Oświata i wychowanie w

średniowieczu.

Myśl pedagogiczna

Ojców Kościoła.

• Za początek średniowiecza przyjmuje się

upadek Cesarstwa Zachodnio-rzymskiego
w 476r. nowej ery, zaś datę końcową
odkrycie Ameryki w 1492r.. Średniowiecze
jest okresem tworzenia się nowych
państw i narodów na gruzach imperium
rzymskiego, ustroju feudalnego
stanowego oraz rozwoju i krystalizacji
hierarchii kościelnej. W stosunku do
starożytności średniowiecze było okresem
upadku kultury intelektualnej. Plemiona
barbarzyńskie szybko uległy
chrystianizacji.

Chrześcijaństwo a wychowanie

• Pierwsi chrześcijanie w początkowym okresie istnienia nie byli

zainteresowani zdobywaniem wiedzy i wspólnoty religijne wobec nauki
przyjmowały postawę obojętna. Kościół nie mógł oprzeć się na dorobku
duchowym starożytności pogańskiej .Życie ludzkie miało być pielgrzymką
ku lepszej przyszłości. Chrześcijaństwo usunęło wszelką myśl o
wychowaniu ciała i przyjęcie kierunku ascetycznego. Celem wychowania
była pobożność i poświecenie się dla Boga. Normą moralna było
wychowanie w cnotach i pobożności. Pokora i posłuszeństwo było
ważniejsze od wszechstronnego rozwoju człowieka. Celem wychowania
były wartości moralne a nie kształcenie intelektu. Odrzucono pogański
zwyczaj uśmiercania dzieci słabiej rozwiniętych fizycznie, gorliwie
troszcząc się o duszę każdego dziecka.

• Chrześcijaństwo przeżywało swój rozkwit za czasów panowania Karola

Wielkiego, który za główne zadnie przyjął chrystianizację Sasów i Fryzów.
Na podstawie uchwał synodu w Akwizgranie przy klasztorze i kościołach
zaczęły powstawać szkoły, gdzie studiowano siedem sztuk wyzwolonych. Do
realizacji tych celów cesarz wykorzystał przede wszystkim duchowieństwo.

 

Wychowanie stanowe

•Rozwój ekonomiczny Europy spowodował wykształcenie się stanów społecznych.

Życiem politycznym i obronnością kraju kierowali królowie i książęta. Chrystianizacja
doprowadziła do powstania na nowym obszarze i umocnienia stanu duchowego, który
kierował się własnymi prawami. Wyprawy krzyżowe spowodowały wykrystalizowanie
się i umocnienie rycerstwa. Rozwój miast i ich rzemiosła doprowadził do powstania
stanu rzemieślników, zorganizowanych w związkach zwanych cechami.

•Modelem wychowania w średniowieczu było wychowanie rycerskie. Rycerzem mógł

zostać tylko ten wojownik, który był pasowany na rycerza. Młodzieniec
przygotowujący się do tego stanu musiał przejść 3 etapy. Najpierw od 7 roku życia
był paziem, następnie od 14 do 15 roku był giermkiem. Giermek na dworze możnych
zaprawiał się przez kilka lat w rycerskim rzemiośle przy boku pasowanego wcześniej
rycerza. Najczęściej w wieku 20-21 lat giermek po złożeniu dowodów męstwa,
uzyskania odpowiedniego wykształcenia i uzyskania potrzebnych sprawności
(władanie koniem, bronią, przestrzeganiu rycerskich obowiązków, śpiew i muzyka)
odbyciu spowiedzi był uroczyście pasowany na rycerza. Złożenie ślubów wierności
odbywało się w kościele. Również przestrzeganie czci niewieściej oraz bronienia
wdów i sierot. Panujący pasował go, wręczając mu pas rycerski złote ostrogi.
Pasowany młodzieniec otrzymał w dniu pasowania akt nadania dóbr ziemskich i przez
to stawał się poddanym (wasalem) księcia.

• Wychowanie rycerskie prowadziło do podniesienia ideałów moralnych i

intelektualnych młodych ludzi. Wyrazem tego była poezja rycerska. Rycerz poza
umiejętnościami powinien znać siedem sztuk wyzwolonych, religię Starego i
Nowego Testamentu, medycynę i nekromancję( sztuka komunikowania się ze
zmarłym) muzykę kościelną i świecką, umieć układać piosenki i refreny w języku
ojczystym. Rycerza miała wyróżniać staranność w doborze słów czystości języka
kraju.

