METODOLOGIA NAUK SPOŁECZNYCH- WYKŁADY (JABŁOŃSKI)

Literatura:

1. Babbie Earl, Badania społeczne w praktyce, PWN.

2. Frankford- Nachmias Chowa, David Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych.

3. Grobler Adam, Metodologia nauk.

4. Jabłoński Arkadiusz, Status teoretyczny i funkcja techniczna wiedzy o społeczeństwie, KUL.

5. Kamiński Stanisław, Pojęcie nauki i metody, KUL (!).

6. Nowak Stefan, Metodologia badań społecznych, PWN.

Metodologia nauk- opis i analiza reguł postępowania, jak też opis i analiza wytworów różnych czynności badawczych. Jako część nauki o poznaniu (epistemologii) jest nauką o sposobach dowiadywania się o rzeczywistości.

METODOLOGIA
OPISOWA - rejestrująca sposoby postępowania badawczego spotykane w jakiejś nauce zarówno od strony treści, jak i czynności (jak?)	NORMATYWNA - ustalająca reguły postępowania badawczego jakie powinny być stosowane w jakiejś nauce, zarówno od strony treści, jak i czynności

Czy dociekliwość jest naturalną ludzką aktywnością?

Mechanizm ewolucji oparty na zasadach dobra wspólnego interpretowanym przez Karla R. Poppera poprzez mechanizm prób i błędów (działamy poprzez pewną logikę)

P1 → PT → EB → P2 gdzie:

P1- problem wyjściowy (praktyczny lub teoretyczny)

PT- próbna teoria, próbne rozwiązanie, które formujemy po to, by ów problem rozwiązać

EB- proces eliminowania błędów za pomocą krytycznych sprawdzianów lub krytycznej dyskusji

P2- problemy do których ostatecznie dochodzimy, problemy, które wyłaniają się ze sprawdzianów i dyskusji

2 modele ewolucjonizmu w poznaniu:

DARWINOWSKI (stary styl myślenia)	POPPEROWSKI
1. walka różnych danych empirycznych (ścieranie się danych)	1. próbne rozwiązania problemów
2. indukcyjne gromadzenie obserwacji	2. dedukcyjne eliminowanie błędnych rozwiązań
3. weryfikowanie danych obserwacyjnych (np. mnożenie przykładów małżeństw nieudanych na rzecz związków partnerskich)	3. tymczasowe obowiązywanie rozwiązań, których nie sfalsyfikowano (godzenie się na to, co nie zostało uznane za złe- traktowane jako ideał)

Potoczne przewidywanie a rozumienie

PRZEWIDYWANIE	ROZUMIENIE
1. może być irracjonalne, np. jak jest przez dłuższy czas dobrze to przewidujemy, że wkrótce stanie się coś złego	1. jest formą poznania racjonalnego (staramy się formułować racjonalne stwierdzenia)
2. może być efektem prostego zapamiętywania i obserwacji	2. pozwala uchwycić bardziej złożone prawidłowości

W procesie poznania dąży się do powiązania przewidywań z rozumieniem.

Po co nam tradycja w Poznaniu?

Poznanie:

1. Bezpośrednie- sami poznajemy, ale ponosimy konsekwencje błędu (każdy sam musi się sparzyć).

2. Pośrednie- dowiadujemy się od innych, ale przez to musimy uniknąć błędu (prąd może zabić człowieka- wiemy od innych, więc nie wkładamy do gniazdka np. drutów)

Znaczenie tradycji:

• nie musimy zaczynać poznania od zera- stoimy na barkach olbrzymów;

• inni przed nami sprawdzili prawdziwość danej wiedzy

• chroni nas przed popełnianiem dramatycznych błędów

Po co nam autorytet w poznaniu?

Autorytet:

1. Deontyczny, tzw. przełożonego, dotyczy dyrektyw (nakazy, rozkazy)

2. Epistemiczny- tzw. wiedzącego, który dotyczy wiedzy i twierdzeń prawdziwych

Znaczenie autorytetu:

1. Nie wolno nam mylić autorytetu deontycznego i epistemicznego;

2. Większość ludzkiej wiedzy opiera się na autorytecie (np. przy ocenie polityka bierzemy pod uwagę zdanie politologa częściej niż swoje)

3. Autorytety są po to, by stanowić punkt wyjścia gwarancji jakiejś formy bliskości prawdy danej wiedzy

Św. Tomasz z Akwinu

I zagadnienie- kwestia- problem naukowy

II podanie argumentów przeciwnika

Model budowania zagadnienia przez Św. Tomasza z Akwinu- schemat scholastyczny

Zagadnienie	Hipoteza (teza)
	Odrzucenie tezy
1. Problem- artykuł	Argumenty za własną tezą
	Rozwiązanie trudności
2. Problem

4. Autorytety uznajemy tylko w danych dziedzinach wiedzy.

Jakie popełniamy błędy poznawcze?

1. Błędne obserwacje: wynikają z braku planowania, obserwacja jest mocno ukierunkowana, jest czymś planowanym.

2. Nieuprawnione uogólnienia: wynikają z braku reprezentatywności danych.

3. Wybiórcza obserwacja- wynikają z uprzedzeń, stereotypów (widzimy to, co chcemy).

1. Nielogiczne rozumowanie, np. wyjątek potwierdza regułę, odwrócenie dobrej lub złej passy (jakieś uproszczenia np. wszystkie łabędzie są białe- a przecież są też czarne)

Jakie są stanowiska w sprawie poznawalności prawdy?

