Wprowadzenie do

arteterapii

Slajdy z wykładów

/treści merytoryczne, bez

obrazków/

Czym jest sztuka?
Czym jest terapia?

Czym jest arteterapia?

Wprowadzenie do arteterapii

– wykład 1

Arteterapia = terapia przez

sztukę

• Czym jest sztuka?
• Czym jest terapia?
• W jakim sensie sztuka może być

terapią? Jaką rolę może pełnić w
terapii?

Czym jest sztuka?

• Zobaczmy w Wikipedii…i wiele się nie dowiemy…
• Można spróbować prześledzić historyczną tradycję

definiowania sztuki…

• albo spróbować definiowania w duchu Wittgensteina,

poszukując przykładów paradygmatycznych,

• albo podjąć próbę definiowania alternatywnego: sztuką

jest…, lub…., lub…

np: definicja Tatarkiewicza:

Dzieło sztuki jest odtworzeniem rzeczy bądź
konstrukcją form, bądź wyrażaniem przeżyć, jednakże
tylko takim odtworzeniem, taką konstrukcją, takim
wyrazem, jakie są zdolne zachwycać bądź wzruszać,
bądź wstrząsać.

Tradycje myślenia o sztuce

• Starożytność i wczesne średniowiecze – techne –

sztuka jako umiejętność, doskonałe postępowanie
według określonych reguł, bardziej rzemiosło niż
sztuka w dzisiejszym znaczeniu.

Przedmiotem sztuki są rzeczy, które mogą się
mieć inaczej… Sztuka łączy się z powstawaniem i
obmyślaniem tego, by powstało coś z rzeczy,
które mogą być i nie być i których źródło tkwi w
wytwarzającym…
Arystoteles

• artes liberales / artes vulgares

Początek sztuk „PIĘKNYCH”

• Renesans – oddzielenie sztuki

od rzemiosła i od nauki,
„narodziny artysty”. Kryteria
artyzmu – nadal zbliżone do
rzemiosła

• XVIII w – Charles Batteux –

autor pojęcia „sztuki piękne”
(malarstwo, rzeźba,
architektura, muzyka,
wymowa, poezja, taniec i
teatr). Zadaniem sztuki jest
dostarczanie wrażeń
estetycznych. Sztuką jest to,
co jest piękne.

Tradycje myślenia o sztuce

• XIX wiek – sztuka jako realizacja potrzeby tworzenia,

sztuka jako ekspresja, przejaw indywidualności, wyraz
uczuć.

• XX wiek – sztuka jako przeżycie i doświadczenie.

– sztuka jako doświadczenie (John Dewey). Dzieło sztuki

wywołuje pewne przeżycia, ponieważ zawiera skondensowane
znaczenie, które w tzw. codzienności jest rozproszone, a przez
to słabo odczuwalne.

– sztuka jako forma symboliczna (Ernst Cassirer) . Sztuka pozwala

dzielić się doświadczeniem, pozwala na komunikację tam, gdzie
język dyskursywny nie wystarczy.

Sztuka wyzwala się od piękna… piękno pozostaje przy

rzemiośle…

Współcześnie…

• Sztuka uwalnia się od przeżycia…
• Sztuka uwalnia się od sensu…
• Tym co pozostaje, jest

INTENCJA ARTYSTY

… i w ten sposób dochodzimy do
definicji:

„sztuką jest to, co robią artyści”

„sztuką jest to, co się za sztukę uważa”

Arteterapia – początki – Wielka

Brytania

• Pierwsze użycie terminu – art therapy – Adrian

Hill, 1942

Równocześnie w USA…

• Margaret Naumburg – lata 30’ XX wieku – taniec i

malarstwo jako element procesu wychowawczego (a nie
edukacji) w Walden School – szkoła skrajnie
antypedagogiczna

• Florence Cane
• Edith Kramer
• Źródła inspiracji:

– filozofia sztuki J.Deweya
– psychoterapie psychodynamiczne – Jung, potem Freud. Sztuka jako

ekspresja nieświadomego.

„Podobieństwo rodzinne”

• zaplecze filozoficzne: J.