• Dziewczynki uczyły się od kapelana pacierza, czytania i pisania oraz łaciny. Od

ochmistrzyni przejmowały dobre obyczaje umiejętności kobiece, gry na
instrumentach strunowych a także języka francuskiego. W Polsce tradycja rycerska
ukształtował się dopiero pod koniec XIV wieku.

• W miastach mieszczaństwo podjęło próbę oderwania się od szkolnictwa kościelnego

i tworzyło własne szkoły. Powstało wiele szkół prywatnych. Uczono w nich łaciny,
przekazywano przede wszystkim wiadomości z zakresu kupiectwa i handlu. Szkoła
stała się przedsięwzięciem dochodowym.

• Większość ludności miejskiej stanowili rzemieślnicy, którzy potrzebowali

wykształcenia praktycznego. Szkołą dla tej młodzieży stało się tzw. Wychowanie w
terenie. Dziecko w wieku chłopięcym oddawano do majstra i on sprawował opiekę
nad terminatorem, odpowiadał za jego wyuczenie zawodu. Obowiązkiem jego było
bezwzględne wykonywanie poleceń majstra, czeladników i majstrowej. Po kilku
latach dopuszczano go do trudniejszych prac w warsztacie. Po stwierdzeniu przez
majstra opanowania umiejętności decydował on o wyzwoleniu terminatora na
czeladnika. Po kilku a nawet kilkunastu latach czeladnik mógł być dopuszczony do
egzaminu mistrzowskiego.

Szkolnictwo w późnym średniowieczu

• Wiek XII wiek wypraw krzyżowych, walk pomiędzy cesarstwem a papiestwem

spowodowały ożywienie umysłowe wśród wpływowych sfer społecznych. Kler
umocniwszy swoją pozycję ekonomiczną i społeczną podejmował nowe
wyzwania kulturowo-oświatowe. Pojawił się nowy kierunek myślenia Fides
Quaerii intellectum(wiara szuka poznania). Jego autorem był święty Anzelm

• Wiek XIII przyniósł rozkwit scholastyki, która została wykorzystana dla obrony

nauki kościelnej przeciw heretykom.

• Prowadzone przez tomistów dyskusje zyskiwały szeroki rozgłos i niezwykłą

popularność

• Metoda scholastyczna nie przyczyniła się do postępu w nauce. Scholastycy

pochłonięci pojęciami filozoficznymi zatracili poczucie formy i piękna nie
troszczyli się o czystość języka. Nie dbano o rozwój nauk przyrodniczych i
ogólnego poglądu na świat. Kościół potrzebował dobrych prawników. Prawnicy
kościelni byli przede wszystkim do prawnej obsługi beneficjów. Słynną szkołą
kształcącą prawników stała się Bolonia. Zjeżdżała się tam bogata młodzież z
różnych krajów. W 1086 wykształcił się pierwszy w Europie uniwersytet słynący
ze studiów prawniczych. Odradza się medycyna. We Włoszech powstaje słynna
szkoła medyczna . Szkoła w Salerno dopuszczała nawet kobiety.

Polska szkoła w średniowieczu

• Za początek działań edukacyjnych uważa się przyjecie religii

chrześcijańskiej. Duchowni na początku angażowali się głównie do
działań dyplomatycznych władców i dopiero w następnych wiekach
podejmowali próby nawiązania bliższego kontaktu ze
społeczeństwem.

• Pierwsze szkoły w Polsce piastowskiej powstały w XI-XII wieku.

Szkoły powstały w takich ośrodkach jak Gniezno, Kraków, Poznań,
Wrocław i Płock.

• Widoczny rozkwit szkół w Polsce nastąpił za panowania
• Kazimierza Sprawiedliwego. Na ten czas przypadają także obrady

soborów, jeden nich w 1179 zalecił wszystkim biskupom
powoływanie przy katedrach szkół dla kleryków i ubogich
scholarów. Pod koniec XII stulecia działało 6 szkół katedralnych w
siedzibach we Wrocławiu Krakowie poznaniu Gnieźnie Płocku i
Wrocławku. Istniały szkoły kolegiackie oraz parafialne lub zakonne.

