PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA
CWICZENIA III
TEMAT:

Spostrzeganie osób – teorie atrybucji, kategoryzacja
społeczna.

mgr Magdalena Wyszomirska-Góra

Uniwersytet Gdański
Rok akademicki 2013/2014 semestr pierwszy



„

Żeby widzieć jasno, wystarczy zmienić

perspektywę”

Antoine de Saint-

Exupery

EKSPERYMENT HEIDERA I SIMMLA (1944)

TEORIE ATRYBUCJI



Główną rolę odgrywa założenie, że ludzie
angażują się w poszukiwanie przyczyn
zdarzeń.



Próbują

opisać

i

wyjaśnić

potoczne

interpretacje przyczyn zachowania innych
osób i własnego.



Zadaniem teorii atrybucji i badań nad
atrybucją jest naukowa analiza naiwnych
teorii i naiwnych wyjaśnień przyczynowych
( psychologia „zdrowego rozsądku”).

KLASYCZNE MODELE ATRYBUCJI



Za twórcę teorii atrybucji przyjmuje się
Heidera.



W klasycznych badaniach nad atrybucjami
określa się ludzi jako „naiwnych naukowców”
i przyjmuje się racjonalne podejście do istot
ludzkich.



Zakłada

się,

że

jednostki

dążą

do

zrozumienia przyczyn zdarzeń, a znajomość
tych przyczyn umożliwia im przewidywanie i
kontrolowanie faktów.

KLASYCZNE MODELE ATRYBUCJI



Heider twierdził, że psycholog naiwny wyjaśnia wyniki
zachowania za pomocą czynników osobowościowych
(zdolność i motywacja) oraz czynników zewnętrznych
(trudność zadania i przypadek).



Między zdolnością i wysiłkiem istnieje relacja
multiplikatywna, natomiast czynniki osobowościowe i
środowiskowe są ze sobą powiązane addytywnie.



Działanie = f (siły zewnętrzne + zdolności x usiłowanie)

możność (can)

MODEL WSPÓŁZMIENNOŚCI KELLEYA



Kelley zakłada, że przyczyny które naiwny
psycholog

czyni

odpowiedzialnymi

za

wyjaśniane zdarzenia czy ich skutki, można
podzielić na trzy klasy:

1.

Przyczyny, które opisują

stałe właściwości

danej osoby

,

2.

Przyczyny, które odnoszą się do

stałych

cech obiektów

,

3.

Przyczyny dotyczące

czasu lub okoliczności

.

MODEL WSPÓŁZMIENNOŚCI KELLEYA



Model współzmienności Kelleya zakłada, że potoczne
wyjaśnianie powtarzających się zachowań polega na

sprawdzaniu, które czynniki współzmieniają się z
obserwowanym zachowaniem

.



Próbując wyjaśnić jakieś zachowanie, np. głośny śmiech
Janka podczas oglądania występu pewnego komika,
obserwator bierze pod uwagę trzy rodzaje informacji:

1.

spójność zachowania

- czy Janek zawsze śmieje się

podczas występów tego komika.

2.

wybiorczość zachowania

- czy Janek reaguje tak na

wszystkich komików, czy tylko na tego jednego.

3.

powszechność zachowania

- czy innych ludzi komik ten

też śmieszy, czy nie.

MODEL WSPÓŁZMIENNOŚCI KELLEYA



Jeżeli zachowanie jest

wysoce spójne, wybiórcze i

powszechne

, to przyczyna upatrywana jest

w

bodźcu

.



Jeżeli natomiast zachowanie jest

wysoce spójne,

niewybiórcze i niepowszechne

to jego przyczyna

upatrywana jest

w działającej osobie

.

Ograniczenia teorii:



Niejednakowe

znaczenie

typów

informacji:

najważniejsza – spójność, najmniej ważna –
powszechność,



Zastosowanie: zachowania powtarzalne.

DEFORMACJE PROCESU ATRYBUCJI



Założenie o potocznym obserwatorze jako
naukowcu okazało się jednak trudne do
utrzymania w świetle badań nad atrybucjami
faktycznie dokonywanymi przez ludzi.



Badania te ujawniły występowanie licznych
procesów deformacji procesu atrybucji.

