Ustrój Polski w czasach saskich i stanisławowskich

Mankamenty ustroju stały się widoczne już w XVII wieku

• pojawienie się i upowszechnienie liberum veto

• bezkrólewia trwające nieraz wiele miesięcy - szkodliwe, zwłaszcza w 1648, gdy po pierwszych bitwach powstania Chmielnickiego zmarł Władysław IV. Spod obleganego Zamościa Chmielnicki wysłał list na sejm elekcyjny, sugerujący elekcję Jana Kazimierza, a w razie wyboru Karola Ferdynanda grożąc marszem na Warszawę [mało realne, nie miałby czym wyżywić koni…]

Tendencja do elekcji vivente rege jako zabezpieczenie przed bezkrólewiem, e.g. Zygmunt August w wieku 5 lat wybrany królem za życia Zygmunta Starego.

Stopniowo i niechętnie, ale w XVII w. upowszechniła się niechęć do anarchii za bezkrólewia.

W 1661 na sejmie w Warszawie król wygłosił mowę, w której stwierdził konieczność reform, zwłaszcza likwidacji liberum veto i wprowadzenia elekcji vivente rege, gdyż państwu grozi upadek i rozbiór. Nie były to czcze słowa, zwłaszcza, że w 1657 r. podpisano w Radnot pierwszy układ rozbiorowy Polski. Jednakże po pokoju w Oliwie i zwycięstwach pod Cudnowem i Połonką nie podjęto reform, uważając, że ustrój jest dobry, skoro przetrwał tak ciężką próbę i doprowadził do ostatecznego zwycięstwa. Zamierzenia reform królewskich były podłożem do rokoszu Lubomirskiego, co ostatecznie je pogrzebało doprowadzając do abdykacji króla.

W wieku XVIII przyszły kolejne klęski. Polska nie chciała włączyć się w wojnę północną, ale musiała. Sasi odstąpili od obleganej Rygi i wkroczyli do Polski, przystąpili Szwedzi [sprawdź].

August II Wettin - specjalnie został katolikiem by objąć tron, w Saksonii był władcą prawie absolutnym, jego ideałem był Król-Słońce z całym jego sposobem sprawowania władzy, wobec tego chciał wprowadzić podobny ustrój w Polsce. Kraj był jednak zbyt rozległy dla takiego sposobu sprawowania rządów - postanowił potajemnie pozbyć się części terytorium na rzecz Prus i Rosji. W międzyczasie oddziały saskie w kraju utrzymywały jego władzę walcząc jednocześnie ze Szwedami, lecz ekspansja Karola XII była zbyt szybka - wobec klęski Sasów szlachta polska wybrała na króla Stanisława Leszczyńskiego (1706), zmuszając Augusta II do abdykacji. Niestety w 1709 r. nastąpiła klęska Szwedów pod Połtawą, na tron powrócił August II z nadzieją, że zaprowadzi wreszcie rządy absolutne - w swej władzy opierał się na saskich ministrach i saskiej armii. Rok 1715 przyniósł konfederację tarnogrodzką, zawiązaną w obronie tradycyjnych wartości szlacheckich - rozpoczęła się wojna domowa, w której wojska polskie i saskie walczyły z konfederatami. Jako mediator wystąpił Piotr I, doprowadzając do pacyfikacji na jednodniowym tzw. sejmie niemym (1717). Postanowienia:

1. Ograniczenie liczby wojska saskiego w Polsce do 1200 gwardzistów

2. Ministrowie sascy nie mieszają się do spraw polskich i vice versa

3. Ograniczenie liczby saskich ministrów w Polsce

4. Reforma wojskowa - ograniczenie władzy hetmańskiej

• odebranie przywileju utrzymywania przez hetmanów posłów w kilku stolicach zależnych od Turcji [w Jassach, Bakczysaraju, Siedmiogrodzie etc.]

