I. PRZETŁUMACZ NA JĘZYK POLSKI ZDANIA

VIII

Ad ostia domus clari iurisperiti Romani multi clientes conveniebant.

Do bram słynnego prawnika rzymskiego liczni interesanci rzymscy podążali.

Unus ex iis servum rogat: “ Este domi patronus noster? An eum salutare poterimus?”

Jeden z nich pyta niewolnika: Czy jest w domu nasz patron? Czy będziemy mogli go pozdrowić?

Servus respondet: “ Dominus meus brevi vos audiet et omnes vestras quaestiones solvet. Sed exspectate, nam nunc quidem prandebit.”

Niewolnik odpowiada: Pan mój wkrótce Was wysłucha i wszystkie Wasze problemy rozwiąże. Lecz poczekajcie, bowiem teraz z pewnością będzie jadł śniadanie.

Clientes igitur exspectant, sed is, quem in iudicium creditor vacat, dicit: “Quia debitum meum statuta die solvere non poteram, creditor profecto me apud iudicem accusabit.

Klienci, więc czekają, ale ten, którego do sądu wierzyciel woła, mówi: ponieważ nie mogłem spłacić mojego długu w wyznaczonym dniu, wierzyciel z pewnością oskarży mnie przed sędzią.

In iudicio me sistan, sed pecuniam non reddam, quia oves meas vendere non poteram.

Stawie się w sądzie, ale nie oddam pieniędzy, ponieważ nie mogłem sprzedać moich owiec.

Mihi consilio iurisperiti opus est.

Potrzeba mi rady prawnika

Cliens, qui iurisperiti iam aliquando consulebat, illi dicit: ,,Patronus noster bene tibi suadebit et videlicet dicet: Quia debitum redder cupiebas, sed non poteras, reus non es.

Klient, który już kiedyś radził się prawnika, mówi jemu: patron nasz dobrze Tobie doradzi zapewne i z pewnością powie: ponieważ pragnąłeś zwrócić dług, ale nie mogłeś, nie jesteś pozwanym.

Itaque iudex certe te absolvet.”

Zatem sędzia z pewnością Ciebie uwolni.

IX

Titus cum Lucio fructus suos vendere cupientes Romam veniunt.

Tytus i Lucjusz przybywają do Rzymu pragnąc sprzedać swoje owoce.

Titus in foro ait: “Quam pulchra templa Romae aedificantur, quam multa aedificia struuntur!”

Tytus na rynku mówi: Jak piękne świątynie w Rzymie są budowane, jak liczne budowle są wznoszone.

Cui Lucius: “Urbs haec non longe a montibus distat, ubi multi lapides inveniuntur, qui Romam advehi possunt.

Któremu Lucjusz: Miasto to jest oddalone niedaleko od gór, gdzie liczne kamienie są znajdywane, które mogą być przywożone do Rzymu.

Postea ex iis fabri nostri templa et aedificia exstruunt.

Później z nich nasi rzemieślnicy wznoszą świątynie i budynki z nich.

Titus dicit: “Sed et templorum varietes variis picturis ornantur, iuxta vero illa magna monumenta collocantur.”

Tytus mówi: Lecz i ściany świątyni są ozdobione różnymi malowidłami, obok zaś te wielkie pomniki są umieszczone (znajdują się).

Tum Lucjusz: “ Fabri nostri ingeniosi recte existimantur, sed et servi, qui in Italiam asportantur, saepe dociles sunt.

Na to Lucjusz: nasi rzemieślnicy są słusznie uważani za utalentowanych, lecz i niewolnicy, którzy są przywożeni do Italii, często są zdolni.

Itaque urbs nostra speciosa apparet.

Więc nasze miasto okazuje się piękne.

X

Avus Quinti et Mucii de vita decendes eos heredes constituit.

Dziadek Kwintusa i Mucjusza umierając ustanawia ich spadkobiercami.

Quintus casam et hortum, Mucius agrum et iumenta accipiet.

Kwintus dom i ogród, Mucjusz ziemię i zwierzęta pociągowe otrzyma.

Quintus tabulas testamenti legens ait: “Contentus sum, quoniam avi nostri ager, qui bene colebatur, et nunc bene coletur, arabitur, purgabitur, fructus vero in horto suo tempore colligentur.