PROCESUALNE MODELE ATRYBUCJI



Bardziej współczesne modele atrybucji
stawiają sobie za cel nie tyle stworzenie
normatywnego wzorca atrybucji (wzorca
najbardziej racjonalnych czy uzasadnionych
wnioskowań o przyczynach zachowania), ile
prześledzenie

faktycznego

przebiegu

procesu

wnioskowania

o

przyczynach

obserwowanego zachowania.

TRÓJETAPOWY MODEL GILBERTA



Gilbert odwołuje się z jednej strony do podziału
procesów

psychicznych

na

automatyczne

i

niewymagające zasobów operacyjnych umysłu oraz
kontrolowane i pochłaniające te zasoby,



Z drugiej zaś strony - do wyników wskazujących, że
sama obserwacja zachowania powoduje przypisanie
aktorowi zgodnej z tym zachowaniem cechy
niezależnie od sytuacji (Newman, Uleman, 1989).

Identyfikacja

Automatyczne

wnioskowanie

o cesze

Kontrolowana

poprawka

na sytuację

TEORIA ATRYBUCJI PRZYCZYNOWEJ
(LAY EPISTEMIC THEORY) KRUGLAŃSKI



Wskazuje na dwie fazy w przebiegu atrybucji:

-

tworzenia hipotez

(np. przekonań)

-

walidacji hipotez

(oceny, która z nich jest trafna,

a

która nie –> trafność zależy od wielu czynników

np.

motywacji, zdolności)



Walidacja hipotezy zależy zatem od jej zgodności z
rzeczywistymi

wskazówkami

z

otoczenia

społecznego oraz od ilości i jakości hipotez
alternatywnych.

DEFORMACJE PROCESU ATRYBUCJI



Podstawowy

błąd

atrybucji

(błąd

korespondencji),



Różnica perspektywy aktor – obserwator,



Egotyzm atrybucyjny,



Egocentryzm atrybucyjny,



Efekt fałszywej powszechności.

PODSTAWOWY BŁĄD ATRYBUCJI (ROSS,
1977)



Przypisywanie cudzych zachowań czynnikom
wewnętrznym a niedocenianie czynników
zewnętrznych,



Niedocenianie roli czynników sytuacyjnych
(oszczędność poznawcza),



Np. jeżeli Janek gniewnie pokrzykuje na
kolegę, to wyciągamy wniosek, że jest
agresywny, a nie doceniamy, faktu, że kolega
go

sprowokował

złośliwą

uwagą

lub

kopnięciem w kostkę podczas gry w piłkę.

PODSTAWOWY BŁĄD ATRYBUCJI

Podstawowy błąd atrybucji jest skutkiem

równoczesnego

działania wielu procesów. Najważniejsze z nich

to:



duża wyrazistość zachowania i jego
sprawcy

,



mała wyrazistość kontekstu i ograniczeń
sytuacyjnych

– ludzie upatrują przyczyny

zdarzeń w tym, co przyciąga ich uwagę.

PODSTAWOWY BŁĄD ATRYBUCJI
– PIERWOTNE WYJAŚNIENIE



Pierwsze

spostrzeżenia

tłumaczące

podstawowy błąd atrybucji pojawiły się już u
Heidera.



Posługują

się

terminologią

psychologii

Gestalt twierdził, że zachowanie wykonawcy
wypełnia pole percepcyjne obserwującej go
osoby, tym samym wykonawca stanowi
figurę w tle.



Ludzie zaś upatrują przyczyn w tym, na czym
skupiają uwagę.

DALSZE WYJAŚNIENIA

Działanie

heurystyk

jako

potencjalnych

przyczyn błędu:



Heurystyki dostępności

- perceptualna i

poznawcza

dostępność

osoby

aktora,

przecenianie znaczenia wysoce dostępnych
danych,



Heurystyki zakotwiczenia

– osoba wykonawcy

„kotwiczy” procesy poznawcze odbiorcy,
atrybucje dokonują się spontanicznie „do”
działań wykonawcy.