• W XII-XIV wieku w Polsce istniały 3 typy szkół parafialnych- szkoły

pozostające pod całkowitym nadzorem kościoła, istniejące głównie
na wsiach – szkoły prowadzone przez samorządy miejskie-
placówki prowadzone wspólnie przez samorządy miejskie i władze
duchowne. Rozwój szkolnictwa nastąpił w XIII wieku. Notowano
istnienie 13 szkół katedralnych, 14 kolegiackich oraz nieustaloną
liczbę szkół parafialnych i zakonnych.

• Na przełomie XIV i XV wieku w Polsce notowano dosć szybkie

tempo alfabetyzacji. Na 3,5mln mieszkańców przypadało 20 tys
duchownych czyli ludzi mogących prowadzić różne oddziaływania
edukacyjne.

• Ogólną liczbę ludzi wykształconych w Polsce powiększało grono

dostojników królewskich, książęcych i biskupich, ławników
członków rad miejskich.

• W XIV wzrósł poziom szkół . Program szkół parafialnych oparty był

na uchwałach Synodu Akwizgrańskiego i obejmował nauczanie na
poziomie elementarnym; czytanie pisanie lektury psalmów śpiew
kościelny obliczanie kalendarza i podstawy gramatyki łacińskiej.

• W programie znajdowały się elementy rachunków oraz podstawy sztuki

kancelaryjnej. Dialektyki wchodzącej w skład trivium nie uczono
zastępując ja retoryką traktowaną jako sztukę kancelaryjną. Włączano
elementy prawa krajowego i kanonicznego.

• Zdecydowanie gorysz poziom prezentowały wiejskie szkółki

parafialne. Nauczyciel szkoły parafialnej otrzymywał zapłatę za swoją
pracę w gotówce lub w naturze.

• Najwyższy poziom reprezentował szkoła katedralna która zgodnie z

zaleceniami soboru laterańskiego 1215r zatrudniała teologa uczącego
kleryków dogmatów wiary i obrzędów kościelnych. Lektor dekretów
nauczał prawa kanonicznego. Szkoła katedralna uczyła przedmiotów z
zakresu triwium i quadrivium. Astronomię i arytmetykę łączono w tzw.
kamput czyli rachubę czasu obliczenie świąt ruchowych oraz kalendarz
kościelny. W ramach muzyki kścielnej uczono głównie śpiewu
kościelnego. Kupiec czy rzemieślnik który nie chciał oddać syna na
służbę Bogu i nie kierował do an duchownego po ukończeniu triwium
obierał go.

• Sytuacja ucznia głównego podmiotu szkoły w Polsce średniowiecznej

była trudna. Głównym powodem była nauka w języku łacińskim . W
szkole panowała surowa dyscyplina która utrzymywana była przede
wszystkim przez stosowanie kar cielesnych.

Ojcowie Kościoła –

myśli pedagogiczne

Święty Benedykt z Nursji

(ok.480 – ok.547)

• Założyciel zakonu benedyktyńskiego na Monte Cassino i ojciec

zachodniego monastycyzmu. Jego reguła zakonna stanowiła
podstawę zachodnioeuropejskiej organizacji kościelnej. Korzystał
w niej z pism św. Augusta i św. Jana Kasjana. Jego zdaniem, całe
dorosłe życie człowiek powinien spędzać we wspólnocie. Rady
dawane przez Benedykta mnichom zalecały życie w ubóstwie,
pokorze milczeniu i posłuszeństwie.

• W swoich zasadach wychowania lansował ducha umiarkowania,

np. w ubiorze, postach oraz organizacji dnia, gdzie równomiernie
planowano pracę, modlitwę i naukę. Pokora przejawiała się w
różnym traktowaniu ludzi w zależności od wieku, możliwości,
predyspozycji, potrzeb i postawy duchowej. Za pokorą stawała
postawa wyjątkowo humanitarna, otwarta na ludzkie słabości i
skłonności. Ważnym momentem w życiu człowieka było tzw.
Conversio, tj. nawrócenie, zmiana sposobu życia.