Dewey

• zaplecze aksjologiczne:

indywidualność,
autonomia, wolność

• zaplecze

psychologiczne:
psychoanaliza,
psychologia analityczna

• sztuka jako ekspresja
• każdy człowiek posiada

zdolności twórcze

I w końcu definicja…

•Arteterapia =

A

r

s

+ therapeia

leczenie, ale i

towarzyszenie bogom

sztuka,
ale i
rzemiosło

arteterapia

A

r

s

therapeia

• Muzyko -
• Choreo –
• Biblio –
• Teatro -
• Filmo –
• Foto(grafo) –
• Hortikulo –
• Ergo –
• Sylwano –
• Talaso –
• Itp….

- terapia

M

O

D

A

L

N

O

Ś

C

I

SZTUKA

Arts medicine

Medart
International

Very Special Arts

Sztuka w
szpitalu

terapie ekspresyjne

terapie kreatywne

artepsychoterapia

psychorysunek

Edukacja
artystyczna

Wychowanie
przez sztukę

Terapia
zajęciowa

kulturoterapia…
?

I jeszcze raz próba

definicji…

Art therapy is the therapeutic use of art making,
within a professional relationship, by people who
experience illness, trauma, or challenges in living,
and by people who seek personal development. 
Through creating art and reflecting on the art
products and processes, people can increase
awareness of self and others, cope with
symptoms, stress, and traumatic experiences;
enhance cognitive abilities; and enjoy the life-
affirming pleasures of making art.

American Art Therapy Association

Arteterapia – główne

dylematy

• Wzajemne relacje – sztuka jako narzędzie w służbie

terapii? Sztuka jako przestrzeń, w której dzieje się
proces terapeutyczny?

• Jedno – czy wielomodalność arteterapii?

• Czym leczymy?

• Co leczymy?

• Kogo leczymy?

Czynniki leczące

w arteterapii.

Wprowadzenie do arteterapii

– wykład 2

Słyszę – i zapominam.
Widzę – i pamiętam.
Działam – i rozumiem.

Konfucjusz

I jeszcze raz próba

definicji…

Art therapy is the therapeutic use of art making,
within a professional relationship, by people who
experience illness, trauma, or challenges in
living, and by people who seek personal
development. 
Through creating art and reflecting on the art
products and processes, people can increase
awareness of self and others, cope with
symptoms, stress, and traumatic experiences;
enhance cognitive abilities; and enjoy the life-
affirming pleasures of making art.

American Art Therapy Association

Czym jest arteterapia?

Co?

Dla kogo?

 Sztuka jest narzędziem…
 …stosowanym w relacji

terapeutycznej…

 …w celu:

 poszerzenia świadomości i

samoświadomości

 radzenia sobie z objawami,

stresem i traumą

 rozwoju możliwości poznawczych
 doświadczenia radości tworzenia

 Proces twórczy + refleksja

nad dziełem sztuki

• Dla osób, które

doświadczyły choroby,
urazu psychicznego,
trudności życiowych

• Dla osób, które dążą

do rozwoju osobistego

Dlaczego sztuka ma leczyć?

• Proces złożony: terapeuta + klient + inni

klienci jako grupa + sztuka + środowisko

• Pytanie o czynniki leczące – co leczy, jeśli

leczy?

• Czynnik leczący – taki, którego skutkiem

jest pozytywna zmiana lub który sam jest
mechanizmem zmiany.

• Czynniki leczące

– Ogólne, niespecyficzne (charakterystyczne dla

każdej formy terapii)

– Specyficzne (dla danej formy terapii)

Czynniki ogólne, wspólne,

niespecyficzne (w terapii grupowej)

• Wzbudzanie nadziei
• Poczucie podobieństwa do innych
• Zdobywanie informacji, poszerzanie wiedzy
• Altruizm
• Uczenie umiejętności społecznych
• Naśladowanie/modelowanie
• Uczenie interpersonalne
• Spójność grupy
• Cykliczność spotkań (wprowadza pewien

porządek w życie osoby)

Gorgiasz – sztuka jako iluzja

• uwaga! To się odnosi

do poezji, nie do sztuk
plastycznych

• sztuka jest tworzeniem

iluzji, rzeczy
nieistniejących

• artysta oszukuje, mami

odbiorcę

• przeżycie estetyczne jest

reakcją na owe pozory,

podobną

do tej, jaka

miałaby miejsce, gdyby
rzeczy te miały miejsce
naprawdę

Platon/Sokrates - mimesis

• łac. imitatio
• Pierwotne odniesienie – do muzyki i tańca, nie

do sztuk plastycznych

• Termin związany z kultami dionizyjskimi,

odniesione do rytualnego tańca

• znaczenie pierwotne – religijne
• Mimesis – sztuka jest naśladownictwem

rzeczywistości, rytuał jest przywołaniem i
uobecnieniem mitu.

