwo SGH: Warszawa.

3

Wybrana literatura do wykładu (3)

Stańko, Dariusz (2004). Podstawowe narzędzia w ocenie

efektywności inwestycyjnej funduszy emerytalnych

(2004), Forum Dyskusyjne pod redakcją T. Sangowskiego i

T. Szumlicza, FD 3/2004, ss. 41-52, grudzień, KNF:

Warszawa,

http://www.knuife.gov.pl/publikacje/forum/forum0304.pdf

Szumlicz, T. (2005). Ubezpieczenie społeczne. Teoria

dla praktyki, Oficyna Wydawnicza Branta,

Bydgoszcz-Warszawa.

Szumlicz Tadeusz., Żukowski M. (red. 2004).

Systemy emerytalne w krajach Unii Europejskiej,

Twigger, Warszawa.

Szumlicz, T. (2004). Organizacja i funkcjonowanie

funduszy emerytalnych, rozdział 6 w książce: System

ubezpieczeń społecznych – zagadnienia podstawowe,

red. G. Szpor, wyd. 2, LexisNexis.

Systemy emerytalne (1)

dr Dariusz Stańko

Katedra Ubezpieczenia Społecznego

SGH

www.sgh.waw.pl/katedry/kus

5

Zadania państwa

• obrona zewnętrzna (siły zbrojne)
• obrona wewnętrzna (policja)
• realizacja umów gospodarczych

(porządek prawny oraz system przymusu/kar)

• plus pewien zakres dodatkowy

(uzgodniony w ramach umowy społecznej

na podstawie wartości wyznawanych przez

większość społeczeństwa i/lub na skutek

racjonalnych przesłanek – unikanie

niekorzystnych efektów zewnętrznych)

„nocny stróż”

polityka społeczna

 państwo dobrobytu

(welfare state)

6

Państwo dobrobytu (welfare state)

• Barr (1992: 742): 4 sfery aktywności państwa:

(1) świadczenia w gotówce, (2) ochrona zdrowia,
(3) edukacja, (4) świadczenia w naturze dot.
wyżywienia, mieszkań i innych działań socjalnych

• Briggs (1961): instytucja istniejąca dla 3 gł. celów:

(1) zagwarantowania rodzinie pewnego dochodu
minimalnego, (2) dostarczenia mechanizmów
obrony przed ryzykami społecznymi (niemożnością
uzyskania dochodu w okresie choroby lub starości)
oraz (3) utrzymywania pewnego poziomu jakości
usług społecznych.

7

Reżimy polityk społecznych Esping-

Andersena (1990) vs systemy emerytalne

(1)

W swym głośnym studium współczesnego państwa

dobrobytu, Esping-Andersen (1990) zaproponował trzy
rodzaje „reżimów” (regimes), czyli szczególnych
mieszanek

układów

społecznych,

politycznych

i

ekonomicznych, wpływających na tworzenie specyficznych
typów polityki społecznej (por. Rymsza, 1998, s. 29-31;
Herman, 2003, s. 8-9). Zabezpieczenie społeczne jest
mierzone stopniem „odrynkowienia” (de-commodification,
Ebbinghaus, 1998, s. 7), które „pojawia się wówczas, gdy
dana usługa jest udzielona w ramach przysługującego
prawa, a dana osoba jest w stanie utrzymać się nie będąc
zależną od rynku” (Esping-Andersen, 1990). Esping-
Andersen uwypukla redystrybucyjne funkcje polityki
społecznej, a szczególnie to „czy uniwersalne prawa
obywatelskie

korygują

nierówności

rynkowe”

(Ebbinghaus, 1998, s. 7).

8

Reżimy polityk społecznych Esping-

Andersena (1990) vs systemy emerytalne

(2)

Pierwszy

z

modeli

Esping-Andersena

preferuje

selektywne programy pomocy społecznej ukierunkowane
na jednostki o najniższych dochodach. Liberalna
tradycja polityczna zakłada jak najmniejszy udział
państwa tak, by nie tworzyć negatywnych bodźców na
rynku

pracy

oraz

by

nie

ograniczać

swobody

indywidualnego

wyboru.