Karol Wielki, Karol I

(747 – 814)

• Król Franków, cesarz rzymski. W literaturze często znany jako

Karol I. Panował na rozległych obszarach od Atlantyku i Bałtyku
po rzeki Erbo, Łabę, Dunaj. Był znakomitym organizatorem życia
publicznego, rozwijał ożywioną działalność prawodawczą,
zorganizował wzorową administrację i wojskowość. Spoiwem
swej potęgi państwowej uczynił religię chrześcijańską.

• Położył ogromne zasługi w dziedzinie oświaty. Na swój dwór

sprowadził wybitnych uczonych: ojca średniowiecznej literatury,
benedykta Alkuina, Piotra z Pizy, Pawła Diakona i Paulina z
Akwilei, gdzie zorganizowali szkołę pałacową. W programie tej
szkoły znajdowała się umiejętność redagowania pism, elementy
architektury wojskowej oraz medycyny. Uczniami szkoły był sam
król wraz z rodziną oraz grono dostojników. Sam poznał łacinę i
grekę, a także interesował się problemami teologicznymi. Swój
dwór uczynił swoistym centrum kulturalnym.

• W całej reformie szkolnictwa najpierw zadbał o wykształcenie

duchowych, którzy pierwotnie nie umieli zrozumieć Pisma
Świętego w języku łacińskim. Potem wykształcone duchowieństwo
umiejętnie wpływało na poddanych w poszczególnych prowincjach
cesarstwa. Przy kościołach księża zakładali szkółki, gdzie
przekazywano kandydatom na duchownych wiedzę z zakresu
siedmiu sztuk wyzwolonych, tworzących triwium i quadriwium.
Triwium stanowiło pierwszy etap studiów i obejmowało
umiejętności humanistyczne: gramatykę, retorykę oraz dialektykę.
Na program quadriwium składały się: arytmetyka, geometria,
astronomia i muzyka. Dzięki rozwojowi szkolnictwa przybywało
kopistów, którzy przepisywali nie tylko teksty religijne, ale także
świeckie. Kopiści Karola Wielkiego zrezygnowali z mało czytelnej
kursywy merowińskiej i stworzyli minuskułę, zwaną karolińską.

• Do Kościoła wprowadził śpiew, muzykę organową i nakazał

nauczanie całej ludzkości w językach ojczystych podstawowych
modlitw Kościoła: „Ojcze nasz” i „Wierzę w Boga”. Przy klasztorach
nakazał zakładać szkoły dla chętnych do nauki czytania, pisania,
rachunków i śpiewu.

Św. Tomasz z Akwinu

(1224/5 – 1274)

• Włoski teolog, filozof, scholastyk, doktor Kościoła, twórca romizmu.

Był uczniem św. Alberta Wielkiego i nauczycielem na Uniwersytecie
Paryskim oraz uczelni dominikańskiej w Neapolu i w tym czasie
napisał większość swoich dzieł, m. in. Summa contra gentiles oraz
Summa theologiae w trzech częściach, stanowiącą syntezę całości
teologii katolickiej. Komentarzem opatrzył różne księgi Starego i
Nowego Testamentu. Utrzymywał, że między poszukiwaniem
dokonywanym przez rozum a nauką objawioną nie ma konfliktu,
ponieważ wywodzą się one od samego Boga. Filozofia powinna
służyć teologii i pomagać ludziom w zrozumieniu religii.
Przystosował pisma Arystotelesa do dogmatów wiary
chrześcijańskiej, chodź uznał, że jego nauka jest niekompletna.
Zastosował arystotelowski model nauki: naukowe jest to, co posiada
charakter wniosku z prawdziwych sądów. Jego prostą postacią jest
sylogizm (schemat wnioskowania), który ma formę koniecznej i
uniwersalnej dedukcji.

• W swoich poglądach pedagogicznych zachęcał do rozwijania

aktywności badawczej i nawiązania ścisłej współpracy między
nauczycielem, a uczniem. Położył duże zasługi na polu dydaktyki
uniwersyteckiej, określając metody kształcenia, tj. wykład i
dysputę, rozumianą jako rodzaj ćwiczeń. Prawdziwe szczęście,
zdaniem św. Tomasza, polega na nieustannej i kompletnej
realizacji własnego istnienia, które nie powinno mieć końca. Myśl
o końcu zatruwa człowiekowi każdą szczęśliwą chwilę. „Człowiek
nie jest szczęśliwy tak długo, dopóki pozostanie mu jeszcze coś
do pragnienia i szukania.”