• Coś więcej niż kopia…
• Sztuki plastyczne – apomimesis –

naśladowanie natury. Inny sens
naśladownictwa.

Arystoteles - katharsis

• „Tragedia jest to imitacja akcji poważnej,

skończonej i posiadającej odpowiednią wielkość,
wyrażona w mowie ozdobnej, odmiennej w różnych
częściach dzieła, nie za pomocą opowiadania, lecz
w formie dramatycznej, przez litość i trwogę
osiągająca katharsis od takich właśnie uczuć”

• budzi „straszną grozę, litość do łez, bolesną

tęsknotę. Sprawia przyjemność i oddala ból,
oczarowuje i przeobraża duszę swą magiczną siłą”

• Tu również mimesis – ale jako kształtowanie

rzeczywistości, nie jej kopiowanie – „rzeczy, które
mogą być lub nie być”

Doświadczanie sztuki

• Kant: bezinteresowne przeżycie

intelektualne; zadowolenie nie nakierowane na
posiadanie przedmiotu; brak wymiernej korzyści.

• Shaftesbury: emocjonalizm estetyczny;

estetyzm; wzruszeniowa reakcja na piękno

• Schopenhauer: kontemplacja; bierne poddanie

się dziełu, nastawienie na odbiór przynosi
uspokojenie

• T. Lipps: wczucie: projekcja własnych emocji na

innych; antropomorfizacja (rozumienie świata
zwierzęcego, roślinnego i nieożywionego w
kategoriach ludzkich; np. radość psa, smutek
wierzby płaczącej, westchnienie wiatru)

Doświadczanie sztuki:

• Roman Ingarden: fenomenologiczna

teoria przeżycia estetycznego:
konkretyzacja dzieła sztuki prowadząca do
powstania przedmiotu estetycznego

• Donald Winnicot: trzy obszary

doświadczenia

– obiektywna wiedza,
– subiektywne wyobrażenia
– doświadczenie kulturowe

Typologia odbiorców sztuki – Edward

Bullough

• Odbiorca „fizjologiczny”

– Opisuje dzieło według kryteriów własnych reakcji

• które budzi dzieło, np. „przygnębiające”
• które przypisuje dziełu, np. „smutne”

• Odbiorca „asocjacyjny”

– Opisuje dzieło według kryteriów własnych

skojarzeń

• Podoba mu się to, co wywołuje skojarzenia z

pozytywnymi emocjami

• Odbiorca „obiektywizujący”

– Nastawiony na przedmiot, a nie na własne

przeżycia

mimesis i katharsis jako podstawa

arteterapii

• Odbiór dzieła sztuki jest możliwy dzięki

jakiemuś „podobieństwu”, odpowiedniości
między dziełem a odbiorcą. Liczymy na to,
że leczące jest samo rozpoznanie w dziele
własnych treści

• Liczymy na to, że sam akt tworzenia będzie

aktem odreagowania, przewentylowania
emocji, uświadomienia sobie problemów i
poradzenia sobie z nimi.

• Konsolacyjna funkcja sztuki – połączenie

mimesis i katharsis.

Arteterapia paliatywna…

• Muzykoterapia – Carolyn Kenny, Nigel

Alan Hartley

• Sztuki plastyczne – Susan Bach –
arteterapia egzystencjalna śmiertelnie
chorych dzieci
– tu często jungiści…

…
…
…
…
…
…

Dyskusje

• Co jest arteterapią, a co nią nie jest?

– Joan Erikson 1979, The Arts and Healing,

Am.Jour.of Art. Therapy, (18)3 – leczy
twórczość, nie sztuka – sztuka nie może być
wykorzystywana do niczego poza sztuką.