• stałe pensje dla hetmanów - przedtem utrzymywali się ze swoich dóbr, ew. z tego co im podskarbi wyasygnował

• stała liczba wojska - łącznie 24 000 porcji żołdu łącznie w Koronie i na Litwie [faktycznie 12 tys. na stopie pokojowej] - pomysły aukcji wojska będą pojawiały się na sejmach aż do Sejmu Wielkiego

• repartycja wojsk - ustalenie, które województwa utrzymują które regimenty piechoty vel chorągwie kawalerii - celem uniknięcia rabunków dokonywanych często przez nieopłacone i głodujące wojska

Stopniowe formowanie się ugrupowań:

1. obóz hetmański - Potoccy, Rzewuscy, Braniccy, tzw. republikanci, zwolennicy tradycyjnych wartości szlacheckich

2. „familia” Czartoryskich, Ogińskich i Poniatowskich - nastawieni proreformatorsko

Czartoryscy byli kniaziowską rodziną z Wołynia, niezbyt bogatą, dopiero August Czartoryski wojewoda wołyński ożenił się z „ciepłą wdówką” Zofią z Sieniawskich Denhoffową, co przyniosło mu liczne dobra na Podolu [po Sieniawskim] i wstęp do pierwszego szeregu majętnych rodów

Przedstawiciele obu stronnictw robili sobie nawzajem na złość, zrywając sejmy - ostatecznie za panowania Augusta III doszedł tylko jeden: sejm pacyfikacyjny (1736) godzący zwolenników Sasa i Lasa po śmierci Augusta II (1733).

Kraj robi się coraz mniej suwerenny - gwarantem sejmu niemego jest Piotr I…

Sąsiedzi zawierają układy utrzymujące wadliwy system Polski - traktat Loewenvolda czyli tzw. pakt 3 czarnych orłów.

Śmierć Augusta II nadchodziła szybkimi krokami z racji zaawansowanej cukrzycy króla, wobec tego przystąpiono do poszukiwania następcy tronu - wymyślono infanta portugalskiego Don Emanuela Bragança, sądząc, że jest odległy, młody i słaby, brano też pod uwagę Augusta III, lecz był zbyt blisko i miał za silną władzę - obawiano się, by Sasi nie zagrzali miejsca w Polsce.

Ostatecznie wygrał August III, choć szlachta w większości poszła za Leszczyńskim - za Augustem jednak stała siła armii rosyjskiej, choć wybrała go garstka pijanej braci-szlachty (sprawa elekcji wywołała reperkusje na arenie międzynarodowej - wybuchła wojna o sukcesję polską, 1733-35)

Nastąpił marazm i rozpusta [Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa], Polska osiągnęła dno, choć zaczęły powstawać plany reformatorskie:

1. Ks. Stanisław Konarski, założyciel Collegium Nobilium [nie Civitas ] - O skutecznym rad sposobie

• zniesienie liberum veto

• odebranie praw wyborczych szlachcie-gołocie

• stały organ obradujący między sejmami

• dziedziczność tronu

• główny nacisk na usprawnienie systemu parlamentarnego

2. Stanisław Leszczyński - Głos wolny, wolność ubespieczający

• armia 100 tys.

• wprowadzenie kontraktów o oczynszowanie między panem a chłopem

• utrzymanie liberum veto z ograniczeniem

• wprowadzenie kolegialnych urzędów

• podniesienie miast z upadku

• nie przewidywał obłożenia podatkami szlachty

Umiera August III (1763) - zwołany zostaje sejm konwokacyjny - nawiązanie do idei Konarskiego, nastrój reform, Czartoryscy na topie:

• znosi przysięgi na instrukcje poselskie - posłowie mają wyrażać interesy całej RP a nie tylko tych, którzy wybrali ich na sejmiku

• ograniczyć samowolę urzędników państwowych - powołanie Komisji Skarbowych Koronnych i Litewskich oraz komisji wojskowych by ograniczyć władzę podskarbich i hetmanów

• komisja mennicza - pieniądz kruszcowy aż do 1794

• podniesienie liczby wojska

• cła generalne w miejsce ceł prywatnych

• lustracja królewszczyzn

• powstanie Szkoły Rycerskiej - zobowiązanie St. Augusta z pacta conventa

Królem zostaje Stanisław Antoni Poniatowski, przyjmujący imię Augusta. Drugim kandydatem był Czartoryski, lecz Rosja uznała go za zbyt silnego.

Widząc reformy początku panowania St. Augusta ambasador Repnin zauważa, że ten figurant emancypuje się, a miał być marionetką w ręku Katarzyny II, podnosi więc kwestię innowierców [dysydentów] - po śmierci Augusta II pozbawiono innowierców pełnych praw politycznych, m.in. prawa bycia posłem i deputatem do Trybunału Koronnego i Litewskiego. Przyczyniła się do tego tzw. sprawa toruńska, w czasie której zakłócono procesję Bożego Ciała i zniszczono kolegium jezuickie.

O dysydentów upomniały się Prusy i Rosja. Nie były to liczne grupy, prawosławni gł. na Kresach, protestanci w Wielkopolsce i Prusach Królewskich.