WARUNKI PROWADZĄCE DO ZWIĘKSZENIA
TENDENCJI DO PRZEJAWIANIA BŁĘDU



Przeciążenie poznawcze,



Przetwarzanie informacji o innych ludziach w
sposób powierzchowny i przyczynowy,



Błąd pojawia się z większą intensywnością
we wstępnych fazach poznawania osób,



Dwuznaczność sytuacji.

WARUNKI PROWADZĄCE DO ZMNIEJSZENIA
TENDENCJI DO PRZEJAWIANIA BŁĘDU



Tendencja do przejawiania błędu słabnie, gdy
człowiek ma uzasadnić swoje sądy.



Umiejętność zachowania dystansu wobec
obserwowanych zachowań innych ludzi (brak
spodziewania się interakcji, przetwarzanie
informacji

odbywa

się

w

sposób

przemyślany).



Podstawowy błąd atrybucji zanika, gdy
spostrzeganiem

kieruje

inny

błąd

–

przecenianie własnego wpływu.

RÓŻNICA PERSPEKTYWY AKTOR-
OBSERWATOR



Cudze

zachowania

wyjaśniane

raczej

czynnikami wewnętrznymi, podczas gdy
własne raczej zewnętrznymi,



Np. kiedy ktoś inny gniewnie pokrzykuje,
mówimy sobie „co za agresywny facet",
kiedy sami pokrzykujemy, mówimy sobie
„ale mnie sprowokował".

RÓŻNICA PERSPEKTYWY AKTOR-
OBSERWATOR



Odmienność wiedzy

– dostęp do innego rodzaju informacji,



Ukierunkowanie uwagi

– uwaga obserwatora skupia się na

wykonawcy, zaś tego ostatniego na sytuacji, w której
działa,



Odmienny

motyw

zaangażowany

w

wyjaśnienie

zachowania

(zrozumienie, kontrolowanie i przewidywanie

zachowań

ludzi

vs

pożądane

bądź

niepożądane

konsekwencje zachowania)



Źródło lingwistyczne

- zróżnicowany język (zachowania

własne opisywane w bardziej konkretny sposób, z użyciem
czasowników, a cudze w bardziej ogólny, z wykorzystaniem
przymiotników).

EGOTYZM ATRYBUCYJNY



Wyjaśnianie własnych zachowań w sposób
dla siebie przychylny,



W

szczególności,

własne

sukcesy

są

wyjaśniane

czynnikami

wewnętrznymi

(atrybucje podwyższające poczucie własnej
wartości),

zaś

porażki

-

czynnikami

zewnętrznymi (atrybucje obronne).



Motyw

autowaloryzacji,

zgodność

–

niezgodność

uzyskanego

wyniku

z

oczekiwaniami.

EGOCENTRYZM ATRYBUCYJNY



Przecenianie własnego wkładu w wynik osiągany
wspólnie z innymi,



Zsumowane procenty odpowiedzialności przypisywanej
sobie przez oboje małżonków z reguły przekraczają
100%, co oznacza, że przynajmniej któreś z nich
przecenia swój wkład (Ross i Sicoly, 1979).



Większa łatwość przypomnienia sobie swoich działań
niż partnera.



Przecenianie stopnia, w jakim nasze działania i wygląd
są zauważane przez innych (zarówno właściwości
pozytywne jak i negatywne).

EFEKT FAŁSZYWEJ POWSZECHNOŚCI



Przecenianie rozpowszechnienia własnych
poglądów w populacji.



Na przykładzie postaw Polaków wobec
dostępności

aborcji.

Choć

rzeczywiste

postawy Polaków wobec tej kwestii są silnie
zróżnicowane,

zwolennicy

każdego

stanowiska uważają zwykle, że większość
Polaków myśli podobnie jak oni.



Podwyższona dostępność umysłowa, życie w
swoistym „getcie informacyjnym”.

INNE CIEKAWE EFEKTY



Efekt

aureoli

(halo)

-

tendencja

do

automatycznego, pozytywnego (efekt Galatei,
efekt aureoli, efekt nimbu, anielski efekt halo) lub
negatywnego (efekt Golema, szatański efekt
halo) przypisywania cech osobowościowych na
podstawie

pozytywnego

lub

negatywnego

wrażenia.