Kwintus czytając tablice testamentu mówi: Jestem zadowolony, ponieważ naszego dziadka pole, które było dobrze uprawiane i teraz będzie dobrze uprawiane, orane, oczyszczane, owoce zaś w ogrodzie będą zbierane w swoim czasie.

Non erit vanus labor, quem avus noster tot annis impendebat.

Nie będzie próżny trud, którego nasz dziadek podejmował się przez tyle lat.

Mucius dicebat: “ Et ego sum contentus, quoniam avi casa, quae iam vetustate conficiebatur, a te bene curabitur.

Mucjusz mówił: I ja jestem zadowolony, ponieważ dom dziadka, który już został przez starość zniszczony, będzie przez Ciebie dobrze zadbany.

Avus enim noster homo prolixa aetate erat et eam reficere non poterat.

Dziadek bowiem nasz był człowiekiem w podeszłym wieku i domu naprawiać (odnowiać) nie mógł.

Laborem hunc libenter suscipiemus et hoc modo hereditas nostra augebitur, mea enim et tua industria iam probabatur.

Pracę tę chętnie podejmiemy i w ten sposób nasz spadek będzie powiększony, bowiem moja i Twoja pracowitość już się sprawdziła.

XI

Salus rei publice a civibus Romanis summa lex appellabatur.

Dobro republiki było wskazywane przez obywateli Rzymskich najwyższym prawem.

Nemini ullam legem viola re impune licebat, nemo per fas et nefas - ut dicebat - libere agere poterat.

Nikomu nie było wolno jakiegoś prawa bezkarnie znieważyć, nikt przez słuszność i niesłuszność-jak mawiano-swobodnie nie mógł działać.

Uterque konsul, omnes magistratus et totus senatu leges diligenter observabant.

Obaj Konsulowie, wszyscy urzędnicy i cały senat pilnie strzegli praw.

In prisca re publica Romana nullus locus petulantiae dabatur.

W dawnej republice rzymskiej nie było dane żadnego miejsca na zuchwałość.

Consulum res praeclare gestae oblivione minime obruebantur, alter alteri rei publicae negotia gerenti libenter subveniebat.

Sławne dzieje konsulów, najmniej były zapomniane, jeden drugiemu sprawującemu zajęcia publiczne chętnie przychodził z pomocą.

Primo plebeii a patriciis affligebantur, sed postae plebs suos magistratus creabat, qui plebeios defendebant.

Początkowo plebejusze byli krzywdzeni przez patrycjuszy, lecz później lud wybierał swoich urzędników, którzy bronili plebejuszy.

Soli censori omnes castigare ius erat et quidem senatores senatu movere.

Samemu cenzorowi było prawo (tylko cenzor miał prawo) karcić wszystkich i z pewnością w senacie usuwać senatorów.

XII

Antiquis Romanis quattuor iura publica et duo privata erant.

Starożytnym Rzymianom cztery prawa publiczne i dwa prywatne były dane/przysługiwały.

In iuribus publicis numerabantur haec: ius suffragi, ius honorum, ius provocationis, ius sacrorum.

W prawach publicznych wymieniano następujące prawa: prawo do głosowania, prawo nadawania zaszczytów, prawo odwoławcze, prawo co do sprawowania urzędów.

Ad iura privata ius connubii et ius commercii pertinebat.

Do praw prywatnych należało prawo małżeńskie i prawo dotyczące handlu/wymiany towaru.

Servi omni iure carebant, nam modo laboris instrumenta habebantur.

Niewolnicy byli pozbawieni wszystkich praw, ponieważ byli uważani tylko za narzędzia pracy.

Sed et civibus Romanis iura nonnumquam vi eripiebantur, quando divites patricii cum pauperibus plebeiis de iuribus certabant.

Lecz i obywatelom rzymskim prawa niekiedy były wyrywane siłą, kiedy bogaci patrycjusze walczyli o prawa z biednymi plebejuszami.

Demum Anno quadringentesimo nonagesimo quarto ante Christum natum plebeii urbem relinquunt et in Montem Sacrum secedunt, patricii enim filias suas plebeiis in matrimonium dare recusabant.