• Zaangażowanie powinno mieć na celu budowę pokojowego

współistnienia między ludźmi, aby wszyscy mogli zmierzać do
ostatecznego celu poza ziemią. Z tej przyczyny władza polityczna
powinna respektować władzę kościelną. Na tej podstawie otwarły
się nowe stosunki między władzą świecką a teologią, co ułatwiło
realizację celów dydaktycznych i naukowych dla życia świeckiego.

• Kanonizowany w 1323r. W 1557r. Ogłoszony został doktorem

Kościoła.

Pierwsze uniwersytety europejskie

W Europie końca XI i na początku XII w. odrodzone kierunki

wiedzy: filozofia, prawo i medycyna interesowały w coraz większym
stopniu także młodzież świecką. Dotychczasowe szkoły katedralne
okazały się dla rozwoju tych nauk za ciasne. Siedziba narodzin i
rozkwitu scholastyki, jaką był Paryż, jako pierwsza dojrzała do
stworzenia nowej formuły kształcenia. Do Paryża przyjeżdżała
młodzież z Anglii, Niemiec, Danii, Szwecji. Z kolei do włoskiej
bolonii kierowała się młodzież pragnąca studiować nauki
prawnicze. Na tej kanwie w średniowiecznej Europie wykształciły
się dwa modele uniwersytetów: model paryski, który był
korporacją profesorów; model boloński, gdzie głównym podmiotem
był żak. Ustrój uniwersytetów kształtował się w XII i XIII wieku.
Początkowo organizacja uniwersytetu nie była wyraźnie określona.
Jeżeli rektora wybierano spośród profesorów, to uczelnia
zarządzana była na wzór paryski, jeśli zaś spośród studentów – był
to model boloński.

Uniwersytet Boloński

•Uniwersytet Boloński jest historycznie słynny z nauczania prawa kanonicznego i

cywilnego. To jeden z największych uniwersytetów we Włoszech. Jego historia sięga
IV wieku, gdy za panowania Teodozjusza I Wielkiego w Bolonii działały szkoły prawa
rzymskiego… W XIX wieku komitet historyków pod kierownictwem Giosuè Carducci
badając jego genealogię ustalił ostatecznie datę utworzenia: 1088. Odnalezienie w
połowie XI wieku tekstu "Kodeksu i Pandenktów" Justyniana I Wielkiego daje
podstawy, by sadzić, że właśnie teraz ma swój początek bolońska szkoła prawnicza.
Pierwszymi jej uczonymi, o których wspominają źródła byli Pepone i Irnerius,
określany przez współczesnych mu jako "lucerna juris" (pochodnia prawa).
Uniwersytet Boloński założony w 1088 roku stał się pierwszą renomowaną uczelnią
Europy. Rozwijał się prężnie, w 1158 otrzymał przywileje od cesarza francuskiego, co
znacząco podkreśliło jego prestiż. Z inicjatywy uczniów Irneriusa, tzw. czterech
doktorów. Fryderyk I Barbarossa wydaje dokument Constitutio Habita, w którym
Uniwersytet został prawnie ogłoszony miejscem gdzie mogłaby się niezależnie
rozwijać nauka. Na prośbę uczonych i mistrzów bolońskich zapewnił im: prawo
swobodnego przybycia do miasta, bezpiecznego w nim pobytu, wolność nauczania
prawa rzymskiego i kanonicznego oraz wyłączył studentów spod sądownictwa
miejskiego. Żacy z danego kraju lub grupy krajów tworzyli tzw. nacje (związki
studentów).