– W języku angielskim pojęcie art therapy

odnosi się właściwie tylko do sztuk
plastycznych

• Jedno – czy wielomodalność arteterapii

– Argumenty za i przeciw…

• Expressive Arts Therapy/ Therapies

– Anna Halprin – prekursorka
podejścia intermodalnego w arte-
terapii – od strony choreoterapii
– Natalie Rogers, Shaun McNiff,
Paolo Knill, Cathy Malchiodi
– od strony sztuk plastycznych

Cel arteterapii…

•

Leczenie a zdrowienie

•

leczenie a uzdrawianie (therapy / healing)

•

Celem jest twórczość –

– sztuka może być destrukcyjna, twórczość nie
– przeciwieństwem twórczości jest konsumpcja

•

Celem jest zdrowie – definiowane najczęściej za
WHO:

– Radzenie sobie
– Dobrostan / prosperowanie fizyczne i emocjonalne
– Poczucie satysfakcji
– Dobre relacje z innymi
– Samorealizacja

Specyficzne czynniki leczące w

arteterapii

• Wszystko, co twórcze, jest integrujące
• Specyficzna katharsis w spotkaniu ze

sztuką

• Poczucie kompetencji związanej z

wykonaniem zadania

• Możliwość swobodnej ekspresji
• Usprawnianie fizyczne, zwłaszcza

manualne

• Zdobycie nowych kompetencji
• Uczestnictwo w kulturze

Zagadnienie skuteczności

arteterapii. Badania naukowe.

Wprowadzenie do arteterapii

– wykład 3

„Twierdzę, że znaczące zmiany intra- i
interpersonalne mogą zaistnieć tylko dzięki
niewerbalnym procesom zachodzącym na
nieświadomym poziomie, które to procesy
ujawniają się w obrazie.

Pytanie brzmi:
w jaki sposób można to udowodnić?”

T.Dalley

Czy arteterapia jest nauką?

•

Kuhn „Struktura rewolucji naukowej” – nauką jest
to, co się za naukę uważa – nauką jest to, co
robią naukowcy.

•

Po czym poznać naukę?

– Po strukturze
– Po metodzie opartej na strukturze procesu

naukowego

•

Zawody terapeutyczne – tradycyjny paradygmat:

– Do podjęcia słusznej decyzji o leczeniu wystarczy

wiedza + szkolenie + doświadczenie.

– Autorytet lekarza, oparty głównie na doświadczeniu.

EBM

• Evidence Based Medicine

– Początki – 1972 rok – Archibald Cochrane,

epidemiolog, – artykuł potępiający
zróżnicowanie procedur i wyników leczenia
w ramach narodowej służby zdrowia w UK.

– Początek lat 80tych XX wieku, Kanada –

program zmniejszenia różnic w opiece
medycznej i poprawy wyników leczenia
poprzez odniesienie się do analizy wielkiej
liczby badań.

– Postulat ciągłej dostępności wyników

badań naukowych dla każdego lekarza –
sprzyja temu komputeryzacja.

– Organizacje: Cochrane Collaboration,

National Institute for Clinical Excellence
(NICE)

EBM jako paradygmat

• Informacje z praktyki klinicznej są zawodne. Należy ufać

tylko powtarzalnym, obiektywnym informacjom

• Badanie i zrozumienie choroby nie wystarczy do podjęcia

decyzji co do praktyki klinicznej. Należy bezwzględnie
badać również skuteczność leczenia.

• Praktycy- klinicyści powinni rozumieć istotę badań

naukowych i prowadzić równolegle z praktyką badania
skuteczności też praktyki.

• Losowe badania kontrolne jako jedyna metoda badania

skuteczności terapii.

• Najlepszą opiekę nad pacjentem sprawuje lekarz, który

działa w oparciu o możliwie największą bazę wyników
badań naukowych.

EBP – rozszerzenie paradygmatu

EBM

• Evidence Based Practice – wdrożenie zasad EBM do

innych sfer sektora publicznego

– Zawody okołomedyczne
– Zawody terapeutyczne
Problem:
– terapia przyjmuje różnorodne, często kontrowersyjne formy.
– brak badań skuteczności terapii powoduje, że trudno odróżnić

szarlatanerię od rzeczywiście potrzebnych społecznie usług.

– Równocześnie środki publiczne są ograniczone, a

potrzebujących jest wielu.

Celem EBP jest wykazanie, że przyjęte procedury są

bezpieczne, skuteczne i opłacalne.

Proces EBP w psychoterapii (Parry i

Richardson 1996)

• Badania wstępne – odnotowanie zjawiska
• Badania indukcyjne – niewielkie projekty

badawcze, rygorystyczna metodologia ,
losowe badania kontrolne.

• Badania porównawcze, metaanalizy. –

największa siła dowodu.

• Proces krytyki naukowej
• Formułowanie wytycznych dla pracy klinicznej
• Wdrażanie ich

• AUDYT!