W roku 494 przed narodzonym Chrystusem plebejusze opuszczają miasto i odchodzą się na święte wzgórze, patrycjusze bowiem odmówili dawać swoje córki plebejuszom w celu małżeństwa.

Denique, ut iam legebatis, plebeiis tribunos plebis eligere licebat, qui eos ab iniuriis patriciorum vindicabant.

Wkońcu plebejuszom wolno było wybierać trybunów ludowych, którzy bronili ich przed krzywdami patrycjuszy, jak już czytaliśmy.

2. OKREŚL DOKŁADNIE PO ŁACINIE WYRÓŻNIONE W ZDANIACH FORMY

Przy formach deklinacyjnych: przypadek,liczba +forma podstawowa

Przy formach koniugacyjnych : tryb, czas, strona, osoba i liczba + forma podstawowa.

Wszystkie deklinacje i koniugacje poniżej.

2. ODMIEŃ PRZEZ PRZYPADKI W LICZBIE POJEDYNCZEJ I MNOGIEJ PODANE WYRAŻENIA

(Jednoczesna odmiana trzech form: zaimka +rzeczownika +przymiotnika)

ZAIMKI

Zaimek względny (Pronomen relativa)

qui,quae,quod- który

			Singularis
			M		F		N
	N. G. D. Acc. Abl.		Qui Quem Quo		Quae Cuius Cui Quam Qua		Quod Quod Quo

	Pluralis
N. G. D. Acc. Abl.	Qui Quorum Quos	Quae Quarum Quibus Quas Quibus	Quae Quorum Quae

Zaimek wskazujący (Pronomen demonstrativa)

1. Is, ea, id- ten, on.

			Singularis
			M		F		N
	N. G. D. Acc. Abl.		Is Eum Eo		Ea Eius Ei Eam Ea		Id Id Eo

	Pluralis
N. G. D. Acc. Abl.	Ei (ii) Eorum Eos	Eae Earum Eis (iis) Eas Eis (iis)	Ea Eorum Ea

2. Hic,haec,hoc- ten, ten oto

			Singularis
			M		F		N
	N. G. D. Acc. Abl.		Hic Hunc Hoc		Haec Huius Huic Hac Hac		Hoc Hoc Hoc

	Pluralis
N. G. D. Acc. Abl.	Hi Horum Hos	Hae Harum His Has His	Haec Horum Haec

3. 	Pluralis
   N. G. D. Acc. Abl.	Ipsi Ipsorum Ipsos	Ipsae Ipsarum Ipsis Ipsas Ipsis	Ipsa Ipsorum Ipsa

   ipse,ipsa,ipsum- on sam,

	Singularis
	M	F	N
N. G. D. Acc. Abl.	Ipse Ipsum Ipso	Ipsa Ipsius Ipsi Ipsam Ipsa	Ipsum Ipsum Ipso

4. 	Pluralis
   N. G. D. Acc. Abl.	Isti Istorum Istos	Istae Istarum Istis Istas Istis	Ista Istorum Istos

   Iste, ista, istud- ten (ten mój, ten wasz)

	Singularis
	M	F	N
N. G. D. Acc. Abl.	Iste Istum Isto	Ista Istius Isti Istam Ista	Istud Istud Isto

5. Ille, illa,illud –tamten,ów

			Singularis
			M		F		N
	N. G. D. Acc. Abl.		Ille Illum Illo		Illa Illius Illi Illam Illa		Illud Illud Illo

	Pluralis
N. G. D. Acc. Abl.	Illi Illorum Illos	Illae Istarum Istis Istas Istis	Ista Istorum Istos

NIEODMIENNE zaimki wskazujące to m.in:

Eodem-tamże Hinc-stąd Huc-Tu,dotąd Hic-tu Sic-tak Ibi-tam

Talis-taki Illac-tamtędy Tantum-tyle Tam-tak Inde-stamtąd Ita-tak

Tantus-tak wielki Tot-tylu Totiens-tyle razy Tum-wtedy

DEKLINACJE (I-V) Rzeczowników

I deklinacja – Puella Puellae Tabula Tabullae Schola Scholae

Sing.	Plur.
N. Puella G. Puellae D. Puellae Acc. Puellam Abl. Puella V. Puella	N. Puellae G. Puellarum D. Puellis Acc. Puellas Abl. Puellis V. Puellae