Społeczne

prawo

do

otrzymywania pomocy publicznej jest określane na bazie
obywatelstwa, jednakże świadczeniobiorca musi przejść
przez tzw. mean-test (czyli ustalenie prawa do otrzymania
świadczenia poprzez sprawdzenie posiadanych dochodów
i/lub majątku). Test taki często ma charakter upokarzający
(stigmatization). Kraje anglosaskie odpowiadają mniej
więcej tego typu modelowi (zob. tabela 1). Skromna
emerytura podstawowa (finansowana przez podatki lub
składki)

9

Reżimy polityk społecznych Esping-

Andersena (1990) vs systemy emerytalne

(3)

Model konserwatywny jest oparty na opiekuńczości

państwa, tradycji katolickiej oraz korporacjonizmie. Prawa do
usług i dóbr społecznych zależą od opłacania składek.
Głównym narzędziem polityki społecznej jest system
obowiązkowych prywatnych ubezpieczeń pracowniczych
wspierany przez państwowe ubezpieczenie społeczne. Model
taki ma tendencję do utrzymywania społecznego status quo.
Pojawił się w Niemczech i rozprzestrzenił w Europie pod
nazwą modelu „kontynentalnego”. Ebbinghaus (1998, s. 9)
proponuje by w ramach tej koncepcji wyróżnić oddzielną klasę
dla romańskich kontynentalnych państw dobrobytu („Latin
particularistic-clientelist subsidiarism”) takich jak Francja,
Włochy, Hiszpania i Portugalia. Argumentuje on, iż – w
przeciwieństwie do Niemiec – państwa te wprowadziły
obowiązkowe ubezpieczenie społeczne znacznie później.
Emerytura

państwowa

ale

silnie

rozwinięty

filar

pracowniczych ubezpieczeń emerytalnych.

10

Reżimy polityk społecznych Esping-

Andersena (1990) vs systemy emerytalne

(4)

Trzeci „reżim” państw dobrobytu to model socjalno-

demokratyczny oparty na ideologii socjalizmu.
Zmierza on do równości społecznej oraz bezpieczeństwa
społecznego, jakkolwiek, jak zauważa Rymsza (1998, s.
35), historycznie jest on rozszerzeniem koncepcji T. H.
Marshall’a

(1950)

praw

obywatelskich

(social

citizenship).

Według

socjaldemokratów,

poziom

uniwersalnych świadczeń (czyli takich, które są
dostępne dla każdego obywatela) powinien być znacznie
wyższy niż podstawowe potrzeby uznawane przez
liberałów (Esping-Andersen, 1990, s. 7). Model taki
najlepiej

charakteryzuje

kraje

skandynawskie.

Emerytura uniwersalna – wyższa niż w krajach
anglosaskich  silna redystrybucja dochodowa.

11

Tabela 1. Reżimy państw dobrobytu oraz

wynikające z nich

polityki społeczne: model Esping-Andersena

Wartości

etyka pracy

prawa odpowiadające klasie i statusowi

równość, uniwersalność wysokich standardów

Cele

wzmocnienie rynku

wzmocnienie społeczeństwa obywatelskiego,
ograniczenie rynku

połączenie dobrobytu i pracy, pełne
zatrudnienie

Prawa socjalne

obywatelskie

związane z zatrudnieniem

uniwersalne

Usługi dobrobytu

usługi mieszane

płatności w postaci transferów

usługi publiczne

Świadczenia

podstawowe (flat)

związane ze składką ubezpieczeniową

redystrybucja

Instrumenty

pomoc uwarunkowana testem dochodowym

prywatne ubezpieczenie wspierane przez
państwo

państwo - pierwsza linia wsparcia; wysoki
poziom świadczeń

Dekomodyfikacja

niska

średnia

wysoka

Implikacje klasowe

klasa średnia nieufna w stosunku do państwa klasy zachowane; stabilizacja

klasa średnia "uwiedziona" przez państwo,
porzucają zasady czystego rynku

Przykłady krajów

USA, Kanada, Australia, Wielka Brytania

Austria, Francja, Niemcy, Włochy

kraje skandynawskie

Socjaldemokratyczny

Rodzaj reżimu państwa

dobrobytu

Liberalny

Konserwatywny/Korporacyjny

Źródło: Herman (2003) i Ebbinghaus (1998).

12

Rys. 1. Charakterystyka ryzyka

starości

13

Rys. 2 Schematyczne ujęcie wydatków w

okresie starości

Zob. komentarz – na następnych slajdach.

14

Komentarz do rysunku 2.