Hierarchia siły dowodów w

EBP

• Dowody z metaanaliz RCT
• Dowody z pojedynczego RCT
• Dowody z nielosowych badań kontrolnych
• Dowody z badania quasi-

eksperymentalnego

• Dowody z badań opisowych, np.

korelacyjnych

• Raporty, opinie ekspertów,

doświadczenie autorytetów itp..

Minusy EBP:

• Nacisk na zarządzanie – ryzyko utraty z oczu interesu

pojedynczego pacjenta

• Ryzyko przyjęcia zasady : „więcej za mniejsze pieniądze”,

priorytet kosztów

• Uwikłanie w politykę
• Nie wszystkie obszary życia społecznego w równym

stopniu umożliwiają wdrożenie procesu EBP – to co jest
dobre w epidemiologii, niekoniecznie będzie dobre w
psychoterapii.

• Tzw. dowody skuteczności terapii nie istnieją w

oderwaniu od kontekstu lokalnego, społecznego i
kulturowego. „Obiektywizm” jest modernistycznym
złudzeniem.

Arteterapia a EBP.

• W jaki sposób sztuka może spełnić wymagania EBP?
• Czy sztuka nie jest z natury anarchiczna?
• Nawet gdyby arteterapeuci chcieli przedstawić

dowody skuteczności terapii, to jak mają je zebrać?

– Sytuacja twórczości w kontekście terapeutycznym jest

unikalna, nie podlega standaryzacji

– Trudno dobrać próby do losowych badań kontrolnych – to

jest paradygmat epidemiologiczny.

– Cały proces EBP, aż do metaanalizy dużej liczby danych,

zajmuje wiele lat

– Arteterapią zajmują się często artyści po kursach

terapeutycznych, nie mający pojęcia o badaniach
naukowych

Czy arteterapia może wpasować się

w paradygmat pozytywistyczny?

• Paradygmat teorii ugruntowanej –
B. Glaser i A. Strauss Discovery of Grounded

Theory. Strategies for Qualitative Research

• Pielęgniarki – Di Marks – Maran przeciw EBP –

w pracy pielęgniarki liczy się doświadczenie,
wspólnota, wartości i

„milcząca wiedza”

• Dorit Amir – muzykoterapeutka –

metodologia teorii ugruntowanej jest jedyną
możliwą strategia badawczą w arteterapii

• Andrea Gilroy – „sztuka i terapia opierają się

na więziach, odnoszą się do osób i propagują
różnorodność” – dlatego tradycyjny
paradygmat pozytywistyczny ma tu
utrudnione pole działania

O co pytamy, kiedy pytamy o

dowody skuteczności arteterapii?

• O czynniki leczące – Sztuka? Relacja? Obie?
• O znaczenie pojęcia „skuteczność” – najczęściej bada się

zmiany samooceny, redukcję stresu w ujęciu
subiektywnym

• O rodzaj dowodów – jakie są najlepsze dostępne dowody?

– tu też hierarchia

– co najmniej jedno losowe badanie kontrolne lub quasi-

eksperymentalne

– inne badania: analiza przypadków, badania fenomenologiczne

itp.

– literatura spełniająca normy akademickie
– opinie uznanych autorytetów lub komisji ekspertów
– opinie uczestników warsztatów, „lokalny consensus kliniczny” 

Zanim zaczniemy badania…

• Pierwszą sprawą jest ustalenie tego, czego

skuteczność badamy – konieczność
wypracowania standardów zawodu.

• Może to zrobić tylko środowisko zawodowe…
• …w osobach grupy ekspertów…
• …opierając się na istniejącym stanie wiedzy…
• …analizując teksty naukowe z danej

dziedziny…

• …powszechnie uznawane w środowisku.

W MEDYCYNIE TEŻ ISTNIEJĄ TAKIE PROCEDURY – NP.
ZASADY POSTEPOWANIA W OKREŚLONEJ CHOROBIE CZY
W STANIE NAGŁYM.

Zanim zaczniemy badania…

• Pierwszą sprawą jest ustalenie tego, czego

skuteczność badamy – konieczność
wypracowania standardów zawodu.

• Może to zrobić tylko środowisko zawodowe…
• …w osobach grupy ekspertów…
• …opierając się na istniejącym stanie wiedzy…
• …analizując teksty naukowe z danej

dziedziny…

• …powszechnie uznawane w środowisku.