AGNOSTYCYZM	DOGMATYZM	SCEPTYCYZM
1. nie poznajemy prawdy (zwłaszcza prawdy ostatecznej) 2. nie możemy wykazać, że poznajemy prawdziwie (prawda jest nierozpoznawalna)	1. poznajemy prawdziwie 2. możemy wykazać, że poznajemy prawdziwie (prawda, przynajmniej niekiedy, jest rozpoznawalna)	- spór o rozpoznawalność prawdy jest racjonalnie nieroztrzygalny i nie można wykazać, ani że poznajemy, ani że nie poznajemy prawdy (ograniczenia w niektórych stanowiskach: świat transcendentalny lub obiektywnie istniejący - odmianą jest probabilizm- możemy uprawdopodobnić nasze roztrzygnięcia, wskazać na pewną wiarygodność naszego poznania

Co uznajemy za rzeczywiste? - 3 ujęcia

UJĘCIE PREMODERNISTYCZNE	UJĘCIE MODERNISTYCZNE	UJĘCIE POSTMODERNISTYCZNE
- rzeczy są takie jakie je widzimy i posiadają swoją wartość- fakty podporządkowane są wartościom społecznym, np. podejście magiczne- widzę związek między rzeczą a wartością- kamień, który przynosi szczęście, sukces, czarne koty- nieszczęście- fakt łączy się z wartością; różne w różnych kulturach	- wielość perspektyw oglądu rzeczywistości- fakty oddzielane są od wartości; racjonalizm, indywidualizm, nowożytna nauka	- rzeczy zależą od naszych wyobrażeń- wartości podporządkowane są faktom indywidualnie postrzeganym; (każdy tworzy swój świat- to, co jedni uważają za rzecz oczywistą dla drugich nie jest już takie proste)

Co to jest wiedza?

Klasyczna definicja wiedzy- Platon:

Wiedza- uzasadnione i prawdziwe przekonanie

„Wiedza, że” a „wiedza jak”

• oprócz wiedzy zawartej w sądach „wiedzy, że” istnieje wiedza czynnościowa, know how, np. można know how to ride a bike, know how to swim nie umiejąc opowiedzieć jak to się robi, czyli nie mając propositional knowledge o jeździe na rowerze albo o pływaniu

• know how- umiejętność, kompetencje

Jakie są elementy wiedzy?

1. Przekonanie

   - świadomy stan, akt umysłu charakteryzujący się momentem asercji (stwierdzenia), np. przypuszczenie, pragnienie, wyobrażenie

   a) aktualne & potencjalne

   b) pamięciowe & wywnioskowane

   c) nieprzekonaniowa koncepcja wiedzy: wiedza bez przekonania, wiedza udawana, np. rozwiązywanie testu

   - wiedza bez podmiotu ludzkiego, „bez głów”

   - teoria 3 światów Poppera:

• świat przedmiotów lub stanów fizycznych

• świat stanów psychicznych (świadomości)

• świat obiektywnych treści myślenia (myśli naukowej, poetyckiej, dzieł sztuki)

  - rodzaje wiedzy wg Poppera:

• w sensie subiektywnym- stany umysłu

• w sensie obiektywnym- wytwory

2. Prawdziwość

• klasyczna, tzw. korespondencyjna teoria prawdy (Arystoteles), prawda jako zgodność przekonań z rzeczywistością, dostosowanie myśli do rzeczy;

• sementyczna (Alfred Tarski) „p” jest prawdziwe zawsze i tylko wtedy, gdy p („p”- zdanie, p stan rzeczy o którym mówi zdanie p);

• minimalistyczna koncepcja prawdy

• relatywizm:

  a) epistemologiczny (względność prawdy; zdania nieedookreślone a zdania sprecyzowane, prawdziwość a informacja pełna)

  b) wyrafinowany:

  - idealizm, antyrealizm- brak obiektywnej rzeczywistości niezależnej od schematów pojęciowych

  - konceptualny- wielość schematów pojęciowych (problem przekładalności i porównywalności)

3. Uzasadnienie

• ważny element, bez niego trudno odróżnić wiedzę rzetelną od wiedzy przez przypadek;

• uzasadnienie pewne (odwołujące się do samoświadomości i oczywistości, ale ubogie) a uzasadnienie prawdopodobne (poznanie zmysłowe- bogate)

• model fallibilistyczny wiedzy (fallare- mylić się, dopuszczenie zmian „dom w remoncie”)

• model fundacjonalistyczny wiedzy (fundament oparty na uzasadnionych i niepodważalnych przekonaniach)

Wiedza zdroworozsądkowa a naukowa

WIEDZA ZDROWOROZSĄDKOWA	WIEDZA NAUKOWA
GENEZA
Wywodzi się z praktycznych zainteresowań codziennego życia	Wywodzi się z wiedzy zdroworozsądkowej
CEL
Ułatwienie życia codziennego	Dążenie do uzyskania wyjaśnień systematycznych podlegających kontroli w oparciu o dane: - argumentacja i klasyfikacja wiedzy w oparciu o zasady wyjaśniające - wyjaśnianie faktów, usunięcie braków i złudzeń
CHARAKTER
Nieuporządkowany, szczegółowy (ograniczony do pewnego wycinku świata) subiektywny- zależy od podmiotu poznającego długotrwały (ciężko tę wiedzę poddać weryfikacji) brak świadomości granic możliwości brak świadomości granic powodzenia praktyki opartej na zdrowym rozsądku (co powoduje poważne braki)	Systematyczny, uporządkowany, ogólny obiektywny- niezależny od podmiotu poznającego krótkotrwały (ograniczony czasowo) pozornie nikły związek z właściwościami codziennego życia (nieuniknione następstwo poszukiwania systematycznych, ogólnych wyjaśnień)
BODZIEC ROZWOJU
Niesprawdzalność przekonań	Konflikt między sądami
JĘZYK
Niesprecyzowana terminologia nie jest intersubiektywnie komunikowalna (podawana w sposób nieścisły: opowieści, anegdoty) terminy całkowicie nieostre lub nieposiadające niezbędnego stopnia dokładności, nie można poddawać ich testom doświadczalnym	Precyzyjne pojęcia większe ryzyko obalenia gwarantują porozumienie między badaczami rozwoju wiedzy zdania stają się dostępne dokładniejszemu i bardziej krytycznemu sprawdzeniu przez doświadczenie
METODA
Obserwacja nie ma odpowiednich narzędzi	Obserwacja- doświadczenie liczenie i mierzenie wytrwałe sprawdzanie uzasadnień
WNIOSKI
Na podstawie wyników obserwacji (brak krytycznej oceny dostępnych przesłanek)	Rezultat stosowania metody naukowej (nie gwarantuje prawdziwości wniosków)

Co to jest nauka?

