Współczesne zagrożenia w wychowaniu człowieka

Współczesnym zagrożeniem w wychowaniu człowieka są media . Powszechnie przyjmuje się że mediami są to :

-przedmioty

-urządzenia

-materiały

przekazujące odbiorcom określone informacje poprzez słowo ,obraz.

Mass media przedstawiaj wiele sposobów na szczęśliwe życie dają złudzenie, że sukces ,powodzenie w życiu można osiągnąć bez większego wysiłku. W taki właśnie sposób stworzony jest wykreowany, sztuczny świat , co wiąże się z rosnącą liczba frustratów. Media są tez narzędziem manipulacji poglądami i opiniami ludzi. Bardzo często prowadzi to do deformacji w sposobie myślenia, odczuwania.

Telewizja wpływa na rozwój psychiczny i fizyczny dzieci. Nawet gdy dziecko korzysta z niej przy odpowiednim oświetleniu i z zachowaniem odpowiedniej odległości oraz właściwej postawy, jej wpływ jest niekorzystny. Dziecko jest bowiem , nieruchome, a im jest młodsze, tym bardziej jest mu potrzebny ruch.

Telewizja dostarcza wielu wrażeń wzrokowych i słuchowych. Ciągłe ich doznawanie obciąża system nerwowy dziecka, zmusza je do nieustannej pracy, co prowadzi do zmęczenia. Przejawia się to słabszą koncentracją uwagi, nadpobudliwością , mniej sprawnym wykonaniem różnych czynności, drażliwością. Podczas oglądania filmów dzieci angażują swoją uwagę. Jeśli ich czas zostanie wykorzystany przed telewizorem, później występują trudności w skupieniu się na innych zajęciach, np. na lekcjach. Długie przesiadywanie przed ekranem telewizora obniża inicjatywę, twórczą wolę, fantazję i prowadzi do uzależnień.

Środki masowego przykazu wpływają na przeżycia dzieci, a tym samym na ich rozwój emocjonalny. Dzieci są bardzo wrażliwe na treści przedstawiane w filmach. Oglądając sceny budzące emocje negatywne, przede wszystkim lękowe, dzieci są skłonne do reakcji lękowych w innych sytuacjach. Często dochodzi do tego, że dzieci boją się zostać same w domu lub wejść do ciemnego pokoju. Nie u wszystkich jednak dzieci pod wpływem scen rośnie lękliwość. Czasem w wyniku oglądania programów tego rodzaju następuje oswojenie z agresją i grozą. Podczas oglądania filmów dzieci bardzo często naśladują zachowania bohaterów, a nawet przestępców. Takie zachowania są widoczne w relacjach z kolegami

Bardzo powszechny jest również komputer i sieć internetowa. Bardzo źle wpływa na wychowanie dziecka uzależnienie zarówno od telewizji , komputera czy Internetu. Dziecko czy nastolatek sądzi że tylko chwile skorzysta z komputera a w rzeczywistości trwa to wiele godzin. Czas ten spędzony jest zazwyczaj na szkodliwe psychicznie i moralne –gry komputerowe albo na poszukiwaniu treści pornograficznych lub innych treści mający niszczący wpływ na rozwój osobowości . Bardzo często Internet jest dla nastolatków miejscem kontaktów z sektami, z dealerami narkotyków czy z pedofilami .

Warstwa publicystyczna związana jest przede wszystkim ze znanymi postaciami świata filmu i rozrywki oraz z ich życiem intymnym. Prasa czytana przez młodzież w trudnym wieku dojrzewania i staje się często inspiracją do podejmowania ważnych decyzji życiowych. ¹

1. Zachęca do przedwczesnej inicjacji seksualnej.

2. Stwarza pozór normy: wszyscy tak robią.

3. Daje fałszywy obraz drugiej płci; chłopcy myślą i marzą w współżyciu z dziewczyna, dziewczyna powinna rozebrać się i zrobić to, czego oczekuje od niej chłopak.

4. Współżycie seksualne kojarzy się z „rozkoszna zabawą” niekoniecznie we dwoje, z nieobowiązująca przyjemnością.

5. Szerzy pogląd, że „w miłości nie ma żadnych reguł, jeśli kochasz i chcesz tego, to rób to”

6. Upowszechnia nieprawdziwe dane dotyczące antykoncepcji i naturalnego rozpoznawania płodności.

7. Uczy przedmiotowego traktowania drugiego człowieka: chłopaka lub dziewczynę zdobywa się stosując gesty, zachowania i słowa mające partnera podniecić, a randka może skończyć się wzajemnym współżyciem.