Pod egidą sąsiadów i z inspiracji Repnina zawiązano konfederacje w Słucku [prawosławni] i Toruniu [protestanci]. Sąsiedzi żądają, by przywrócić prawa innowiercom.

W reakcji na wyciągnięcie kwestii dysydentów zwołany zostaje tzw. sejm repninowski w Warszawie [1767/8], który był sejmem delegacyjnym - wyłaniał delegację posłów, która musiała przygotować ustawę - Repnin nie chciał rozmawiać z całą szlachecką hałastrą, poza tym grupkę łatwiej przekupić bądź zastraszyć.

Sejm przyjmuje prawa kardynalne, nawiązujące do artykułów henrykowskich - ich istotą była petryfikacja ustroju i zaniechanie reform - zasady ustroju miały pozostać niezmienne, a zwłaszcza:

1. wolna elekcja,

2. liberum veto wobec tzw. materiae status, gdzie wymagana była jednomyślność:

1. podatki

2. aukcja wojska

3. przymierza z państwami obcymi

4. układy handlowe

5. wypowiedzenie wojny i zawarcie pokoju

6. sprawy monetarne

7. ustrój sejmu i sejmików

8. zwołanie pospolitego ruszenia

9. zmiany i tworzenie nowych urzędów

W tzw. materiach ekonomicznych sejm mógł decydować większością głosów - swego rodzaju furtka

3. Prawa szlachty:

1. neminem captivabimus nisi iure victum

2. de non praestenda oboedientia

3. wyłączność posiadania ziemi i piastowania urzędów

4. prawie pełna władza nad chłopem - zakaz kary śmierci - humanitarny wpływ Oświecenia

4. równe prawa dysydentów, unia z Litwą etc.

Gwarantem praw została Rosja, która początkowo przeciwna rozbiorom i chcąca jak najdłużej utrzymać status quo coraz bardziej skłaniała się ku podziałowi ziem RP.

Reakcją na prawa kardynalne była konfederacja barska zawiązana w lutym 1768 r. „w obronie wiary i wolności”. Jej założenia były dwojakie:

• sprzeciw wobec reform ustrojowych

• i sprzeciw wobec obecności obcych wojsk, stąd nazywana bywa pierwszym powstaniem narodowym

Konfederacja stała się wojną domową, w której walczyły wojska rosyjskie, polskie i konfederackie, prowadzono działania partyzanckie i oblegano twierdze. Rosjanie posłużyli się „koliszczyzną”[bunt hajdamaków na Ukrainie] celem pozbawienia konfederatów wsparcia. Próba porwania króla skompromitowała barzan w kraju i za granicą, a skutkiem kilkuletniej anarchii był I rozbiór Polski. Ratyfikowany został przez sejm na skutek przekupienia większości posłów wraz z marszałkiem Adamem Ponińskim pomimo tragicznego oporu posła ziemi nowogródzkiej, Tadeusza Rejtana.

Sejm rozbiorowy uchwalił także powstanie Komisji Edukacji Narodowej na skutek rozwiązania zakonu jezuitów organizującego i kontrolującego oświatę w Polsce. Było to pierwsze w Europie ministerstwo oświaty, kierowane początkowo przez Ignacego Jakuba Massalskiego, a od 1776 przez Michała Jerzego Poniatowskiego, późniejszego prymasa. Skład KEN zawierał 4 posłów i 4 senatorów reprezentujących Koronę i WKL.

W 1775 r. powołano Radę Nieustającą - która była permanentnie obradującym organem złożonym z 18 posłów i 18 senatorów z królem na czele [„w przytomności króla”]. Rada powstała z inspiracji ambasadora rosyjskiego celem ograniczenia władzy królewskiej, zwłaszcza prawa dystrybutywy [przeniesienie tego prawa na kolegialny organ]. Spośród przedstawicieli izby poselskiej wybierano marszałka Rady Nieustającej, który mógł nawet królowi odebrać jej przewodnictwo.