Nauka jest pojęciem wieloznacznym. W ujęciu metodologicznym wyodrębnia się:

1. Aspekt treściowy

2. Aspekt czynnościowy

3. Aspekt instytucjonalny

   Aspekt treściowy

- system należycie uzasadnionych twierdzeń i hipotez zawierających możliwie obiektywną i adekwatną na danym etapie rozwoju poznania naukowego i praktyki społeczno- gospodarczej wiedzę o zjawiskach, procesach, strukturach, zależnościach i prawidłowościach w określonej dziedzinie naukowej

Aspekt czynnościowy

- zespół działań i jej rezultatów czynionych przez jednostkę lub grupę ludzi dążących do uzyskania rozwiązań ważnych problemów teoretycznych i praktycznych w ramach wyznaczonych regułami dochodzenia do poznania zgodnego z rzeczywistością w obrębie danej dyscypliny

Aspekt instytucjonalny

- zespół uregulowań społeczno- politycznych w ramach którego jednostki lub grupy ludzi prowadzą czynności naukowe w celu uzyskania określonych treści

PODZIAŁ NAUK

FORMALNE (DEDUKCYJNE)	REALNE (EMPIRYCZNE)
w żaden sposób nie odnoszą się do rzeczywistości, tworzą języki opisu rzeczywistości np. matematyka, logika, informatyka.	dotyczą rzeczywistości i jej aspektów
	PRZYRODNICZE	KULTUROWE
	Rzeczywistość realna niezależna od człowieka	Humanistyczne społeczno – ekonomiczne wytwory działań człowieka (socjologia)

NAUKOWY OBRAZ RZECZYWISTOŚCI

1. formułowany jest przez twierdzenia, które mają oparcie w empirii: są sensowne i nie przeczą faktycznej obserwacji

   - nauki nomotetyczne- ustalają prawa determistyczne uporządkowanej rzeczywistości (ustalające prawa przyczynowo- skutkowe)

   - nauki idiograficzne- ustalają trendy zmiennej i niepoddającej się determinizmom rzeczywistości (prawdopodobieństwa- tu socjologia)

2. Zbudowany za pomocą rozumowania

   - indukcyjnego- formułowanie ogólnych prawidłowości na podstawie szczegółowych obserwacji

   - dedukcyjnego- wykorzystywanie ogólnych schematów wnioskowania pozwalających sprawdzać szczegółowe hipotezy

FIKCJA LITERACKA- PYTANIE O ISTNIENIE PRZEDMOTÓW

• Literackie obrazy rzeczywistości to zaprojektowane w ramach różnych gatunków i stylów literackich sposoby widzenia rzeczywistości, cechujące się właściwą sobie logiką tworzenia fikcji;

• istnienie przedmiotów fikcyjnych

• nie należy przeciwstawiać fikcyjnego istnienia realnemu istnieniu, ale mówić o różnicy między istnieniem przedmiotów fikcyjnych a istnieniem przedmiotów realnych

• logika fikcji nie oznacza braku realizmu lub całkowitego nieliczenia się z rzeczywistością, ale służy podkreśleniu zasadniczej odrębności świata przedstawionego w dziele od świata myśli jego twórcy i świata zewnętrznego

NATURALIZM I ANTYNATURALIZM W NAUKACH SPOŁECZNYCH

Naturalizm- reguły nauk (empirycznych, przyrodniczych) wyznaczają opisy (znaczenia, struktury świata, w ramach której wyjaśniane zostają działania ludzkie i porządek społeczny. W ramach teorii socjologicznych przekłada się to na 2 metafory:

1. homo oeconomicus- szkoccy moraliści, teoria racjonalnego wyboru (James Coleman)- w podejściach tych naukowo (np. w teorii gier) wyznaczone działania racjonalnej jednostki (interesy), kształtują porządek społeczny (gra interesów)

2. homo socjologicus- Durkheim i Parsons- naukowo uchwycony porządek (fakty, funkcje) określają działania ludzkie jako kierowane poprzez normy.

WYKŁAD 20.04.2013

FUNKCJA ZAŁOŻONA I ZERALIZOWANA

• nie muszą się pokrywać,

• założona powinna być traktowana jako najważniejsza,

• trzeba odróżniać stan deklarowania od realizowania,

• badanie może spełniać jednocześnie wiele funkcji, w tych sytuacjach na plan pierwszy wysuwa się funkcja założona

WIELKIE PYTANIA NAUKI, czyli cele badań naukowych (od najprostszego do bardziej szczegółowego)

1. Eksploracja (odkrywanie)Co się dzieje? - konkretne wydarzenia, zjawiska

2. Jak (gdzie, kiedy) to się dzieje? → opis

3. Dlaczego dzieje się tak a nie inaczej? → wyjaśnianie

4. Jakie ma to konsekwencje?

UWAGA! Jest to podział umowny- większość badań zawiera elementy wszystkich trzech celów badań naukowych.