8. Propaguje zachowania i postawy bazujące na emocjach i uczuciach, bez głębszej analizy postawy miłości i wzajemnej odpowiedzialności za siebie.

9. Posiada miejscami prymitywny i ubogi język artykułów, historyjek i listów w dużej mierze wymyślanych przez dziennikarzy.²

Edukacyjno - wychowawcza sytuacja polskiej rodziny

Rodzina jest najważniejszym elementem składowym społeczeństwa i państwa. Czasami sytuacja mieszkaniowa jest nie do pozazroszczenia. Rodzina jest zagrożona alkoholizmem i narkomanią. Ta choroba społeczna dotyczy również rodzin zamożnych. Łatwo jest zaobserwować zjawisko bezdomności dzieci, mimo , że mają rodziców. Większość rodziców jest w sytuacji ciągłego poszukiwania pracy, źródeł utrzymania, nie zajmując się dziećmi w stopniu niezbędnym dla uzyskania pożądanych efektów wychowawczych.

Wśród norm wychowania realizowanych przez rodziców powinny być te , które kształtują pozytywne cechy osobowościowe swoich dzieci. Należą do nich przede wszystkim : kult dla demokracji i pluralizmu oraz dla działalności zawodowej i społecznej. Patriotyzm i pogarda dla zła i krzywdy powinny się znajdować na jednym z pierwszych miejsc. Rodzice powinni wychowywać w atmosferze szacunku i zaufania dla rzetelności , ofiarności oraz wrażliwości na potrzeby ludzkie.

Patologia dzieci i młodzieży

Wzrasta agresja i przestępczość dzieci do lat osiemnastu. Tysiące dzieci jest zagrożonych wejściem na drogę stałej patologii. Wszystko to ma podłoże w "biedzie" środowiska rodzinnego , z którego się wywodzą. Dzieci tych środowisk otrzymują powierzchowne wykształcenie i wychowanie.

Mamy do czynienia z ekspansją patologii wśród uczniów szkół wszystkich stopni. Rośnie ilość młodych ludzi zażywających narkotyki, palących papierosy i pijących alkohol. Dzieci i młodzież coraz częściej wchodzą w konflikt z prawem. Pedagogika ma za zadanie trafnie rozpoznać związek przyczynowo-skutkowy tych zjawisk.³

Badania nad patologią przeprowadzone przez Kuratorium Oświaty w Krakowie i naukowców Uniwersytetu Jagiellońskiego :

-palenie papierosów - jest problemem szkoły podstawowej:

1) I klasa gimnazjum (VII klasa)

* 3% uczniów pali kilka razy w tygodniu

*ponad 1% uczniów pali kilka i więcej papierosów dziennie

*8% pali sporadycznie i okazjonalnie

2) II klasa gimnazjum (VIII klasa)

*ponad 3% uczniów pali więcej niż 5 papierosów dziennie

3)W szkołach zawodowych

*19% uczniów przyznaje się,że pali więcej niż 5 papierosów dziennie

*8,8% pali kilka razy dziennie

Alkoholizm :

Niebezpieczeństwo alkoholizmu wśród młodzieży wynika nie tylko z kulturowych i obyczajowych tradycji , ale również z aktualnej sytuacji ogólnospołecznej.

Badaniem objęto 8129 uczniów VII klasy:

*11,3% przyznało się, że przynajmniej raz w życiu piło alkohol do stanu upojenia.

W liceach ogólnokształcących wskaźniki te podwajają się.

Narkomania :

Badania nad patologią narkomanii obejmują zarówno deklarację (przyznanie się) co do zażywania różnych środków odurzających, jak i miejsca zażywania , osób nakłaniających do zażywania i okoliczności towarzyszących kontaktom. Wynika ,że najpopularniejszym środkiem zażywanym przez młodzież jest marihuana.

Do palenia marihuany przyznało się najwięcej licealistów :

*17% z klasy III

*najmniej uczniów szkoły podstawowej

Koniecznym i pilnym w świetle przytoczonych danych sondażowych jest skuteczny system profilaktyki uzależnień. W niej musi uczestniczyć szkoła, rodzina , organizacje i instytucje uczestniczące w procesie edukacyjno- wychowawczym.⁴

Uzależnienie – nabyta silna potrzeba wykonywania jakiejś czynności lub zażywania jakiejś substancji. W praktyce określenie to ma kilka znaczeń.