II deklinacja – Populus populi r.m-us

Puer Peri r.m-er

Forum fori r.n-um

Forum fori
Sing.	Plur.
N.Forum G. Fori D. Foro Acc. Forum Abl. Foro V. Forum	N. Fora G. Fororum D. Foris Acc. Fora Abl. Foris V. Fora

Populus populi
Sing.	Plur.
N.populus G. populi D. populo Acc. poplum Abl. populo V. popule	N. populi G. populorum D. populis Acc. populos Abl. populis V. populi

Puer Peri
Sing.	Plur.
N.puer G. pueri D. puero Acc.puerum Abl. puero V. puer	N. pueri G. puerorum D. pueris Acc. pueros Abl. pueris V. pueri

III deklinacja –

IV deklinacja – Senatus senatus r.m

Genu genus r.n

Senatus senatus
Sing.	Plur.
N.Senatus G.Senatus D.Senatui Acc.Senatum Abl.Senatu V.Senatus	N.Senatus G.Senatuum D.Senatibus Acc.Senatus Abl.Senatibus V.Senatus

Genu genus
Sing.	Plur.
N.Genu G. Genus D. Genu Acc. Genu Abl. Genu V. Genu	N. Genua G. Genuum D. Genibus Acc. Genua Abl. Genibus V. Genua

V deklinacja – Dies diei

Dies diei
Sing.	Plur.
N.Dies G.Diei D.Diei Acc.Diem Abl.Die V.Dies	N.Dies G.Dierum D.Diebus Acc.Dies Abl.Diebus V.Dies

DEKLINACJE (I-V) Przymiotników

Przymiotniki deklinacji I i II:

Longus, longa, longum- długi, długa,długie Pulcher, pulchna, pulchrum- piękny, piękna, piekne Liber,Libera,liberum- wolny, wolna, wolne

Przymiotniki w rodzaju męskim i nijakim odmieniają się tak samo jak odpowiednie im w rodzaju rzeczowniki deklinacji II, zaś rodzaju żeńskiego w deklinacji I.

Przymiotniki deklinacji III:

IV ODMIEŃ CZASOWNIK W PODANYCH FORMACH

KONIUGACJE

INDICATIVUS PRAESENTIS ACTIVI

Orna ornare	Video Videre	Trado tradere	Audio audire	Sum/esse Sum Es Est Sumus Estis Sunt	PASSIVI -(o)r -ris -tur -mur -mini -ntur
Sing.	Sing.	Sing.	Sing.
1.Orno 2.Orna-s 3.Orna-t	1.Video 2.Vide-s 3.Vide-t	1.Trado 2.Trad-i-s 3.Trad-i-t	1.Audio 2.Audi-s 3.Audi-t
Plur.	Plur.	Plur.	Plur.
1.Orna-mus 2.Orna-tis 3.Orna-nt	1.Vide-mus 2.Vide-tis 3.Vide-nt	1.Trad-i-mus 2.Trad-i-tis 3.Trad-u-nt	1.Audi-mus 2.Audi-tis 3.Audi-u-nt

INDICATIVUS IMPERFECTI ACTIVI

Orna ornare	Video Videre	Trado tradere	Audio audire	Sum/esse Eram Eras Erat Eramus Eratis Erant
Sing.	Sing.	Sing.	Sing.
1.Orna-ba-m 2.Orna- ba-s 3.Orna- ba-t	1.Vide- ba-m 2.Vide- ba-s 3.Vide- ba-t	1.Trad-e-ba-m 2.Trad- e-ba-s 3.Trad- e-ba-t	1.Audi- e-ba-m 2.Audi- e-ba-s 3.Audi- e-ba-t
Plur.	Plur.	Plur.	Plur.
1.Orna- ba-mus 2.Orna- ba-tis 3.Orna- ba-nt	1.Vide- ba-mus 2.Vide- ba-tis 3.Vide- ba-nt	1.Trad- e-ba-mus 2.Trad- e-ba-tis 3.Trad- e-ba-nt	1.Audi- e-ba-mus 2.Audi- e-ba-tis 3.Audi- e-ba-nt