KIEDY USTALI SIĘ STANDARDY POSTEPOWANIA, BADANIE
ICH SKUTECZNOŚCI BĘDZIE BARDZIEJ WIARYGODNE

Skuteczność arteterapii ?

• Jest mało badań…
• Literatura uporządkowana według

charakterystyki grup uczestników terapii …

– Kobiety w menopauzie, osoby po przebytej traumie

• lub według miejsca pracy…

– Więzienie, dom opieki społecznej, przedszkole itp.

• Mało badań spełniających nawet średnie

standardy EBP, głównie opisy przypadków,
uogólnione wnioski z pracy klinicznej.

• W różnych obszarach jakość – i wartość

dowodowa - literatury jest różna.

Krótki przegląd

skuteczności…

• Krzywda, trauma, PTSD:

– Dorosłe ofiary przemocy seksualnej i kazirodztwa w

dzieciństwie – poprawa samooceny do poziomu normy,
redukcja niepokoju obniżenie objawów depresyjnych po
8 tygodniach arteterapii grupowej [katharsis]

– Rodziny ofiar Holokaustu – redukcja objawów PTSD –

pod warunkiem nie odnoszenia się wprost do traumy,
arteterapia tylko ekspresyjna, tylko w odniesieniu do
rodzin, sami byli więźniowie obozów koncentracyjnych
nie chcieli brać udziału w zajęciach.

– Wniosek: przy aktywnej, bardzo nasilonej traumie nie

powinno się odnosić wprost do niej, tylko pozwolić
klientowi samemu o tym zdecydować.

Krótki przegląd

skuteczności…

• Uzależnienia

– wyniki niejednoznaczne
– Jeśli arteterapia jest częścią szerszego

programu leczenia uzależnień, to udział
w niej zwiększa wiarę w powodzenie
całego programu.

– Nie wiadomo, co tu właściwie działa, bo

rzadko stosuje się samą arteterapię.

Krótki przegląd

skuteczności…

• Demencja, choroba Alzheimera:

– Redukcja depresji przy arteterapii grupowej
– Usprawnienie pamieci, spowolnienie rozwoju choroby
– Poprawa zdolności motorycznych
– Arteterapia pełni funkcję więziotwórczą, ułatwia kontakty

społeczne.

– Szczególnie pomocne okazują się: glina i…śpiew 

• Zaburzenia związane z odżywianiem:

– Praca nad obrazem ciała, znacząca redukcja objawów.
– Anoreksja – raczej praca indywidualna, bulimia – raczej

grupowa

– Na uwagę zasługuje najlepsze w tej dziedzinie zaplecze

teoretyczne.

Krótki przegląd

skuteczności…

• Trudności w uczeniu się – dorośli:

– Mało systematycznych badań, ale rysują się

dwa zasadnicze kierunki terapii, oba mające na
celu rozwój symbolizacji:

•

„rozwojowe”

•

psychodynamiczne

• Przestępcy:

– pewna redukcja zachowań antyspołecznych i

pojawienie się prospołecznych

– Wyniki niejednoznaczne, mało

systematycznych badań

Krótki przegląd

skuteczności…

•

Arteterapia paliatywna:

– Tu szczególne rozumienie skuteczności…
– I szczególnie trudne warunki – arteterapia przy łóżku

pacjenta, ograniczenia czasowe, ból, niesprawność

– Cele:

• przystosowanie do zmian w wyglądzie, sprawności,

zachowaniu, relacjach

• Umożliwienie celowej, sensownej działalności na ostatnich

etapach życia.

• Ułatwienie komunikacji
• Radzenie sobie z bólem
• Umożliwienie rzutowania siebie w przyszłość, poza śmierć –

„pozostanie w dziele”.

Krótki przegląd

skuteczności…

• Zaburzenia psychiczne:

– Depresja – mało badań, arteterapia poprawia relacje z

członkami rodziny

– Zaburzenia osobowości – bardzo trudna grupa, wyjątkowo

negatywny stosunek do terapii, tendencje destrukcyjne.
Celem jest stworzenie więzi z dziełem jako droga do
empatii. Arteterapia osłabia gwałtowność reakcji

– Psychozy – duże korzyści, ale tylko w czasie trwania

terapii i krótko po niej. W tej grupie wskazana jest terapia
długoterminowa o średnim nasileniu, np. raz w tygodniu.
Zalecana praca między sesjami.

• Wnioski: arteterapia może dużo zrobić w tej grupie,

ale konieczne są dalsze badania