Najważniejszymi atrybutami, które posiadają moc
wywoływania efektu halo, są:

inteligencja/głupota,

nieatrakcyjność/atrakcyjność fizyczna, elementy
wyglądu zewnętrznego (np. schludny/brudny),
dobroć/zło.

CZEGO TO PRZYKŁAD?



osoby grube są również wesołe, szczere i
godne zaufania



osoby skromne są uczciwe, naiwne i
pomocne



przekonanie, że współcześni urzędnicy są
biurokratami lub że młodzież ignoruje
wartości moralne

KONCEPCJA UKRYTYCH TEORII
OSOBOWOŚCI (UTO) Kelley



Powstała w trakcie poszukiwania odpowiedzi na
pytanie, czy istnieją specyficzne cechy dobrego
obserwatora, odznaczającego się wyjątkowymi
kompetencjami interpersonalnymi, które między
innymi pozwalają na trafne poznawanie ludzi w
praktyce codziennej oraz w pracy zawodowej.



Okazuje się, że ludzie znacznie różnią się między
sobą trafnością rozpoznawania cech osobowości
innych osób.

KONCEPCJA UKRYTYCH TEORII
OSOBOWOŚCI (UTO)



Ukryta teoria osobowości (UTO) - to
system schematów lub wzorców cech
osobowości i powiązań między nimi, na
podstawie których ludzie tworzą ogólny
obraz spostrzeganego człowieka.



Charakterystyczne

dla

danej

osoby

wyobrażenia i sądy o powiązaniach między
cechami opisywanej przez nią osoby.

KONCEPCJA UKRYTYCH TEORII
OSOBOWOŚCI (UTO)



W ukrytych teoriach osobowości podobnie jak w
stereotypach myślimy na skróty, nie staramy się
poznać bliżej danej osoby, ale

na podstawie

pojedynczych, dostrzeżonych właściwości sami
generujemy dalsze cechy,

które dana osoba

rzekomo posiada.



Dzięki ukrytym teoriom osobowości

szybko

osiągamy przekonanie, że znamy drugą osobę i
możemy przewidywać jej zachowanie.

To pozwala

nam planować własne zachowanie wobec nowo
poznanych ludzi i mieć nadzieję na ich skuteczność.

 

KONCEPCJA UKRYTYCH TEORII
OSOBOWOŚCI (UTO)



Ukryte teorie osobowości pełnią te same
funkcje,

co

wszelkie

inne

schematy

poznawcze.



Odnoszą się do innych ludzi, jak również do
nas samych – ukryte teorie „ja”.



Zawierają one silny komponent kulturowy, co
oznacza, że w danej społeczności większość
jej członków podziela pewne ukryte teorie
osobowości.

PYTANIE



Czy inteligencja i moralność zmieniają się w
ciągu życia, czy są stałymi cechami
człowieka?

BADANIA DWECK (1995, 1997)



Przekonanie niektórych ludzi, że ludzkie atrybuty,
takie jak inteligencja czy charakter są stabilne, nie
zmieniają się w ciągu życia.



Inne jednostki, przeciwnie, wierzą w zmienność,
dynamikę i możliwość rozwoju w zakresie tych
atrybutów.



Z badań i analiz przeprowadzonych przez Dweck i
współpracowników wynika, iż osoby wyznające

teorię stałości

(entity theory) różnią się od

zwolenników

teorii

zmienności

(incremental

theory) w wielu aspektach, związanych m.in.
z percepcją i motywacją.

TEORIA STAŁOŚCI



Wyznawcy

teorii

stałości

inteligencji

przypisują porażki intelektualne

brakowi

zdolności

, a na własne porażki

reagują

bezradnością i wycofaniem

.



Posiadacze przekonań o stałości charakteru
wyjaśniają czyjeś niemoralne zachowania

negatywnymi cechami charakteru

tej osoby.



Ludzie

ci

mają

więc

skłonność

do

interpretowania

czyichś

działań

w

kategoriach globalnych i stałych cech

.

TEORIA ZMIENNOŚCI



Natomiast osoby przekonane o zmienności atrybutów
w wyjaśnianiu zachowań i wyników działań
koncentrują się nie na cechach, lecz na bardziej
specyficznych

czynnikach

pośredniczących,

związanych także z sytuacją

(takich jak: potrzeby,

cele, intencje, stany emocjonalne, wcześniejsze
zachowania).