Modelowy przykład przedstawia rysunek 2. Wydatki

przed przejściem na emeryturę w wieku W

1

kształtują

się na poziomie czarnej linii (nad odcinkiem W

0

W

1

). Po

przejściu na emeryturę, wydatki emeryta są niższe
(linia niebieska), lecz wraz z wiekiem ponownie
wzrastają z powodu coraz większych kosztów opieki
zdrowotnej i pielęgnacyjnej. Odcinek W

1

W

2

obrazuje

przeciętne dalsze trwanie życia osoby osiągającej wiek
emerytalny W

1

; w wieku W

2

umiera zatem większość

osób z danej kohorty emerytalnej. Wiek W

3

to wiek

zaawansowany, w którym daje o sobie znać postępujące
zniedołężnienie, efektem czego są gwałtownie rosnące
wydatki zdrowotne i pielęgnacyjne (linia czerwona
W

3

W

4

). Maksimum tych wydatków osiągane jest w

wieku W

4

, będącym najdłuższym, teoretycznie

osiągalnym, wiekiem.

15

Komentarz do rysunku 2. (c.d.)

W okresie przed Bismarckiem niewiele osób dożywało

wieku emerytalnego W

2

, a „graniczny” wiek

zniedołężnienia W

3

był znacznie niższy – zapewne na

rysunku należałoby go umiejscowić nieco na lewo od W

2

.

Większość osób dożywających wieku emerytalnego

charakteryzowała się fizyczną niezdolnością do pracy; w

związku z tym punkty W

2

, W

3

i W

4

były ulokowane w

niewielkiej odległości od siebie. We współczesnym świecie

lokalizacja punktów W

2

i W

3

uległa odwróceniu dzięki

lepszej kondycji zdrowotnej społeczeństwa. Niestety, wraz

z postępującym wydłużaniem się dalszego oczekiwanego

trwania życia ludzi, opieka w wieku starczym staje się

coraz poważniejszym wyzwaniem dla polityk społecznych

krajów rozwiniętych (na temat rozwiązań

ubezpieczeniowych - zob. Więckowska, 2005).

Wykres powyższy przedstawia szkic sytuacji typowej dla

krajów rozwiniętych. W praktyce, dość trudno jest

oszacować jakie jest rzeczywiste położenie punktów W

2

i

W

3

.

16

Bibliografia

•Algoed Koen, Frans Spinnewyn (1999). 6120 Pensions: 311-327,

w: Encyclopedia of Law and Economics, gen. editors: Boudewijn
Boackaert and Gerrit De Geest, Edward Elgar and the University
of Ghent,

http://encyclo.findlaw.com/6120book.pdf

.

•Barr Nicholas (1998). The Economics of the Welfare State,

Stanford University Press, 3rd edition., lub: Barr Nicholas
(1993). Ekonomika polityki społecznej, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej: Poznań.

•Briggs A. (1961). The Welfare State in Historical Perspective,

European Journal of Sociology/Archives Europeennes de
Sociologie, Vol. 2, także w: Castles, Francis and Christopher
Pierson (2000). A Welfare State Reader, 18-31, Polity Press:
Cambridge.

•Szumlicz Tadeusz (2004b). Zabezpieczenie emerytalne w

systemach zabezpieczenia społecznego, w: Szumlicz Tadeusz,
Maciej Żukowski (red., 2004). Systemy emerytalne w krajach
Unii Europejskiej, Twigger: Warszawa.

Systemy emerytalne (2)

dr Dariusz Stańko

Katedra Ubezpieczenia Społecznego

SGH

www.sgh.waw.pl/katedry/kus

18

System emerytalny

• Konieczność transferu środków na przyszłość – nie

da się ich przechowywać fizycznie. Zatem

potrzebna jest umowa – nieformalna lub formalna

• Definicja: Każde narzędzie do transferu części siły

nabywczej z okresu zatrudnienia na okres

emerytalny (por. Algoed i Spinnewyn, 1999: 311)

• Techniki wykorzystywane przez formalne systemy

emerytalne:

- ubezpieczeniowa

- zaopatrzeniowa

• Oszczędzanie a ubezpieczenie
• Funkcje systemów emerytalnych:

- transferowa (dochodu w czasie)

- ubezpieczeniowa (zabezpieczenie przed ryzykiem

starości i

ew. innymi ryzykami społecznymi)

- stabilizacyjna (mikro – cykl życiowy, makro – szoki

ekonomiczne)

19

Sekwencja typów systemów emerytalnych

ze względu na mechanizm dostosowujący

wydatki do możliwości ich finansowania

(Góra, 2003: 29)

