5/17/2006

Rozwój koncepcji obrony i mechanizmów obronnych

Klasyczna psychoanaliza

Pojęcie obrony pojawiło się już w 1893 r., w pierwszej psychoanalitycznej pracy Z. Freuda o histerii. W kolejnych swych pracach Freud opisywał już wiele wyspecjalizowanych mechanizmów obronnych, a mianowicie: konwersję, przemieszczenie afektów, wycofanie się z rzeczywistości, wyparcie i projekcję. Jak pisze P. J. Van der Leeuw, Freud „odkrył obronę jako funkcję psychiczną i mechanizm psychiczny”.

Myślenie Freuda o mechanizmach obronnych, zajmujące zawsze ważne miejsce w rozwoju zarówno jego teorii, jak i techniki psychoanalitycznej, uległo wielu modyfikacjom. I choć brak jednomyślności różnych autorów usiłujących umieścić rozwój freudowskiej teorii mechanizmów obronnych w dokładnych granicach chronologicznych, to jednak istnieje zgodność co do tego, że ewolucja teorii mechanizmów obronnych jest ściśle związana z wprowadzeniem przez Freuda kolejnych koncepcji metapsychologicznych: dynamicznej, topograficznej i ekonomicznej.

W początkowej fazie prac pojęcia „nieświadomego” i „wypartego” są w zasadzie tożsame, a pojęcia „wyparcie” i „obrona” używane bywają zmiennie, choć Freud z reguły traktuje obronę jako pojęcie nadrzędne, wyparcie zaś jako specyficzny przejaw obrony. Następny okres w piśmiennictwie Freuda charakteryzuje się prawie zupełnym zniknięciem ogólnego pojęcia obrony, miejsce centralne natomiast zajmuje pojęcie wyparcia. W 1915 r. Freud opublikował dwie prace, w których wyłożył swoją ówczesną teorię mechanizmów obronnych. W swych pracach Freud wymienia wiele mechanizmów obronnych (przekształcenie w zjawisko przeciwne, zwrócenie przeciwko sobie, wyparcie i sublimację), które nazywa rzemianami instynktu” (w zasadzie seksualnego) i pisze: Biorąc pod uwagę to, iż istnieją tendencje sprzeciwiające się podążaniu instynktów prostym kursem możemy traktować te przemiany jako formy obrony przed Instynktami.

Z kolei w drugiej swej pracy Freud definiuje wyparcie jako „jedną z przemian, jakiej może podlegać impuls instynktowny. Celem wyparcia jest „obezwładnienie” instynktu, przy czym wyparcie jest „formą istnienia instynktu”. Istotą wyparcia jest odrzucenie instynktu i powstrzymanie go przed pojawieniem się w świadomości.

W trzecim etapie swych prac Freud wykłada swoją ostateczną teorię obrony, gdzie „Omawiając problem lęku odwołał się ponownie do pojęcia", lub skromniej, do terminu używanego wcześniej, a mianowicie „proces obronny”.

Uzasadniając powrót do pierwotnego rozróżnienia terminologicznego między ogólnym pojęciem obrony a pojęciem specyficznych mechanizmów obronnych, Freud zwraca uwagę na związek między mechanizmami obronnymi a różnymi formami nerwicy. Wczesne badania psychoanalityczne dotyczyły histerii, w której wyparcie stanowi dominującą technikę obrony. Fakt ten doprowadził do nieuzasadnionego przyjęcia wyparcia jako synonim obronny w ogóle. Dopiero później analizy innych form nerwicy ujawniły, że nie zawsze psychika broni się za pomocą wyparcia. Treści przykre nie zawsze są zapominane, natomiast mogą się pojawiać inne mechanizmy obronne, np. izolacja, anulowanie. Stąd znaczna konieczność rewizji poglądów ukształtowanych w drugim okresie twórczości Freuda, co zaowocowało ostateczną koncepcją.