TYPOLOGIE BADAŃ NAUKOWYCH

1. Eksploracyjne (formulatywne) i weryfikacyjne

Eksploracyjne (formulatywne)	Weryfikacyjne
Służą do sformułowania problemu badawczego	Celem jest szukanie odpowiedzi weryfikujących hipotezy, odpowiedzi na pytania problemowe

2. Diagnostyczne i odkrywcze

Diagnostyczne	Odkrywcze
Celem jest zaliczenie zjawisk do kategorii teoretycznych np. badania patologii społecznej	Pozwalają odkryć nowe, nieopisane zjawiska i twierdzenia, np. badania geograficzne; musimy wtedy wymyślić nowe pojęcia, nowy język, zajmują się tym „najwięksi”

3. Opisowe i eksploracyjne

Opisowe	Eksploracyjne
Celem jest stwierdzenie występowania jakiś zjawisk i ich opisanie	Mają wyjaśnić, dlaczego te zjawiska występują, jak przebiegają, jakie czynniki nimi rządzą, W nauce ceni się je bardziej od opisowych

4. Z intencją sprawozdawczą i badania zmierzające do generalizacji (uogólnień)

Z intencją sprawozdawczą	Badania zmierzające do generalizacji (uogólnień)
Wnioski nie wykraczają poza objęte badaniem przypadki, jedynie je relacjonują	Wnioski z nich wykraczają poza bezpośrednio objęte badaniem przypadki

5. Prognostyczne i nie wysuwające prognoz

Prognostyczne	Nie wysuwające prognoz
Wycelowane na przewidywanie przyszłych zdarzeń, z intencją pragmatyczną	Mówią o stanie aktualnym

6. Teoretyczne i aplikacyjne

Teoretyczne	Aplikacyjne
Wyrastają z hipotez w celu ich weryfikacji	Nakierowane na praktyczne działania

7. Ewaluacyjne i deskryptywne

Ewaluacyjne	Deskryptywne
Oceniające	Opisowe

ETAPY PROCESU BADAWCZEGO

1. Sformułowanie problemu i hipotez badawczych.

2. Określenie zmiennych zależnych i niezależnych.

3. Definiowanie i operacjonalizacja podstawowych pojęć.

4. Zbieranie informacji dodatkowych.

5. Wybór metody i technik badawczych oraz przygotowanie narzędzi badawczych.

6. Dobór próby badawczej.

7. Przeprowadzenie badań.

8. Opracowanie i prezentacja wyników.

Ad.1 Sformułowanie problemu i hipotez badawczych.

Co to jest problem?

Problem- z gr. „problema”- przeszkoda, zawada. Jego zaistnienie występuje, gdy człowiek w swej praktycznej lub poznawczej działalności spotyka się z sytuacją trudną lub co najmniej niepewną. Podmiot nie może rozwiązać tej sytuacji za pomocą posiadanego zasobu wiedzy. Rozwiązanie jego jest możliwe dzięki czynności myślenia produktywnego, które prowadzi do wzbogacenia wiedzy podmiotu.

Problemy badawcze są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych. Te pytania zadajemy nie komuś, tylko „przyrodzie”, „otoczeniu”. Staramy się znaleźć odpowiedzi na postawione przez nas pytania poprzez własny wysiłek, nie zaś przez oczekiwanie gotowej odpowiedzi od innego człowieka.

Problem badawczy – obiektywny i uświadomiony przez badacza stan niewiedzy co do interesującego faktu, zjawiska czy zależności, który w postaci językowej ma formę określonego typu pytania oraz wyrażoną przez niego część i podjętą decyzję o przezwyciężeniu tego stanu niewiedzy.

Tak więc treściami konstytutywnymi dla zrozumienia zakresu i znaczenia tego pojęcia są treści odnoszące się do:

• świadomych procesów myślowych,

• form uzewnętrzniania się tych świadomych procesów myślowych,

• form realizacji tych procesów myślowych.

Warunkiem niezbędnym dla zrozumienia pytania jest uświadomienie i znajomość zadań nadających się na odpowiedzi na to pytanie. Zrozumieć zdanie pytajne to tyle, co oczekiwać w odpowiedzi na nie sformułowania zdania, które w danej grupie językowej traktowane są jako dopuszczalne na to pytanie. Rozumieć można z różnym stopniem dokładności, czyli precyzji, a za miarę precyzji można uważać dokładność z jaką potrafimy określić zbiór zdań nadających się na odpowiedzi na dane pytanie.

Każde zdanie pytajne ma 2 elementy:

• niewiadomą pytania reprezentowaną przez tzw. partykułę pytajną

• daną pytania (datum quaestionis), które wyznaczają schemat odpowiedzi na to pytanie

Z kolei z/w na charakter zależności zachodzących pomiędzy niewiadomą pytania a datum q. Wyróżniamy:

• pytania roztrzygnięcia- rozpoczynają się od partykuły pytajnej „czy”

• pytania dopełnienia- rozpoczynające się od innych partykuł pytajnych poza partykułą „czy”

Z/w na charakter pytań roztrzygnięcia schemat możliwych odpowiedzi na to pytanie stanowić będą najczęściej układ dwuelementowej alternatywy rozłącznej stanowiące odpowiedzi bezpośrednie na to pytanie.

Schematy możliwych odpowiedzi na pytania dopełnienia stanowić będą natomiast ciąg odpowiedzi bezpośrednich, bądź to w postaci koniunktywnej („i”), bądź alternatywnej („lub”) czy też „albo.. albo”.

Nie na każde pytanie można udzielić odpowiedzi w postaci 1 zdania oznajmującego. Często bywa tak, że odpowiedź na każde pytanie stanowi narrację, czyli ciąg zdań składających się w sumie na odpowiedź właściwą. Zdanie nadające się na odpowiedź na dane pytanie jest z nim niejako logicznie sprzężone → to w zachowaniu interrogatywnym zachodzi właśnie dzięki zgodnemu rozumieniu tego pytania przez różnych ludzi. Dla osoby, która nie rozumie danego pytania, pytanie może być sprzężone z dopuszczalnymi odpowiedziami, zaś pytanie źle zrozumiane może w niektórych przypadkach prowadzić do szukania odpowiedzi wśród zdań, które tymi odpowiedziami faktycznie nie są.

Na etapie formułowania problemów badawczych najistotniejsze jest ustalenie czy pytania problemowe spełniają kryteria semantycznej, syntaktycznej poprawności oraz logicznej roztrzygalności.