W języku potocznym termin "uzależnienie" jest stosowany głównie do osób, które nadużywają narkotyków (narkomania), leków (lekomania), alkoholu (alkoholizm), czy papierosów.

W szerszym kontekście może odnosić się do wielu innych zachowań, np. gier hazardowych, oglądania telewizji, internetu, czy seksu.

Alkoholizm (uzależnienie od alkoholu, toksykomania alkoholowa, choroba alkoholowa) – zaburzenie polegające na utracie kontroli nad ilością spożywanego alkoholu.

Spożywanie zazwyczaj dużych ilości alkoholu przez alkoholika jest spowodowane przymusem o charakterze psychicznym i somatycznym, i nie podlega jego woli, jednak możliwe jest jego powstrzymanie i utrzymanie abstynencji. Mechanizm powstawania uzależnienia nie jest do końca wyjaśniony, ale ma bezpośredni związek z nadużywaniem alkoholu.

Narkomania (gr. narke – odurzenie, mania – szaleństwo) – potoczne określenie odnoszące się do uzależnienia od substancji chemicznych wpływających na czynność mózgu. Narkomania charakteryzuje się:

-tzw. głodem narkotycznym

-przymusem zażywania środków odurzających

-chęcią zdobycia narkotyku za wszelką cenę i wszystkimi sposobami

Siecioholizm - potocznie nazywany jest uzależnieniem od Internetu, jednakże nie chodzi tu o samo uzależnienie od Internetu, tylko o zachowanie szczególnych zachowań w sieci.

Często nazywany jest uzależnieniem XXI wieku.

Objawy uzależnień :

-potrzeba uczestniczenia w życiu wirtualnym, co często wiąże się z potrzebą nawiązywania znajomości internetowych i ich podtrzymywania

-utrata kontroli nad rzeczywistością

-złe samopoczucie w czasie braku kontaktu z siecią.

-problemy z jedzeniem

-osoby uzależnione, często zapominają o sprawach przyziemnych, gdyż najważniejszy jest dla nich czas spędzony w Internecie.

-niekontrolowane wybuchy agresji, irytacji, związane z brakiem Internetu

-potliwość

-zanik świadomości społecznej

-problemy ze skupieniem uwagi

Skutki uzależnienia:

-brak kontaktu w cztery oczy – brak kontaktów międzyludzkich

-brak zainteresowania jakimikolwiek przejawami aktywności – co może doprowadzić do otyłości.

-zaniedbanie życia towarzyskiego , rodzinnego, oraz często zaniedbanie podstawowych czynności dotyczących higieny osobistej

-zaburzenia w zakresie tożsamości, zaburzenia emocjonalne

-zaburzenia w funkcjonowaniu w społeczeństwie

-pogorszenie wzroku

Przyczyny uzależnień :

1) przyczyny tkwiące w środowisku rodzinnym

- konflikty i nieporozumienia

- trudna sytuacja rodzinna

- błędy wychowawcze rodziców

2) przyczyny tkwiące w środowisku szkolnym

- niepowodzenia w nauce

- kłopoty związane ze szkołą

- metody wychowawcze szkoły

3) przyczyny tkwiące w środowisku rówieśniczym

- wzorowanie się na rówieśnikach

- namawianie przez osoby odurzające się

- chęć poprawy kontaktów rówieśniczych

- poszukiwanie akceptacji

- chęć zaimponowania

4) przyczyny tkwiące w społeczeństwie

- brak dostatecznej wiedzy na temat narkomanii

- przypadkowy kontakt ze środkiem odurzającym

- brak możliwości atrakcyjnego spędzenia czasu wolnego

- protest przeciwko rzeczywistości

- przyczyny polityczne

5) przyczyny tkwiące w sferze funkcjonowania osobowości

- zaspokojenie wiedzy poznawczej

- przymus (jako skutek nałogu)

- reakcje ucieczkowe

- kryzys egzystencjalny

- niedojrzałość

- poczucie odrzucenia

- poszukiwanie wolności

- skutek porażek życiowych

SUBKULTURY

Termin „ subkultura” jako pierwszy użył socjolog amerykański M.M. Gordon definiując go jako : część kultury narodowej składającej się z kombinacji takich członów jak położenie klasowe, pochodzenie etniczne, region miejskiego lub wiejskiego zamieszkania, więź religijną, które tworzą funkcjonalną jedność wpływającą na jednostkę ludzką”.