Tak więc wyparcie traktowane jest jako jeden z głównych mechanizmów obronnych, ale nie jedyny. Freud w swoich pracach wymienia jako mechanizmy obronne: izolację, regresję, anulowanie, zaprzeczenie, projekcję, reakcję upozorowaną i sublimację. Poruszana jest także rola identyfikacji i introjekcji oraz fantazji w rozwiązywaniu konfliktów neurotycznych, nie przypisując im jednak funkcji obronnych.

Przy omawianiu freudowskiej koncepcji obrony dwie sprawy zasługują na uwagę - problem związku między obroną a energią psychiczną oraz między obroną a lękiem.

„Do pojawienia się i potrzymywania wyparcia konieczne jest wydatkowanie określonej ilości energii psychicznej”. doprowadza to do pojawienia się pojęcia kateksji (rozumianej jako zaangażowanie energii), a to z kolei doprowadziło do wprowadzenia pojęć hyperkateksji i antykateksji.

• hyperkateksja - oznacza obronną czynność po to, aby ułatwić wyparcie innego,

• antykateksja - to energia zużywana do podtrzymania wyparcia procesu obdarzonego kateksją.

Dzięki hyperkateksji i antykateksji wyparcie występuje w postaci energii związanej.

Problem relacji pomiędzy obroną a lękiem także jest różnie widziany.

1. W początkowej fazie Freud widział lęk w kontekście marzeń sennych. (Lęk pojawia się w marzeniach sennych, gdy wyparte treści stają się zbyt silne i grożą przedarciem się do świadomości

2. Następnie Freud spostrzega lęk jako skutek wyparcia - wyparte treści usunięte ze świadomości żyją nadal swoim życiem, a energia związana ze wzbudzeniem instynktu jest nadal czynna.Co więcej, wskutek wyparcia staje się bardziej rozlana, wymyka się spod kontroli i może się ujawniać w postaci aktów lękowych w przypadku lęku bezprzedmiotowego lub objawów neurotycznych.

3. W trzeciej fazie Freud uważa lęk za formę antycypacyjnego strachu uruchamiającego mechanizmy obronne. Żródłem lęku jest przewidywanie traumatycznych zdarzeń, prowadzące do obrony.

Nowe idee dotyczące mechanizmów obronnych

W latach dwudziestych XX w. Wilhelm Reich stworzył swoją koncepcję mechanizmów obronnych charakteru. Stwierdził, że częstym sposobem wyrażania stanów emocjonalnych jest napięcie określonych mięśni. Ludzie mają charakterystyczne dla siebie sposoby reagowania psychicznego i cielesnego, które razem tworzą zwarte mechanizmy obronne.

Według Karen Horney nerwicowe mechanizmy obronne, powstałe pierwotnie do rozwiązywania lub unikania określonych trudności, prowadzą do wytwarzania się określonych postaw, wzorów reakcji. Te zaś utrwalają się w postaci określonych struktur charakteru, co często prowadzi do tzw. błędnych kół neurotycznych, ponieważ nerwicowe struktury charakteru same rodzą nowe problemy, a te z kolei zmuszają do przyjęcia nowych mechanizmów obronnych, które znów prowadzą do dalszych trudności.

Erich From wywodzi swoją koncepcję mechanizmów ucieczki i rozbudowanych wokół nich typów struktur charakterologicznych z założenia o świadomości własnej izolacji i o tęsknocie człowieka za powrotem do pierwotnego stanu połączenia z innymi ludźmi. Te przykre uczucia prowadzą do wytworzenia się określonych mechanizmów ucieczkowych.

Harry Stack Sullivan centralne miejsce w swoim systemie teoretycznym i analitycznym przypisuje tak zwanemu systemowi jaźni. System jaźni stanowi jądro charakteru, osobowości, tworzy się w wyniku lękowych doświadczeń interpersonalnych w kontaktach niemowlęcia z matką lub opiekunką. System jaźni jest systemem obronnym, którego celem jest walka z lękiem.