Związek między teorią a hipotezą:

1. Teoria pełni funkcję pewnych założeń, aksjomatów, np. każdy pragnie żyć w dostatku; szansa bogatych na dostatnie życie zgodne z prawem jest większa niż szansa biednych (podstawowe twierdzenia uznane za prawdziwe, na których opiera się teoria)

„w rodzinie normalnej dziecko wychowuje się na porządnego człowieka”

2. Tezy- szczegółowy wniosek dotyczący relacji między pojęciami, które wyciąga się z podstawowych założeń, np. biedna młodzież częściej niż bogata łamie prawo, żeby umożliwić sobie życie w dostatku.

3. Hipoteza jest szczegółowym, sprawdzalnym oczekiwaniem wobec rzeczywistości, które wynika z ogólniejszej tezy.

Teza a hipoteza:

TEZA (z gr. thesis- położenie, twierdzenie) to zdanie, założenie, twierdzenie, które jest opisem obiektywnej prawdy, która nie podlega empirycznemu sprawdzeniu, a jedynie dowiedzeniu w procesie badawczym. Każda praca naukowa musi mieć tezę.

HIPOTEZA (z gr. hypothesis- przypuszczenie) – przypuszczenie mające ułatwić (naukowe) wyjaśnienie zjawiska. Hipoteza jest więc domysłem lub założeniem opartym na prawdopodobieństwie wymagającym sprawdzenia. Hipoteza może być rozumiana jako propozycja brzmienia twierdzenia naukowego. Hipoteza jest bowiem myślą/ opisem precyzującym przypuszczenie co do istnienia jakiejś zależności, mechanizmu funkcjonowania, prawdopodobieństwa zachodzenia procesu, różnicy itp. Jest to hipotetyczny scenariusz określonego procesu.

HIPOTEZA:

1. Zdanie nie poddane wystarczającemu sprawdzeniu, przyjęte prowizorycznie. W praktyce naukowej pozwala odróżniać twierdzenia, które na danym etapie wiedzy nie podlegają dyskusji od twierdzeń przyjętych na próbę, jako tzw. hipotezy robocze. Taka hipotetyczność jest własnością pragmatyczną, ponieważ uwzględnia stosunek badaczy do danego zdania. W rozwoju wiedzy takie zdanie może zostać obalone.

2. Zdanie empiryczne zawierające przynajmniej jeden termin nie obserwacyjny, czyli teoretyczny. Hipoteza dotyczy tego, co nie jest bezpośrednio definiowane i pozwala wyjaśnić rezultaty pewnych obserwacji. Terminy teoretyczne mają zastosowanie do konstruowania twierdzeń służących do wyjaśnienia zjawisk obserwowalnych.

3. Zdanie stwierdzające spodziewaną relację między jakimiś zjawiskami (relacja między zmiennymi), musi być sprawdzalne empirycznie- uchwytne i mierzalne, wskazuje na nieprzypadkowe prawidłowości w wyjaśnianiu obserwowalnych zjawisk.

4. Składniki języka komunikujące o relacjach, jakie prawdopodobne relacje przyczynowo- skutkowe zachodzą między składnikami świata pozajęzykowego:

• opisuje związek zdarzeń, zjawisk, cech;

• informuje o kierunkach oddziaływania zjawisk na inne zjawisko;

• posiada budowę, która ułatwia sprawdzenie empiryczne;

• jest zdaniem twierdzącym a nie przeczącym;

• jest zdaniem prawdopodobnym, uwzględniającym stan wiedzy w danej dziedzinie;

• podlega sprawdzeniu empirycznemu przed jego akceptacją, gdyż nie ma innej możliwości ustalenia czy jest prawdziwa czy jest prawdziwa czy fałszywa!

MODEL HEURYSTYCZNY (?)

obejmuje wszystkie hipotezy będące propozycjami odpowiedzi na postawione pytania problemowe. Taki model warto przedstawić w formie graficznej, bowiem:

• wizualizuje złożony proces eksploracji, opisu i wyjaśniania danego problemu badawczego;

• umożliwia badaczowi kontrolę podjętych przez niego działań;

• upraszcza i systematyzuje proces konstruowania badania (w tym także raport/ rozdział empiryczny)

ZMIENNE I ICH WARTOŚCI

Zmienne to arbitralnie wybrane cechy, właściwości, postawy, zjawiska lub procesy, które tworzą system powiązań.

3 typy zależności między zmiennymi wg Rosenberga:

1. zmienna symetryczna- żadna zmienna nie wpływa na drugą

2. zmienna wzajemna- obie zmienne wpływają na siebie nawzajem (zmienna współbieżna- określenie Lazarfelda)

3. zmienna asymetryczna- jedna zmienna wpływa na drugą

ZMIENNA

ZALEŻNA NIEZALEŻNA (prawdopodobna przyczyna)

(prawdopodobny skutek,

co się stanie jeżeli...)

Wykrywanie zależności przyczynowo- skutkowych możliwe jest na drodze teoretycznych spekulacji. Aby wykryć tę zależność musimy na drodze spekulacji zadecydować, która zmienna jest zależna a która niezależna.

Teoretyczne spekulacje należy poddać empirycznej weryfikacji, aby zrozumieć związek między cechami, musimy wziąć pod uwagę to, że te zmienne mogą być zblokowane z innymi zmiennymi, które muszą zostać wykoncypowane.