INDICATIVUS FUTURI I ACTIVI

Orna ornare	Video Videre	Trado tradere	Audio audire	Sum/esse Ero Eris Erit Erimus Eritis Erunt
Sing.	Sing.	Sing.	Sing.
1.Orna-b-o 2.Orna- b-is 3.Orna- b-it	1.Vide- b-o 2.Vide- b-is 3.Vide- b-it	1.Trad-a-m 2.Trad-e-s 3.Trad- e-t	1.Audi-a-m 2.Audi- e-s 3.Audi- e-t
Plur.	Plur.	Plur.	Plur.
1.Orna- b-imus 2.Orna- b-itis 3.Orna- b-unt	1.Vide- b-imus 2.Vide- b-itis 3.Vide- b-unt	1.Trad- e-mus 2.Trad- e-tis 3.Trad- e-nt	1.Audi- e-mus 2.Audi- e-tis 3.Audi- e-nt

V. PRZETŁUMACZ NA JĘZYK POLSKI ZDANIA. NAZWIJ WYSTEPUJĄCE W NICH KONSTRUKCJE

DATIVUS POSSESIVUS

Puer librum pulchrum habet. (Chłopiec ma piękną książkę)

Puero(DATIVUS) liber pulcher(NOMINATIVUS) est. (Piękna książka jest chłopcu) est/sunt=dopasowujemy do

Pueris liber pulcher est. rzeczy posiadanych a nie ilości właścicieli

ACCUSATIVUS DUPLEX-podwójny biernik

Przy czasownikach oznaczających:

• Nazywam kogoś kimś-apello,nomino,voco,dico,nuncupo

• Uważam kogoś za-puto, habeo, duco, existimo, video, iudico

• Mianuję, wybieram kogoś kimś-creo,facio,eligo,designo

Dopełnienie bliższe i orzecznik występują w bierniku (Acc) bez przyimka, tzn.

Fidelem te amicum existimo (Uważam Cię za wiernego przyjaciela)

Cives Ciceronem patriae patrem nominant (Obywatele nazywają Cycerona ojcem ojczyzny)

Ciceronem clarissimum oratorem habemus (Uważamy Cycerona za bardzo sławnego mówcę).

NOMINATIVUS DUPLEX-podwójny mianownik podmiotu i orzecznika

Występuje przy stronie biernej Acc duplex.

Accusativus duplex	Nominativus duplex
Fidelem te amicum existimo- Uważam Cię za wiernego przyjaciela	Te fidelis Amicis a me existimaris-Jesteś uważany za wiernego przyjaciela
Ciceronem clarissimum oratorem habemus- Uważamy Cycerona za bardzo sławnego mówcę	Cicero clarissimum orator a nobis habetur- Cyceron jest uważany przez nas za bardzo sławnego mówcę
Cives Ciceronem patriae patrem nominant- Obywatele nazywają Cycerona ojcem ojczyzny	Cicero patriae pater a civibus nominatur- Cyceron jest nazywany przez obywateli ojcem ojczyzny
Viri Romani Caesarem consulem creant- Rzymianie wybierają Cezara na konsula.	Caesar consul a viris Romanis creatur- Cezar zostaje wybrany konsulem przez Rzymian.

SKŁADNIA NAZW MIAST

Nazwy własne odmieniane są w pierwszych trzech deklinacjach.

• Na pytanie ,,dokąd?” (quo?) odpowiada Accusativus

• Na pytanie ,,skąd?” (unde?) odpowiada Ablativus.

• Na pytanie ,,gdzie?” (excendo?) odpowiada Genetivus (jeśli nazwa miasta jest w singularis deklinacji I lub II) lub Ablativus (jeśli w deklinacji III lub pluralis).

Jeżeli przed nazwą miasta stoi wyraz urbs to użycie przymiotników jest konieczne, eg. In urbe Roma,ad urbem Romam etc.

VI. LEKSYKA

SKRÓTY

a.Ch.n. = ante Christum natum= przed narodzeniem Chrystusa

p.Ch.n. = post Christum natum=po narodzinach Chrystusa

a.D. = anno Domini=roku pańskiego

a.m = ante meridiem=przed południem

p.m = post meridiem

ca. = circa=około

cf. = confer=porównaj

c.v. = curriculum vitae=przebieg życia, życiorys

D.O.M. = Deo Optimo Maximo=Bogu Najlepszemu Najwyższemu

e.c., e.g. = exempli cusa (gratia)=na przykład, np.

etc. = et cetera= I tak dalej, itd.