W celu właściwych kroków wychowawczych uwzględniających fakt istnienia w otoczeniu procesów wychowania również „subkultur” młodzieżowych należy te „subkultury” poznać.

Co należy mieć na uwadze , co charakteryzuje ten termin?

Po pierwsze- należy mieć zawsze na uwadze konkretną grupę społeczną , konkretne środowiska.

Po drugie- grupa ta, czy środowisko tworzy swoją odrębność , ma granice wspólnych zainteresowań i dążeń , wykształconych tradycji, narzuconych czy ustanowionych norm, więzi religijnej, klasowej, regionalnej czy etnicznej.

Po trzecie- cechą tych grup czy środowisk jest negowanie utrwalonych i powszechnie akceptowanych wzorów kultury, a jednocześnie tworzenie im odpowiadających norm i wartości.

Subkultura jest pojęciem bardzo obszernym. Jego zakres i wieloznaczność odnosi się także do grup i środowisk młodzieżowych. W skład tego pojęcia wchodzą zarówno grupy rówieśnicze, fani zespołów muzycznych jak i narkomani, chuligani, pseudokibice więźniowie.⁵

1. SKINHEAD

(w języku ang. skin-skóra, head -głowa, skórogłowi, inaczej skini, ostrzyżeni, łyse czaszki, łysogłowi).

Ruch powstały w latach 60-tych w Wielkiej Brytanii. Trudne warunki życia angielskiej młodzieży, monotonia, szarość, bezsens zmagania się z losem, to istotne składniki postrzegania rzeczywistości jako bezlitosnej i okrutnej, w której dominuje ból i cierpienie. Siła pięści, ciężkie buty, według założeń skinów miały być rozwiązaniem prowadzącym do zmiany świata. Obecnie ubierają się w stroje dżinsowe lub ,,moro" bez naszywek i napisów. Zamiast imion i nazwisk używają pseudonimów ,,Adolfo", ,,Diabeł". Do innych członków subkultur, jak i do całego społeczeństwa nastawieni są wyjątkowo wrogo. W szybkim tempie w działalności skinów ujawniają się formy zachowań nie akceptowanych społecznie. Swoją agresję angielscy skini ,,wyładowywali" na demonstracjach, manifestacjach, w czasie zawodów sportowych i widowisk artystycznych (występów zespołów młodzieżowych) i w wielu innych okolicznościach, budząc strach, panikę i przerażenie.⁶

2. PUNK

(śmieć, rzecz wstrętna, marność, odpadek, zgniłek). Podkultura ta powstała w 1970 roku w Londynie i szybko rozprzestrzeniła się w całej Anglii i w innych krajach. Początkowo jej członkowie wywodzili się z robotniczych i bezrobotnych rodzin. Ruch ten przyjął założenia, że świat jest obrzydliwy i wcześniej czy później ulegnie zagładzie, a odpowiedzialność za to poniosą ludzie z klas bogatych.

Charakterystyczne cechy punków to:
- ubiór składający się ze starej, bardzo brudnej odzieży, zbyt dużych butów, czarnej skórzanej kurtki, bogato zdobionej ćwiekami i znaczkami .Częstymi rekwizytami są ciemne okulary z błyszczącą oprawką, łańcuchy i obroże na szyjach, świadczące o przykuciu do aktualnego bytu, z którego nie można się uwolnić.

Wpięte w nos i uszy agrafki bądź klipsy mają świadczyć o ich naznaczeniu.
- zawsze brudne włosy, często farbowane na wszystkie możliwe kolory
- golenie głowy po bokach, a pośrodku stawianie tzw.,,czuba Irokeza". Aktualne fryzury to sterczące grzywki z pewną asymetrią.

W formach zachowań tej grupy ujawnia się totalna negacja rzeczywistości. Subkultura ta szybko rozprzestrzeniła się w Polsce. Pojawiły się liczne grupy punk-rockowe. Utwory muzyczne zawierają ideologię polskich punków, zwłaszcza brak wiary w przyszłość, godność człowieka, niechęć do nauki, pracy, negacja instytucji prawnych, społecznych, wyznaniowych, a nawet podważanie sensu istnienia państwa . Polski punk, nie wierzy w przyszłość, przeważnie wywodzi się z rodziny niepełnej, skłóconej, szuka w grupie przyjaźni, akceptacji, i rozwiązania trudności życiowych. Jest fanem punk rocka, jeździ na koncerty swojego ulubionego zespołu i ma swojego największego wroga - skina.