W realizacji celów intelektualnych są one nastawione
na

mistrzostwo i rozwój

, nie zaś na uzyskanie

wysokiej oceny, potwierdzającej ich zdolności.



Dlatego też w przypadku porażki zmieniają strategię
działania, a

nie dyskredytują swoich możliwości

.

KATEGORYZACJA SPOŁECZNA



Jako jedna z najpowszechniejszych heurystyk
stosowanych w spostrzeganiu społecznym,



Jest sposobem klasyfikowania pewnego zbioru
obiektów, zdarzeń, opinii, postaw, pojęć lub ludzi.



Odnosi się także do etykietowania pewnej grupy
obiektów, które pozostają w pewnych relacjach i
są ze sobą powiązane.



Skutkiem dokonywania kategoryzacji społecznych
jest powstawanie stereotypów i uprzedzeń.

STEREOTYPY



Schemat reprezentujący

grupę osób wyodrębnionych

z uwagi na jakąś łatwo zauważalną cechę

określającą

ich społeczną tożsamość (rasa, płeć, narodowość,
religia, pochodzenie społeczne, zawód).



Stereotyp jest zwykle:



nadmiernie uproszczony (jednorodny afektywnie)



nadogólny (wszyscy członkowie grup są tacy sami)



niepodatny na zmiany w wyniku otrzymania nowych
informacji



społecznie podzielany (elementy kultury danej
społeczności)

UPRZEDZENIA



Negatywny lub rzadziej pozytywny stosunek

do członków jakiejś grupy, utrzymywany

tylko z tego powodu, że, są jej członkami.



Najczęstsze postacie to:



etnocentryzm

– odrzucanie osób należących do

grup

rasowo/kulturowo

odmiennych,

a

akceptowanie

osób

kulturowo

podobnych

(rasizm, nacjonalizm, szowinizm, seksizm)



dyskryminacja

– wrogie lub niesprawiedliwe

zachowanie

wobec

osób

należących

do

stereotypizowanej grupy (na podstawie samej

przynależności do grupy, a nie indywidualnych

właściwości danego człowieka).

???



Rasizm tradycyjny vs awersyjny



Seksizm wrogi vs życzliwy

UPRZEDZENIA – STARE I NOWE FORMY



Współczesne formy seksizmu i rasizmu
można scharakteryzować jako postawy
obejmujące

konflikt postaw pozytywnych

(egalitarnych) i negatywnych (opartych na
uprzedzeniach).

SKĄD SIĘ BIORĄ ?



Większość stereotypów, a także uprzedzeń i

skłonności

do

dyskryminacji

jest

przejmowana przez jednostkę z otoczenia

społecznego w jakim wzrasta na zasadzie

uczenia przez skojarzenie (warunkowanie

klasyczne)

.



Międzygrupowa asymetria językowa (Mass)

polega na abstrakcyjnym opisie zachowań i

zdarzeń stawiających w dobrym świetle

członków grupy własnej, a w złym świetle –

członków grup obcych. Ważnym pośrednikiem

jest język, np. „oszwabić”, „ocyganić”.

SKĄD SIĘ JESZCZE BIORĄ ?



Paradygmat grupy minimalnej

(Tajfel, 1971)

– ukazujący

efekt czystej kategoryzacji

, jest

bardzo silny, wskazuje wyraźnie na fakt, iż
uprzedzenia zawierają w sobie element
psychologiczny, wykraczający poza wszelkie
czynniki

ekonomiczne,

polityczne

czy

historyczne.



Samo rozpoznanie faktu, że ktoś należy do
innej grupy niż my powoduje, że mniej go
lubimy.

SKĄD SIĘ JESZCZE BIORĄ ?



„Twarzyzm”

–

wizerunek

mężczyzny

zdominowany przez twarz, a kobiety przez ciało,



Teoria rzeczywistego konfliktu interesów

–

rywalizacja grup o skąpe lub trudno dostępne
dobra, powodująca wrogie nastawienie pomiędzy
grupowej (gra o sumie zerowej).