• system „naturalny” (zindywidualizowany,

samodopasowanie)

o rodzina wielopokoleniowa
o dożywalność wieku emerytalnego

• system zinstytucjonalizowany (anonimowy,

decyzje polityczne)

o wzrost demograficzny
o „opiekuńczość” państwa

• system zinstytucjonalizowany

(zindywidualizowany, samodopasowanie)

o problem demograficzny
o rozwój IT
o indywidualizacja, odejście od solidarności

(redystrybucji)

o zmiana w polityce społecznej

20

Bazowe systemy emerytalne

Definicja: „Ogół rozwiązań instytucjonalnych zmierzających –

poprzez ustalenie zasad: (1) gromadzenia środków emerytalnych,
(2) powstawania uprawnień i kapitałów emerytalnych oraz (3)
wypłat świadczeń emerytalnych – do zapewnienia uczestnikom
systemu na okres starości odpowiednich dochodów w postaci
pieniężnych świadczeń emerytalnych” (Szumlicz, 2003: 188).
 drugi filar wciąż nie dokończony!

Przyczyny tworzenia systemu bazowego:

„Zapewnienie dochodu wszystkim osobom objętym tym systemem
na cały okres po zakończeniu aktywności zawodowej” (Góra,
2003: 37). Ważne pytania ↔ kształt systemu/produkty:
- jak zapewnić finansowanie tego dochodu?
- w jakiej wysokości?
- kiedy zaczyna się okres „po zakończeniu aktywności
zawodowej”?
- co to znaczy „cały okres” po zakończeniu aktywności
zawodowej?

21

Bazowe systemy emerytalne - cd

• Przyczyny udziału państwa w organizowaniu systemów

emerytalnych:
- krótkowzroczność

(np. ile pożyję?!, asymetria informacyjna, brak wiedzy)

- pokusa nadużycia (hazard moralny)
- przyczyny „obiektywne”

(dochody, edukacja, długi okres inwestycji, komplikacja

produktu)

• Uczestnictwo dobrowolne?

Zjawisko wypychania „dobrych ryzyk” przez „złe ryzyka”

• Implikacje obowiązkowości systemu:

- tylko tyle, ile potrzeba (produkty, zasady)
- konieczność nadzoru, gwarancji i regulacji ze strony
państwa (ograniczenia inwestycyjne, wymogi prawno-
kapitałowe,

gwarancje stóp zwrotu i minimalnej

emerytury)
- korzyści vs koszty

22

Potrzeba istnienia powszechnego

systemu emerytalnego (Góra, 2003:

21-30)

• rozwiązanie problemu konsumpcji na poziomie

indywidualnym (skala mikro)

• podział dochodu narodowego między emerytów a

pracujących (skala makro)

• problemy krótkowzroczności, pokusy nadużycia

(„jazdy na gapę”), ograniczony dochód rozporządzalny

• ochrona najsłabszych, ale też także osób

zapobiegliwych

• (nierealne) warunki dobrowolności (Góra, 2003: 27):

o powszechny dostęp do rynków finansowych, umiejętność

korzystania z tych rynków (samodzielnie lub przez pośredników)

o powszechna zdolność podejmowania decyzji w warunkach ryzyka
o powszechna akceptacja pełnej odpowiedzialności za własne

decyzje, dotycząca zarówno jednostek, jak i całego społeczeństwa

23

Cena za obowiązkowość uczestnictwa

w systemie emerytalnym (Góra, 2003:

31-37) (1)

Ceną za obowiązkowość są zniekształcenia
podatkowe.
Klin podatkowy (W) – ta część wartości
produktu, która nie służy opłaceniu czynników
produkcji: podatki bezpośrednie (T

b

), podatki

pośrednie (T

P

), parapodatki socjalne (T

S

, składki

na ubezpieczenia społeczne i inne cele):

L

s

p

b

C

T

T

T

W







Koszt pracy C

L

– wynagrodzenie netto powiększone o podatki

wyżej wymienione.