Podejście strukturalne do analizy mechanizmów obronnych

Koncepcja strukturalna R. Pluchnika, H. Kellermana I H. Conte została wyprowadzona z następujących założeń:

• mechanizmy obronne powiązane są z określonymi stanami afektywnymi,

• określone powiązania występują też między poszczególnymi mechanizmami,

• mechanizmy obronne można opisywać z punktu widzenia stopnia podobieństwa.

Plutchik, Kellerman I Conte przedstawiają model mechanizmów obronnych w postaci pięciu postulatów:

1. Określone mechanizmy obronne służą radzeniu sobie z określonymi emocjami;

2. W celu radzenia sobie z podstawowymi emocjami ludzie używają podstawowych mechanizmów obronnych tj. (gniew – przemieszczanie, nieufność – projeksja, smutek – kompensacja, zdziwienie – regresja, strach – wyparcie, zaprzeczenie – akceptacja, radość – reakcja upozorowana, oczekiwanie intelektualizacja)

3. Osiem podstawowych mechanizmów obronnych można schrakteryzować z uwagi na podobieństwa I biegunowość

4. Główne typy diagnostyczne wywodzą się z poszczególnych mechanizmów obronnych;

5. Jednostka może używać dowolnej kombinacji mechanizmów obronnych.

Mechanizmy obronne w ujęciu teorii uczenia się

Dollard i Miller uważają, że nieświadomość równoznaczna jest z brakiem werbalizacji, przy czym niektóre popędy i reakcje mogą być nieświadome, ponieważ nigdy nie były werbalizowane, inne zaś dlatego, że jednostka wtórnie nauczyła się unikać werbalizacji.

Wyparcie jest procesem silnie motywowanym, przebiegającym automatycznie I nie podlegającym kontroli sygnałów słownych. Jest ono objawem unikania pewnych myśli, wzmacnianym przez redukcję popędu. Człowiek uczy się wypierania tak jak uczy się wielu innych reakcji. Przebieg uczenia się wyparcia Dollard i Miller analizują na przykładzie żołnierza frontowego w sposób następujący:

W czasie wojny na żołnierza oddziałuje wiele sygnałów zewnętrznych. Również on sam wytwarza sygnały wewnętrzne za pośrednictwem swych reakcji spostrzeżeniowych, oznaczenia słowami istotnych cech aktualnych zdarzeń oraz myśli o tym, co robi. Traumatyczne warunki frontowe kojarzą silny strach ze wszystkimi tymi sygnałami. Strach ten generalizuje się na inne podobne sygnały, a im jest silniejszy, tym szerszy jest zasięg jego generalizacji.

Później, gdy żołnierz zaczyna myśleć o tym, co się działo, jego wspomnienia lub, mówiąc ściślej, jego myśli I wywoływane przez nie obrazy są sygnałami podobnymi do tych, z którymi miał do czynienia na froncie. Dlatego te myśli I obrazy wywołują niezwykle silny strach. Gdy tylko żołnierz przestanie myśleć o swych przeżyciach frontowych, sygnały wzbudzające strach znikają I strach zostaje zredukowany.


Poznawcze podejście do mechanizmów obronnych

Obserwatorzy w wielu dziedzinach psychologii „trzeci kierunek”, jak nazywa się psychologię poznawczą, czyli konkurencyjny wobec psychoanalizy I behawioryzmu sposób podejścia do analizy człowieka I zachodzących w nim procesów, nie ominął też obszaru mechanizmów obronnych. Teoretycy analizujący mechanizmy obronne w koncepcjach poznawczych zwracają uwagę z jednej strony na fakt, że mechanizm obronny uruchamiany jest wskutek powstawania napięcia wynikającego z rozbieżności w strukturach poznawczych (poznawcze determinanty obrony), z drugiej zaś przyjmują poznawczy charakter samego procesu obrony, na którym głównie się koncentrują.