BADANIE WARTOŚCI ZMIENNYCH

Badanie wartości zmiennych ( przykład)

Temat: Badania polityczne studentów kierunku politologia w Lublinie. Materiał badania: studenci politologii wszystkich szkół wyższych w Lublinie w roku akademickim 2013/2014. Przedmiot badania: przekonania polityczne: lewicowe/ centrystyczne/ prawicowe studenci (różne lata, kobiety/ mężczyźni) Cel badania: ustalenie, jakie są przekonania polityczne studentów politologii w Lublinie Problem badawczy: Jakie są przekonania polityczne studentów politologii w Lublinie? Problemy szczegółowe: Jakie przekonania polityczne dominują wśród studentek? Jakie przekonania polityczne dominują wśród studentów? Jakie przekonania polityczne dominują wśród studentów pierwszych lat studiów? Jakie przekonania polityczne dominują wśród studentów ostatnich lat studiów? Definicja zmiennej badanej: przekonania polityczne: zespół poglądów dotyczących najważniejszych kwestii związanej z porządkowaniem sfery publicznej. Wartości zmiennej: Lewicowe: negatywny stosunek do współpracy państwo- kościół, poparcie związków partnerskich, ograniczenie własności prywatnej na rzecz publiczną Centrystyczne: neutralny stosunek do współpracy państwo- kościół, poparcie dla partnerskiego modelu rodziny; względne prawo do własności prywatnej; Prawicowe: pozytywny stosunek do współpracy państwo- kościół, poparcie dla tradycyjnego modelu rodziny, bezwzględne poszanowanie własności prywatnej. Wskaźniki badanych zmiennych: odp. Na pytania kwestionariusza dotyczące stosunku studentów do państwa, kościoła, rodziny i własności prywatnej Sposób badania: Badanie całej populacji studentów ze wszystkich uczelni w Lublinie prowadzących studia na kierunku politologia. Przeprowadzenie badań audotytoryjnych za pomocą kwestionariusza ankiety.

WYKŁAD 11.05.

BADANIE ZALEŻNOŚCI MIĘDZY ZMIENNYMI

Badanie zależności między zmiennymi- wskazujemy na zależności przyczynowo- skutkowe (przykład)
Temat:Wpływ wielkości rodziny pochodzenia na przekonania polityczne studentów politologia w Lublinie Materiał badania: studenci politologii wszystkich szkół wyższych w Lublinie w roku akademickim 2013/2014. Przedmiot badania: - przekonania polityczne: lewicowe/ centrystyczne/ prawicowa - rodzina duża (co najmniej 6 osobowa), średnia (co najmniej 4 osoby) i mała ( 3 osobowa) Cel badania: - ustalenie, czy wielkość rodziny, z której się pochodzi wpływa na przekonania polityczne studentów politologii w Lublinie Model zależności w planowanym badaniu
Rodzina	Duża	Poglądy polityczne	Prawicowe
	Średnia		Centrystyczne
	Mała		Lewicowe
Problem badawczy: - W jaki sposób wielkość rodziny wpływa na przekonania polityczne studentów politologii w Lublinie? Hipoteza główna: Wielkość rodziny wpływa na przekonania polityczne studentów politologii w Lublinie Definicja zmiennej badanej (1) Przekonania polityczne- zespół poglądów dotyczących najważniejszych kwestii związanej z porządkowaniem sfery publicznej. Wartości zmiennej: Lewicowe: negatywny stosunek do współpracy państwo- kościół, poparcie związków partnerskich, ograniczenie własności prywatnej na rzecz publiczną Centrystyczne: neutralny stosunek do współpracy państwo- kościół, poparcie dla partnerskiego modelu rodziny; względne prawo do własności prywatnej; Prawicowe: pozytywny stosunek do współpracy państwo- kościół, poparcie dla tradycyjnego modelu rodziny, bezwzględne poszanowanie własności prywatnej. Definicja zmiennej badanej (2) Wielkość rodziny: ilość członków rodziny, na która składają się rodzice i dzieci. Wartości zmiennej: - Duża rodzina- powyżej 6 os. - Średnia rodzina- 3-4 os. - Mała rodzina – 3 osoby Wskaźniki badanych zmiennych: Odpowiedzi na pytania kwestionariusza dotyczące stosunku studentów do państwa, kościoła, rodziny i własności prywatnej oraz wielkości rodziny, relacji z rodzicami, stosunku do rodzeństwa. Sposób badania: Badanie całej populacji studentów ze wszystkich uczelni w Lublinie prowadzących studia na kierunku politologia. Przeprowadzenie badań autodytoryjnych za pomocą kwestionariusza ankiety.

Czynniki zakłócające trafność interpretacji zależności przyczynowych:

1. historyczne

2. dojrzewanie

3. utrata badanych osób

4. instrumentacja (narzędzie)

5. uwrażliwienie poprzez pomiar

6. przypadkowo niskie/ wysokie oceny uzyskane w testach kwalifikacyjnych do grup eksperymentalnych

• historyczne

• zdarzenia zewnętrzne, które zachodzą w trakcie badań i mogą stworzyć podstawy konkurencyjnego wyjaśniania zmian zmiennej zależnej, np. formatowanie ideologiczne studentów przez wykładowcę, który ma związek z określoną partią czy poglądami, np. lewicowymi, prawicowymi...

• dojrzewanie

• obejmuje procesy biologiczne, psychologiczne i społeczne, które z upływem czasu mogą przyczynić się do powstania zmian. Załóżmy, że interesuje nas wpływ określonych metod nauczania na uczniów. Rejestrujemy ich osiągnięcia przed wprowadzeniem bodźca i po wprowadzeniu. Jednocześnie w tym czasie uczniowie dojrzeli, stali się starsi, być może mądrzejsi. Te zmiany mogą mieć wpływ;

• utrata badanych osób

• jeżeli w badaniu wpływu środków masowego przekazu na uprzedzenia okaże się, że większość osób, które wypadły z tej próby to osoby uprzedzone to może się okazać, że media zmniejszają uprzedzenia;

• instrumentacja (narzędzie)

• zmiana narzędzia pomiędzy pomiarem początkowym a końcowym, np. eksperymentalne badania społeczne;

• uwrażliwienie poprzez pomiar

• badania początkowe mogą przewrażliwiać badanych na dane problemy i wpływać na wyniki końcowe. Różnica między pomiarami początkowymi i końcowymi może zostać przypisana nie tyle zmiennej niezależnej, co raczej doświadczeniu zdobytemu przez osobę badaną w trakcie pomiaru początkowego. Wiadomo, że np. osoby badane mogą poprawiać swoje wyniki w testach inteligencji poprzez częste ich rozwiązanie;

• przypadkowo niskie/ wysokie oceny uzyskane w testach kwalifikacyjnych do grup eksperymentalnych

• zdarza się, że ktoś słabiej wypadnie na testach z powodu zmęczenia, braku koncentracji itp.