Uniwersytet Paryski

• Nazwa ma związek z organizacją uniwersytetu w Paryżu, który podlegał ewolucji

był miejscem studiów teologicznych, prawa kanonicznego i sztuk wyzwolonych. W
wyniku zamieszek pomiędzy studentami, a profesorami papież był zmuszony
podnieść rangę profesorów dając im prawo zawieszenia działalności w razie gdyby
ktokolwiek próbował naruszyć statut uczelni. Uniwersytet paryski stał się cechem
profesorów, a prawo głosu miał ten kto uzyskał tytuł magistra. Uniwersytet był
korporacją profesorów, którzy wybierali spośród siebie władze uczelni tzn. rektora i
dziekanów poszczególnych wydziałów. Pozycja rektora była słaba, wybierano go
zaledwie na kwartał. Najważniejszą postacią na uczelni był kanclerz wybrany z
ramienia biskupa, on posiadał faktyczną władze, mógł podejmować decyzje
personalne oraz dydaktyczne. Studenci tworzyli własne korporacje tzw. nacje.
Poszczególne wydziały uczelni (nacje) tworzyły autonomiczną korporację
uniwersytecką. W ramach modelu paryskiego funkcjonowały odrębnie jednostki
organizacyjno – pedagogiczne. Źródła pozyskiwania funduszy na prowadzenie
uczelni stanowiły:

• nadania kościelne,
• dotacje królewskie,
• dotacje od osób prywatnych.
• Profesor boloński nie otrzymywał gaży ani od studentów, ani z kasy miejskiej.

Akademia Krakowska

• Organizacja Akademii Krakowskiej oparta była na wzorach bolońskich tzn.:

rektora wybierano spośród ogółu studiujących, studenci mogli wybierać
sobie mistrzów, u których pobierali naukę. Nad egzaminami i nadaniami
stopni naukowych czuwał kanclerz królewski (ten fakt przypominał z kolei
model paryski), on też pilnował wypełniania praktyk w sądach przez
studentów. Mistrzowie byli wynagradzani ze skarbu państwa, scholarzy
wybierali rektora, któremu przyrzekali posłuszeństwo i poddaństwo wobec
jego jurysdykcji. Zarówno rektor, jak i profesorowie byli opłacani ze skarbu
państwa, przez urzędników króla, a źródłem tego dochodu były żupy solne
w Wieliczce i Bochni. Kazimierz Wielki wyznaczył jednego Żyda w
Krakowie, który mógł udzielać pożyczek studentom i profesorom.

 
• W Akademii Krakowskiej funkcjonowały następujące wydziały:
• prawa 5 katedr prawa rzymskiego i 3 kanonicznego,
• medycyny 2 katedry,
• sztuk wyzwolonych 1 katedra.

Uniwersytet Jagielloński

• Uniwersytet w Krakowie, który funkcjonował wówczas pod nazwą Studium Generale,

powstał staraniem króla Kazimierza III Wielkiego 12 maja 1364. Był zatem drugim
uniwersytetem, po uniwersytecie praskim, który powstał w tej części Europy. Wzorowany
był na Uniwersytecie Bolońskim. Faktycznie swoją działalność rozpoczął dopiero w 1367,
prowadząc wykłady na trzech wydziałach: sztuk wyzwolonych (1 katedra), medycyny (2
katedry) i prawa (8 katedr, w tym 5 prawa rzymskiego). Papież nie zgodził się na
powołanie najbardziej prestiżowego wydziału teologii. Ustrój wewnętrzny oparty był na
samorządzie studentów niezależnym od czynników kościelnych. Po raz pierwszy w historii
studenci prawa po wykładach mieli odbywać swego rodzaju praktyki w sądach.
Krakowskie studium generale ukończyło tylko 6 osób na wydziale artium. Niestety rychła
śmierć króla w 1370 oraz brak zainteresowania u Ludwika Węgierskiego doprowadziła do
zaniechania jego działalności. Z dorobku naukowego zachowały się kodeksy z 1367 in
castro Cracoviensi seu in universitate studii oraz z 1369 per manus cuisdam studentis.

• W 1400 roku wznowił swoje nauczanie dzięki osobistym zabiegom królowej Jadwigi

Andegaweńskiej na dworze papieskim w Awinionie. W swoim testamencie królowa
zapisała krakowskiej uczelni swój majątek osobisty. Klejnoty królowej umożliwiły
odnowienie uniwersytetu w pełnym kształcie, z czterema wydziałami typowymi dla
średniowiecznych uniwersytetów. Spośród nich najważniejszy był wydział teologiczny,
który dla każdego profesora był ukoronowaniem kariery naukowej. Uniwersytet
Jagielloński był pierwszym uniwersytetem w Europie posiadającym samodzielne katedry
matematyki i astronomii

Bibliografia

• Mirosław Krajewski ,,Historia

wychowania i myśli pedagogicznej”

• „Zarys historii wychowania”
• Internet

Dziękujemy za uwagę 