Problemy związane z definicją i klasyfikacją mechanizmów obronnych

Określenie co jest, a co nie jest mechanizmem obronnym nastręcza wiele trudności. Większość autorów używających tego pojęcia nie definiuje go precyzyjnie, ograniczając się do określenia mechanizmów obronnych jako technik służących do redukcji lęku I podtrzymywania pozytywnego obrazu własnej osoby czy poczucia własnej wartości. Tym samym definiuje się zjawisko poprzez funkcję, jaką ma ono pełnić, nie zdobywając się na określenie statusu teoretycznego tak pojętego zjawiska ani jego granic. Przyjęcie funkcjonalnej definicji mechanizmów obronnych może być źródłem wielu trudności wtedy, gdy chcemy określić granice obszaru zjawisk zaliczanych do mechanizmów obronnych. Przy szerokim rozumieniu powyższej definicji można bowiem przypisać funkcje obronne niemal wszystkim formom ludzkiego zachowania, co łatwo prowadzi do absurdu.

Brak dokładnych kryteriów pozwalających zaliczyć dane zjawisko do kategorii mechanizmów obronnych, różne próby wyodrębnienia kolejnych mechanizmów – często poprzez zbytnią konkretyzację w analizie przejawów działania tych mechanizmów bez próby określenia ich istotnych cech kryterialnych – doprowadziły w konsekwencji do sporego chaosu terminologicznego I klasyfikacyjnego w tej dziedzinie.

Mechanizmy obronne wyodrębniane były przez poszczególnych autorów sa klasyfikowane w różny sposób. Z. Freud wyodrębnił takie mechanizmy obronne, które powodowały, według niego, przemiany pierwotnego instynktu. Przemiana instynktu w jego przeciwieństwo mogła się odbywać dwojako: poprzez zmianę z formy aktywnej w bierną (czego przykładem jest przemiana sadyzmu w masochizm; w tym przypadku przemianie – odwróceniu – podlega cel instynktu) lub poprzez odwrócenie treści (np. zmiana miłości w nienawiść). Druga forma przemiany instynktu – zwrócenie przeciwko sobie, jest w gruncie rzeczy inną postacią przemiany instynktu w jego przeciwieństwo.

Poza mechanizmami będącymi przemianami instynktu Freud wymienia jeszcze inne mechanizmy obronne (izolację, zaprzeczenie, projekcję, reakcję upozorowaną, anulowanie, substytucję lub inaczej przemieszczenie I konwersję histeryczną). Każdy z tych specyficznych mechanizmów obronnych opisywany jest jako forma wyparcia, stanowi jakby konkretyzację wyparcia – przejaw różnych dróg, jakimi wyparcie może być realizowane. Według Freuda mechanizmy obronne są odmianami wyparcia.

W pracach Freuda pojawiają się mechanizmy obronne takie jak, introjekcja, identyfikacja, regresja, fiksacja.

Anna Freud starając się uporządkować rozważania ojca na temat mechanizmów obronnych, wprowadziła własną próbę ich klasyfikacji, przyjmując jako kryterium źródło zagrożenia.

Lista mechanizmów obronnych przyjętych ostatecznie przez A. Freud obejmuje regresję, wyparcie, reakcję upozorowaną, izolację, anulowanie, introjekcję, projekcję, zwrócenie przeciwko sobie, przemianę instynktu w jego przeciwieństwo I sublimację, a także intelektualizację, zaprzeczenie I identyfikację z agresorem.

Szukając odpowiedniego kryterium do klasyfikacji mechanizmów obronnych, autorka stwierdziła, że w ostatecznej instancji Ego zawsze broni się przed własnymi instynktami, natomiast powody, dla których instynkt może się stać zagrażający są różne. I tak, mechanizmy obronne mogą być uruchamiane przez lęk wzbudzony przez Superego, przez obiektywny lęk przed karą płynącą od otoczenia zewnętrznego I wreszcie przez lęk generowany przez samą siłę instynktu. Trzecie źródło lęku jest szczególnie widoczne w stanach przejściowych. Dalszymi źródłami lęku mogącymi uruchomić mechanizmy obronne są tendencje konfliktowe z zaspokojenia instynktu wbrew zakazom płynącym z Superego lub ze świata zewnętrznego.