Zależności pierwotne można zrozumieć po wyłączeniu zmiennych towarzyszących:

• zaczynamy od stwierdzenia występowania zależności pierwotnej między X i Y, jest to zależność początkowa. Tabela, która tę wartość pokazuje jest oprocentowana od wartości zmiennej niezależnej;

• następnie zastanawiamy się czy istnieją jakieś inne zmienne, które mogą mieć wpływ (należy je wymyślić) wykoncypowane zmienne są traktowane jako zmienna kontrolna- T, zmienna ta powinna być skorelowana z X i Y;

• dzielimy badaną zbiorowość na podgrupy wg wartości zmiennej kontrolnej;

• badamy w każdej z tych podgrup zależność początkową między X i Y (zależność początkowa między X i Y w podgrupach to zależność cząstkowa);

• sprawdzamy co stało się z zależnością cząstkową pod wpływem działania zmiennych kontrolnych, które mogą mieć różny charakter.

Zależności pierwotne można zrozumieć po wyłączeniu zmiennych towarzyszących:

1. Zmienne uboczne

2. Zmienne składowe

3. Zmienne globalne

4. Zmienne interweniujące

5. Zmienne poprzedzające

6. Zmienne tłumiące

7. Zmienne odwracające

• Zmienne uboczne

Jeśli wykrawamy zależności statystyczne to pragniemy wiedzieć czy odzwierciedlają one rzeczywiste zależności przyczynowe między zmiennymi, czy stwarzają one jedynie pozory występowania takich zależności, a łączy je jedynie pośrednio występowanie jakiejś wspólnej, dalszej (lub bliższej); ten fakt jest powodem statystycznej zależności między nimi

ZALEŻNOŚĆ POZORNA → zależność interpretowana jako przyczynowo- skutkowa, podczas gdy jest to jedynie związek statystyczny, wywołany tym, że jedna zmienna jest powiązana z innymi zmiennymi wpływającymi w statystyczną zależność

• Zmienne składowe

Celem jest wyspecyfikowanie jakiegoś istotnego elementu zmiennej niezależnej po to, aby lepiej rozumieć zależność początkową.

Zmienna niezależna ma bardziej globalny charakter, a my poszukujemy jakiegoś jej składnika, który by lepiej ten związek naświetlał.

Dla potrzeb analizy wprowadza się trzecią zmienną:

• jeśli zależność początkowa znika to wtedy trzecią zmienną traktuje się jako zmienną składową

• jeśli zależność początkowa słabnie, to trzecia zmienną możemy traktować jako zmienną składową, ale obok niej występować mogą inne czynniki, nie brane przez nas pod uwagę i wówczas należy ich szukać

Autorytaryzm klasy robotniczej jest wyższy niż klasy średniej. Badacze zastanawiali się, jaki element sytuacji klasowej jest faktycznie istotny w wyjaśnianiu tej różnicy. Okazało się, że jest nim poziom wykształcenia.

W każdej z grup wykształcenia różnice między klasami są mniejsze niż w całej grupie.

• Zmienne globalne

Przedstawiają sytuację odwrotną, gdzie zmienna niezależna jest elementem zmiennej globalnej, którą wyprowadziliśmy jako trzecią zmienną, np. bycie Polakiem wpływa na negatywny stosunek do osób obcego pochodzenia. Jeśli trafnie wytypujemy zmienną kontrolną, to wówczas zależność początkowa w podgrupach musi zniknąć lub wyraźnie się osłabić.

• Zmienne interweniujące

Są one następstwem zmiennej niezależnej i wyznacznikiem zmiennej zależnej. Można dzięki nim badać pewne ciągi przyczynowe, np. wielkość rodziny a poglądy polityczne (wielkość rodziny wiąże się z większym poczuciem solidarności, co z kolei wpływa na konserwatywne poglądy polityczne, itp.)

• Zmienne poprzedzające

Pojawiają się przed zmienną niezależną, wykrycie tych zmiennych rozciąga łańcuch przyczynowy wstecz.

Należy wykonać wiele kroków analitycznych, aby wykrycie zmiennej poprzedzającej było możliwe. Muszą być spełnione następujące warunki:

• wszystkie trzy zmienne muszą być wzajemnie powiązane

• zależność początkowa w poprzednich wyróżnionych podgrupach z/w na wartość zmiennej poprzedzającej nie zanika

• zależność między zmienną poprzedzającą a zmienną zależną w podgrupach wyróżnionych z/w na wartość zmiennej niezależnej zanika

• Zmienne tłumiące

Zmienna charakteryzująca zależność niepozorną → nie stwierdzamy zależności między X a Y, gdy zależność faktycznie istnieje, a jest tylko tłumiona przez trzecią zmienną. Jeśli zmienna T jest zmienną tłumiącą, to ten związek, którego początkowo nie stwierdziliśmy powinien się pojawić

czyli źle widzimy zależność, np. religijność wpływa na coś, a powinno być odwrotnie

• Zmienne odwracające

• występowanie ich odwraca kierunek zależności początkowej

• dzięki zmiennej odwracającej udaje się ujawnić, że poprawna interpretacja jest dokładnie odwrotna od interpretacji początkowej

WAŻNE: Czym innym jest statystyczna zależność a czym innym stan faktyczny.

KOLEJNY ETAP PROCESU BADAWCZEGO: TERMINOLOGIA I OPERACJONALIZACJA

Czym posługujemy się przy opisie rzeczywistości, przy opisie czegokolwiek? Pojęciami!