3. METALOWCY

Ruch utworzony przez fanów odmiany muzyki rockowej tzw. heavy - metalowców. Jako grupa pojawili się w latach 70-tych i najważniejszą rolę odgrywa u nich muzyka. Ostro brzmiąca muzyka skierowana jest przeciw tej komercyjnej i jej wszelkim odmianom.

Na wizerunek metalowca składają się: długie włosy, obcisłe spodnie, skurzane kurtki i ćwiekowane pasy.

4. EMO

Emo to skrót od anglojęzycznego emotiona, co ma określać osoby bardzo wrażliwe, często nieśmiałe i podchodzące do życia niezwykle emocjonalnie. Najczęściej jest to młodzież z zamożnych domów. Mają charakterystyczny wygląd, bo ubierają się na czarno (dziewczyny emo elementy różowe, czaszki i serduszka) mają też bardzo abstrakcyjne fryzury, którą charakterystyczna cechą jest długa grzywka na pół głowy i duża ilość ostrego makijażu, malują paznokcie najczęściej na czarno. Emo źle są traktowani w społeczeństwie z powodu wyglądu. Często są obrażani i wyśmiewani. Mają niewielu przyjaciół, którymi najczęściej też są emo lub ludźmi tolerancyjnymi.

5. CHULIGANI

Podkultura ta powstała w 1989 roku na Zachodzie Europy i szybko dotarła do Polski. Niektórzy badacze twierdzą, że wyodrębniła się ona z grupy skinów. Działają oni podobnie jak uliczne gangi ale mają nieco szerszy cel i zasięg. Chcą bowiem zawładnąć ulicą, dyskotekami, parkami, przejściami podziemnymi, środkami masowej komunikacji i wieloma innymi terenami. Ich zachowania to przemoc, agresja, napady rabunkowe, włamania, oraz zmuszanie do płacenia haraczu. Tworzą dobrze zorganizowane grupy o dużym poczuciu solidarności i więzi grupowych. Używają pseudonimów i mają własny wypracowany sposób porozumiewania się. ⁷

6. SKEJCI

Jeżdżą na rolkach i deskorolkach. W Polsce grupy skejtów powstały pod koniec lat 80. Ich uczestnicy wywodzili się z ruchu punk. Dla członków subkultury skateboarding jest czymś więcej niż tylko sportem i zabawą - jest częścią ich stylu życia. Główne jego cechy to spontaniczność, luz i podkreślanie niezależności. Przynależność do subkultury manifestowana jest przez specyficzny ubiór: czapki baseballówki lub chustki bandanki, obszerne bluzy z kapturami, luźne podkoszulki. Sympatycy subkultury mogą sprawdzić swoje umiejętności sportowe podczas zawodów, zaopatrzyć się w specjalistycznych sklepach w sprzęt i kultową odzież.

7. SZALIKOWCY

Główne przejawy działalności subkultury szalikowców to naruszenia porządku, do których dochodzi nie tylko podczas meczów piłki nożnej, ale również przed i po spotkaniach, oraz na trasach dojazdowych do stadionów. Do chuligańskich ekscesów dochodzi najczęściej na i w pobliżu obiektów sportowych, ulicach miast, w obrębie dworców kolejowych. Można wyróżnić trzy najczęściej występujące formy negatywnych zachowań agresywnych kibiców. Są to: awantury połączone z bójkami, rzucanie niebezpiecznych przedmiotów oraz tzw. pociągi grozy. Chóralne śpiewy i wulgarne okrzyki można zakwalifikować jako wykroczenie, stanowią one jednak, przede wszystkim, naruszenie zasad fair play. ⁸

AGRESJA I PRZEMOC W SZKOLE

W Polsce dopiero od niedawna agresja i przemoc w szkole przestały być traktowane jako fakty incydentalne, marginesowe- szczególnie prze opinię publiczna i administrację oświatową. Wcześniej zajmowali się ta problematyką tylko kryminolodzy. Nadal jednak pedagodzy traktują to zjawisko ze wstydem i bezradnością. W latach poprzednich szkołę traktowano głównie jako miejsce(scenę) demonstrowania przez uczniów aktów agresji, upatrując jej źródeł poza nią, np. jako rezultat przemocy w rodzinie, naśladowanie przez media wzorów agresywnych zachowań i sposobów rozwiązywania problemów , form odreagowania zagrożonego w życiu publicznym poczucia bezpieczeństwa.