Teoria przeniesienia agresji

– uprzedzenie jako

wynik przenoszenia na grupy mniejszościowe
agresji wywołanej frustracją, której sprawca nie
może być zaatakowany (abstrakcyjny, nieznany
lub zbyt silny).

POZYTYWNE ASPEKTY KATEGORYZACJI
SPOŁECZNEJ



Pozwalają wykorzystać wiedzę innych,



Usprawiedliwiają

istniejący

porządek

społeczny,



Pozwalają zaoszczędzić czas i wysiłek

poznawczy,



Pozwalają spostrzegać ludzi w trakcie

równoczesnego wykonywania innych zadań.

NEGATYWNE ASPEKTY KATEORYZACJI
SPOŁECZNEJ



Przyczyniają się do zaostrzenia konfliktów

społecznych,



Powodują

niesprawiedliwe

traktowanie

jednostek,



Powodują marnowanie talentów osób z

stereotypizowanej grupy.

ZAGROŻENIE STEREOTYPEM



Dochodzi do niego wtedy, gdy jednostki
mające świadomość negatywnego stereotypu
powiązanego z jakąś grupą, do której
przynależą, uzyskują gorsze wyniki w
pewnych zadaniach.



Czynnikiem mającym wpływ na działanie
efektu zagrożenia jest stopień, w jakim
jednostka identyfikuje się z grupą.



Przykład: kobiety i wykonanie testu
matematycznego

MODYFIKACJA STEREOTYPÓW I
UPRZEDZEŃ



Hipoteza kontaktu,



Rekategoryzacja,



Kategoryzacja skrzyżowana,



Świadoma kontrola.

HIPOTEZA KONTAKTU
(ALLPORT)



Zakłada, że źródłem stereotypów jest

niewiedza i brak kontaktu

z grupami obcymi.



Aby zlikwidować stereotypy i uprzedzenia
należy

doprowadzić

do

wzajemnych

kontaktów

i poznawania się przez członków

różnych grup, co zaowocuje

rozpoznaniem,

że nie wszystkie cechy członków grupy obcej
są negatywne i nie wszyscy oni są tacy sami

.

WARUNKI FACYLITUJĄCE



Normy społeczne sprzyjające równości,



Równy status partnerów interakcji,



Realizacja wspólnego nadrzędnego celu,



Utrzymywanie bliskiego kontaktu.

Żaden z zaproponowanych warunków nie jest

zasadniczy,

a jedynie wzmacnia działanie efektu.



Kontakt poszerzony

– nawet sama wiedza, że inne

osoby z czyjejś grupy mają przyjaciół w grupie obcej
może redukować uprzedzenia międzygrupowe
(Wright, Aron, McLaughlin-Volpe, Ropp, 1997).

REKATEGORYZACJA



Inspirowanie ludzi, by spostrzegali innych nie
jako przedstawicieli grupy obcej lecz jako
„egzemplarze”

szerszych

kategorii,

do

których należy też i spostrzegający podmiot

,

albo

przedstawicieli

kategorii

niewywołujących negatywnych uprzedzeń.

KATEGORYZACJA SKRZYŻOWANA



Opiera się na zachęcaniu do stosowania wielu
różnych sposobów klasyfikowania ludzi, zamiast
niezmiennego myślenia o nich w kategoriach
rasy, płci czy wieku.



Uświadomienie ludziom, że członkowie grup
mniejszościowych nie powinni być szufladkowani
tylko do jednej kategorii, że istnieje wiele różnych
sposobów

ich

przedstawiania,

powinno

eliminować uprzedzenia oparte na dowolnej
pojedynczej podstawie kategoryzacji.



Zdobycie umiejętności wielorakiej kategoryzacji.

ŚWIADOMA KONTROLA



Powstrzymywanie

się

od

tego,

aby

uprzedzenie i stereotypy wpłynęły na nasze
zachowania.



Skutkiem może być

paradoksalny efekt

nasilenia stereotypu

, czyli wzrost wpływu

stereotypu na spostrzeganie i zachowanie,
gdy człowiek przestaje się już kontrolować.



Źródła:



Forsterling F., Atrybucje. Podstawowe badania,
teorie i zastosowanie, GWP 2005.



Wojciszke B., Człowiek wśród ludzi, Scholar 2004.