Funkcje pojęć:

• dostarczają wspólnego języka pozwalającego uczonym komunikować się ze sobą,

• dają uczonym perspektywę („okulary z filtrami”)

• są składnikami teorii (bez pojęć nie zrozumiemy teorii)

Cechy charakterystyczne pojęć:

• nie są tożsame z rzeczywistością (np. pojęcia takie jak Syrena, Zeus- nie ma ich w rzeczywistości)

• nie są tożsame ze zjawiskiem (np. pojęcie woda nie jest wodą, pojęcie klasa społeczna nie jest klasą, nie jest bytem)

• mają w sobie potencjał wartościujący, np. morderstwo, bohater, egoizm, rewolucja. To często ideologizuje i zniekształca badania i ich interpretację

Pojęcia mają spełniać następujące warunki:

• winny być precyzyjnie sprecyzowane, jest to tym trudniejsze im bardziej abstrakcyjne jest dane pojęcie;

• musi mieć obserwowalny akwiwalent empiryczny albo przynajmniej zawierać wskaźniki niedostępnego bezpośredniej obserwacji zjawisk, np. pozytywne nastawienie, zadowolenie z zakupów;

• winna istnieć zgoda co do treści zjawiska. Warto zauważyć, że pewne zjawiska inaczej są definiowane przez socjologów, psychologów, ekonomistów czy prawników (mają być zrozumiałe dla ludzi z jednej „branży”)

Każde pojęcie należy zdefiniować. Nie ma jednej definicji danego fenomenu. Definicja zależy od potrzeb badawczych i w tym sensie często może być niekompletna, np. definicja człowieka może uwzględniać jedynie aspekt medyczny, ekonomiczny, psychologiczny, społeczny, kulturowy.

Definiujemy pojęcia poprzez ich cechy. Cechy te mają charakter ilościowy (np. wiek) lub jakościowy (np. wolny zawód, płeć)

Nie uwzględniamy wszystkich cech obiektu, bo nie zawsze jest to potrzebne i nie zawsze jesteśmy w stanie to zrobić.

Pojęcia jednostkowe: Kraków, Neron, Platforma Obywatelska i inne

Pojęcia ogólne: człowiek, kobieta, robotnik.

Definicja- zawsze jest ściśle określona, skład:

• Definiendum- to, co definiujemy, np. koń (jaki jest każdy widzi)

• Definiens- treść (koń) jaki jest każdy widzi

• Łącznik definicji: „jest to”, np. koń jest to........

TERMINOLOGIA I OPERACJONALIZACJA

• definicja realna- wypowiedź charakteryzująca istotne właściwości realnie istniejącego obiektu, z/w na to, że obiekt już istnieje definicja ta poddaje się ocenie prawda- fałsz

  np. partia polityczna jest to organizacja o demokratycznej strukturze wewnętrznej, która poprzez uczestnictwo w kampanii wyborczej ubiega się o udział we władzy.

  Gdyby się okazało, że niektóre partie polityczne nie mają struktury demokratycznej to taka definicja jako realna jest fałszywa

• definicja wskaźnikowa- występuje wtedy, gdy dane pojęcie nie zawiera empirycznie obserwowalnych ekwiwalentów

  np. klasa robotnicza- nie da się empirycznie obserwować, czyli trzeba jej nadać jakąś „namacalną” postać. To samo dotyczy kultury politycznej, demokracji, miłości, nienawiści itd.

Definicja wskaźnikowa nie jest definicją operacyjną dopóki nie sprecyzuje jak mierzyć wskaźniki, np. inteligencję można badać przy pomocy testu. Nie mierzymy jednak inteligencji jako takiej, tylko reakcję na test, którą uważamy za przejaw inteligencji.

Definicje pojęciowe i operacyjne

Definicje pojęciowe- definicje opisujące pojęcie za pomocą innych pojęć. Badacze posługują się również terminami pierwotnymi, które są konkretne i nie mogą być definiowane za pomocą innych pojęć, a także terminami pochodnymi, które w definicjach pojęciowych są konstruowane za pomocą terminów pierwotnych.

Definicje operacyjne- opisują zbiór procedur, które powinien przeprowadzić badacz w celu ustalenia przejawów, czyli wskaźników zjawiska opisywanego przez dane pojęcie. Naukowcy wymagają wykorzystywania definicji operacyjnych wówczas, gdy zjawiska nie można bezpośrednio obserwować,

np. definicja alienacji – czym badać, kategorie:

A- bezsilność- (opis)

B- bezsensowność -....

C- brak norm- ….

D- izolacja- …

E- samoodrzucenie- …

Teraz te pojęcia możemy zdefiniować operacyjnie oraz przerzucić na pytania kwestionariuszowe,

np. sposób zoperacjonalizowania pojęcia bezsilność: „Przypuśćmy, że w Twoim mieście rozważa się możliwość wprowadzenia przepisu, który Ty uznajesz za niewłaściwy i szkodliwy. Co mógłbyś zrobić?”

Przejście od poziomu pojęciowego do poziomu obserwacji: przypadek alienacji

	Alienacja
Poziom teorii	Poziom pojęciowy	A	B	C	D	E
	Pojęcia składowe	bezsilność
	Definicje pojęciowe	Przekonanie jednostki o tym, że jej zachowanie nie może przynieść oczekiwanych wyników lub, że nie ma ona wpływu na te wyniki
Poziom badań	Definicje operacyjne	Zbiór pozycji kwestionariusza	Zbiór pozycji kwestionariusza	Zbiór pozycji kwestionariusza	Zbiór pozycji kwestionariusza	Zbiór pozycji kwestionariusza
	Poziom obserwacji	Odpowiedzi w kwestionariuszu	Odpowiedzi w kwestionariuszu	Odpowiedzi w kwestionariuszu	Odpowiedzi w kwestionariuszu	Odpowiedzi w kwestionariuszu

Etap definiowania pojęć, czyli ich wyjaśniania, a także szczegółowego narysowania nazywamy eksplikacją.

Natomiast operacjonalizacja polega na tworzeniu definicji operacyjnych, tzn. takich, które definiują pojęcia poprzez określenie operacji, jakie należy wykonać, aby stwierdzić czy zjawisko określone przez dane pojęcie występuje czy nie, np. definicja operacyjna wielkości grupy musi dokładnie wskazać, co należy mierzyć, kiedy i jak.

20