Agresja jest to agresywne zachowanie , które niesie ze sobą negatywne skutki ofiary, który może być zraniony fizycznie lub psychicznie.

Przemoc to krzywdzenie drugiej (z reguły słabszej fizycznie lub psychicznie) osoby – pod tym pojęciem kryją się jednak nie tylko akty fizycznej napaści, ale także wyśmiewanie, popychanie czy inne zachowania, które kogoś ranią i poniżają. Bywa nasilona lub długotrwała. ⁹

Przemoc możemy podzielić na:

• fizyczną, czyli m.in. bicie, kopanie, wymuszanie pieniędzy, okradanie, niszczenie własności, rzucanie przedmiotami czy opluwanie;

• słowną, tj. przezywanie, wyzywanie, grożenie, ośmieszanie, obgadywanie, poniżanie, szantażowanie;

• niewerbalną (wrogie miny, nieprzyzwoite gesty, grożenie pięścią, izolowanie drugiej osoby)

Zachowania agresywne i przemoc w szkole coraz częściej są nagłaśniane. Większość przemocy i czynów przestępczych ma miejsce poza terenem szkoły :częściej występują akty przemocy z użyciem broni, niebezpiecznych narzędzi oraz o charakterze seksualnym i pobicia. Powszechnie stosowanym , prawie oczywistym, wyjaśnieniem częstego podlegania uczniów agresji i przemocy na terenie szkoły jest brak odpowiedniej opieki w miejscach, gdzie uczniowie przebywają sami, np. na boisku szkolnym, w szatni, ubikacji. Stąd też konieczne jest zadbanie o odpowiednie reguły i współpracę z uczniami w zorganizowaniu dyżurów porządkowych.

Czynniki sprzyjające zachowaniom agresywnym:

• czynniki rodzinne (brak lub nieobecność któregoś z rodziców, niezgoda w rodzinie, trudne warunki ekonomiczne);

• czynniki biologiczne (zaburzenia neurologiczne);

• czynniki psychologiczne (frustracja, nieumiejętność radzenia sobie z negatywnymi uczuciami czy rozwiązywaniem konfliktów, co w połączeniu z niskim poczuciem wartości może powodować zachowania agresywne);

• czynniki związane ze szkołą (liczne klasy, ciągłe zmiany kadry, niewłaściwa kontrola uczniów);

• czynniki związane z relacją nauczyciel-uczeń (brak konsekwencji i dyscypliny, niewłaściwe komunikowanie się z klasą ). ¹⁰

Bibliografia:

1. E. Świderska, Media a przemoc,” Nowa szkoła”,1998 .

2. M. Jędrzejewski, Subkultury a przemoc, Warszawa 2001.

3. P. Tyrała, Teoria wychowania. Bliżej uniwersalnych wartości i realnego życia., Toruń 2001.

4. W. Lipnik, Wprowadzenie do problematyki , "Odbiorca telewizji. Rola telewizji w jego życiu i relacjach ze światem. Podstawowe rozróżnienia", "Oświata i Wychowanie" 1989, nr 14 .

5. Z. Kwieciński, B. Śliwierski, Pedagogika, t.2, Warszawa 2007.

1W. Lipnik, Wprowadzenie do problematyki , "Odbiorca telewizji. Rola telewizji w jego życiu i relacjach ze światem. Podstawowe rozróżnienia", "Oświata i Wychowanie" 1989, nr 14 s.14,15,16,17,18,19.

2E. Świderska, Media a przemoc,” Nowa szkoła”,1998 , s.52, 53, 54.

3P. Tyrała, Teoria wychowania. Bliżej uniwersalnych wartości i realnego życia., Toruń 2001, s. 148,149.

4P. Tyrała, Teoria wychowania. Bliżej uniwersalnych wartości i realnego życia., Toruń 2001, s. 151,152.

5P. Tyrała,Teoria wychowania. Bliżej uniwersalnych wartości i realnego życia., Toruń 2001, s. 146, 147.

6M. Jędrzejewski, Subkultury a przemoc, Warszawa 2001, s. 49.

7M. Jędrzejewski, Subkultury a przemoc, Warszawa 2001, s. 53,54

8M. Jędrzejewski, Subkultury a przemoc, Warszawa 2001, s. 50,51.

9Z. Kwieciński, B. Śliwierski, Pedagogika, t.2, Warszawa 2007, s.270

10Z. Kwieciński, B. Śliwierski, Pedagogika, t.2, Warszawa 2007, s.277.