24

Cena za obowiązkowość uczestnictwa

w systemie emerytalnym (Góra, 2003:

31-37) (2)

Klin podatkowy:
• luka miedzy całkowitym kosztem pracy
przedsiębiorstwa

oraz płacą netto (po zapłaceniu

podatków) pracownika,

czyli płacą konsumpcyjną

• im wyższy klin, tym wyższe z reguły bezrobocie
(Layard, Nickel, Jackman, 1991)
• wyższy klin  zmniejszenie zatrudnienia czynnika

produkcji (pracy)  spowolnienie gospodarcze & wyższe

bezrobocie

• przeniesienie podatku (socjalnego) przez pracodawców
na pracowników zależy od elastyczności podaży pracy:

o ucieczka w szarą strefę (ukrywanie/ograniczanie dochodów)
o ucieczka na wcześniejszą emeryturę (ograniczanie wkładu do

systemu)

Systemy emerytalne (3)

dr Dariusz Stańko

Katedra Ubezpieczenia Społecznego

SGH

www.sgh.waw.pl/katedry/kus

26

Typy systemów emerytalnych

• bazowe vs dodatkowe
• mechanizm finansowania:

PAYG vs kapitałowy
pracownicze FE – rezerwa księgowa
(Niemcy)

• sposób obliczania świadczenia

DB vs DC (NDC)

• źródła finansowania:

składka (quasi-) ubezpieczeniowa vs
podatek

27

Typologie systemów emerytalnych

(I)

Klasyczna (obowiązuje w Europie
Zachodniej, OECD)

Źródło: Szumlicz (2005:
270).

Klasyfikacja Banku Światowego (obowiązuje w
CEE i LA)

Źródło: Opracowanie własne.

28

Typologie systemów emerytalnych

(II)

Prezentacja systemu emerytalnego przyjęta w
Polsce

Źródło: Szumlicz (2005:
270).

Nowa prezentacja Banku Światowego
Holzmann, Hintz et al. (2005):
5 filarów = 1. bezskładkowy (emerytura socjalna)

5. inne środki i działania (np. nieruchomości

–

odwrócona renta hipoteczna)

29

Systemy emerytalne vs ryzyka

Rodzaj ryzyka

System

repartycyjny

System

kapitałowy

demograficzne

wrażliwy

dość odporny

(ale: asset melting
theory)

inwestycyjne
(rynków
kapitałowych)

dość odporny
(ale: rynek
pracy)

wrażliwy

polityczne

wrażliwy

dość odporny
(ale: przypadek
Argentyny)

Źródło: Opracowanie własne.

Wniosek: Dywersyfikować ryzyka poprzez
stosowanie

systemów obu rodzaju.

30

Równouprawnienie w systemie emerytalnym...

Same-sex partners have pensions spousal rights - ECJ
IPE.com 1 April 2008 16:10:Author: Carolyn Bandel
                   
EUROPE – The European Court of Justice (ECJ) in Luxembourg today
decided denying same-sex partners equal pension rights is
direct discrimination and unjustifiable.

Tadao Maruko brought a case against the pension scheme for
German Theatres (VddB), after being denied a survivor's pension by
his late partner’s pension fund on the grounds that such pension are
only provided to married partners.

Maruko, who will be 65 this year, however, argued he had lived with
his partner “in a committed, loving relationship for over 12 years,
from 1992 until [his partner’s] death in 2005,” his lawyer was quoted
as saying in the official court documents.

The lawyer added: “[Maruko’s partner] was a member of the VddB
pension scheme for 45 years, did the same work as his colleagues
who have different-sex spouses for 45 years, and made the same
financial contributions as these colleagues to the scheme for 45
years.”

31

Równouprawnienie w systemie

emerytalnym... (c.d.)

The lawyer added: “[Maruko’s partner] was a member of the VddB
pension scheme for 45 years, did the same work as his colleagues who
have different-sex spouses for 45 years, and made the same financial
contributions as these colleagues to the scheme for 45 years.”

The ILGA-Europe, a representative group for European gays and
lesbians, said in an announcement on its website today: “The ECJ has
ruled that the refusal to grant the survivor’s pension to life partners
constitutes “direct discrimination on grounds of sexual orientation, when
the surviving spouses and surviving life partners are in a comparable
situation as regards that pension.”

The ECJ made clear the criterion for such a comparable situation is
whether the partners “live in a union of mutual support and assistance
which is formally constituted for life” - a criterion which is fulfilled by
the German legislation.

Patricia Prendiville, executive director of ILGA-Europe, said: “We
welcome today’s ruling of the European Court of Justice and its strong
wording which unequivocally stated that ‘refusal to grant the survivor’s
pension to life partners constitutes direct discrimination on grounds of
sexual orientation’ and therefore it cannot be justified in any
circumstance.”

VddB officials were unavailable for comment at the time of publication.