H.S.E. = hic sepultus est=tu leży pochowany

Ib., ibid. = ibidem=tamże, w tamtym miejscu

Id. = idem=to samo

i.e. = id est=to jest

I.H.S. = Iesus Hominum Salwator ( Jezus Zbawiciel ludzi); In Hoc Salus (w Nim zbawienie)

I.N.R.I. = Iesus Nasarenus Rex Iudeorum= Jezus Chrystus Król Żydowski

l.c. = loco citato-w miejscu cytowanym

N.N. = non notus=nieznany

NB = nota bene=zwróć uwagę

P.S. = post scriptum= po napisanym

P.T. = pleno titulo= w całym tytule

R.I.P. = requiescat in pace=spoczywaj w pokoju

Rp. = recipe-weź,przyjmij

S.P.Q.R. = Senatus Populusque Romanus=Senat i lud rzymski

v. = vertatur, verte (odwróć); vide(zobacz); versus (wers)

WYRAŻENIA I ZWROTY OGÓLNE

WYRAŻENIA I ZWROTY PRAWNICZE

Ad acta (a/a) –do akt Ad hoc –od razu Ad rem –do rzeczy Alias -inaczej Alibi-gdzie indziej Alter ego –drugie ja Condicio sine qua non –warunek bezwzględny Corpus delicji-dowód rzeczowy, dowód zbrodni Cui bono -W czyimś interesie De facto -rzeczywiście De iure- z mocy prawa, według obowiązującego prawa Debet (należy się) Habet-należy się Hic et nunc –tu i teraz Imprimatur-niech będzie odbite In flagranti-na gorącym uczynku In medias res-do rzeczy In minus / In plus-na niekorzyść/na korzyść In spe-w niedziei Ipso facto-tym samym Lapsus linguae (calami,memoriae) –błąd w języku/piśmie/pamięci Lege artis – według zasad sztuki Nihil obstat-nie ma przeszkód Per procura / procurationem-w zastępstwie Pro forma-dla zasady,formy Pro publico bono -dla dobra publicznego Pro et contra-za i przeciw Post factum-po fakcie Qui pro quo-coś za coś/nieporozumienie Sensu stricto /lato = largo-sensu ścisłego/szerokiego Stricte-ściśle Status quo (ante)-poprzedni stan rzeczy Vis legis-moc prawa Vis maior-siła wyższa Votum separatum-odrębne zdanie

Apud iudicem accusare-oskarżac przed sędzią Causam agree-wygrać sprawę. Causam perdere-przegrać sprawę Causam vincere-wygrać sprawę Debitum reddere-oddać dług Debitum solvere-spłacić dług De iuribus certare-walczyć o prawa Dies fastos (nefastos) observare- Przestrzegać dni sądowych/niesądowych Ex legibus iudicare-osądzać według ustaw Heredes constituere-wyznaczyć spadkobierców In crimen incurrere-popełniać przestępstwo Iniuste accusare-niesłusznie oskarżać Iniurias accipere-doznawać krzywd In iudicio se sistere-stawić się w sądzie In iudicium (ius) vocare-pozwać do sądu Iura vi eripere-odpierać siłą prawa Iure career-nie mieć prawa Iurisperitum consulere-radzić się prawnika Legem violare-łamać prawa Leges condere-ustanawiać prawa Leges observare-przestrzegać prawa Legibus parere- Officia explore-wypełniac obowiązki Pecuniam reddere-oddać pieniędze Quaestiones solvere-rozwiązywać problemy Res iudiciarias tractare- Reum absolvere-uwolnić oskarżonego! Reum accusare-oskarżać pozwanego Reum condemnare Reum defendere-bronić oskarżonego Reum punire-oskarżać pozwanego Salus rei publicae-dobro publiczne Sententiam audire-wysłuchac wyroku Sententiam dicere-ogłosić wyrok Summa lex-najwyższe prawo Tabulas testamenti legere-czytać tablice testamentowe Testimonium dare-składać zeznania