Rada dzieliła się na 5 departamentów (złożonych z 4 do 8 członków):

• Departament Interesów Cudzoziemskich (spraw zagranicznych) z królem na czele, posiadało pierwsze stałe przedstawicielstwa Polski za granicą - przedtem poselstwa wysyłano gdy była taka potrzeba, do jednych państw bogatszych, do innych biedniejszych

• Departament Skarbu - nadzorował prace Komisji Skarbowej Koronnej i Komisji Skarbowej Wielkiego Księstwa Litewskiego, zajmował się rozwojem rzemiosła, handlu i przemysłu, (na czele: podskarbi)

• Departament Sprawiedliwości - nadzorował system sądowy, dbał o właściwą egzekucję wyroków, w razie potrzeby podejmował się orzecznictwa prawa, na wniosek sądów, urzędów i osób prywatnych przedstawiał na plenum Rady projekty rezolucji dotyczące wykładni praw, (na czele stał Kanclerz)

• Departament Wojskowy - od 1776, gdy skasowano Komisję Wojskową Koronną i Komisję Wojskową Wielkiego Księstwa Litewskiego przejął bezpośrednią kontrolę nad wojskami Rzeczypospolitej,(na czele wojskowego departamentu stał hetman)

• Departament Policji, czyli Dobrego Porządku - nadzorował miasta królewskie,(na czele: Marszałek)

W 1775 powstał pomysł kodyfikacji prawa - tzw. kodeks A. Zamojskiego, który jednak okazał się zbyt postępowy [autor wyznawał idee Konarskiego] i został utrącony w 1780 r., zabroniono nawet wspominania o nim.

Pierwszy rozbiór przyniósł pewne otrzeźwienie i porzucenie zgubnego przekonania, że „Polska nierządem stoi”, nikomu nie przeszkadza i jest bezpieczna. Odpadły od państwa ważne terytoria, jak Pomorze i część Kresów, widoki na przyszłość stawały się coraz bardziej niepewne. Z drugiej strony dojrzewało pokolenie wychowanków Szkoły Rycerskiej i szkół KEN, które zbuduje dzieło Sejmu Wielkiego, Insurekcji, Legionów, pierwszej emigracji i powstania listopadowego.

Spotkanie w Kaniowie [1787] - szykuje się kolejna rozprawa z Turcją, Rosji przydałaby się baza logistyczna w Polsce - stosowano to już wcześniej, teraz jednak postanowiono temu nadać nowe formy: „przymierze” polsko-rosyjskie. Rosja zgodziła się na sejm pod węzłem konfederacji

W 1788 zgromadzono I komplet posłów, w 1790 podwojono skład, marszałkiem został Stanisław Małachowski, następnie dołączył Kazimierz Nestor Sapieha z WKL.

1. Sejm kazał wojsku rosyjskiemu opuścić terytorium RP - kopniak wymierzony Rosji - utrudnia realizowanie przymierza

2. Zawarto przymierze z Prusami [ostatecznie funta kłaków niewarte]

3. Rozwiązano Radę Nieustającą, uważaną za narzędzie ambasady rosyjskiej [tzw. Zdrada Nieustająca]

4. Sejm ogłosił się sejmem rządzącym

5. Postępowały prace nad reformą rządu

6. W 1789 podjęto decyzje dotyczące wojska i skarbu

• opodatkowano szlachtę - ofiara 10 grosza [10%] i duchowieństwo - 20 grosza [nie mają rodzin, niech płacą więcej…] - czyli podatek przerzucono z chłopów na właścicieli - szlachta sabotowała wykonanie ustawy przez zaniżanie dochodu - celem naprawy budżetu przejęto na skarb dobra biskupstwa krakowskiego, a biskup tamtejszy otrzymał pensję ze skarbu

• stan wojska ustalono na 100 tys., ale rychło obniżono do 65 tys., z których w 1792 wystawiono 50 tys.

Konstytucja 3 Maja

Została oblatowana w księgach grodzkich warszawskich dn. 5 maja, a nie w dniu uchwalenia - każdą ustawę należało oblatować w księgach grodzkich właściwych dla miejsca obradowania sejmu - powstał też zarzut, że był zamach stanu, gdyż uchwalono ją pod nieobecność warchołów [ferie świąteczne], pod lufami armat warszawskiego garnizonu, przy okrzykach patriotycznej ulicy zmobilizowanej przez Kuźnicę Kołłątajowską. Ale prawdę mówiąc w RP szlacheckiej, quorum nikt nie sprawdzał - nigdy przedtem na sejmy nie przyjeżdżał komplet posłów i nigdy ich nie liczono [wybierano po 2 z ziemi, ale rzadko kiedy obaj stawiali się na sejmie]. Dopiero majowa konstytucja przyjęła stałą liczbę 204 posłów.

1. Monarchia dziedziczna - St. August nie miał potomków legitimi tori, więc ustalono dynastię saską

2. Straż Praw - funkcje gabinetu ministrów - król nie był odpowiedzialny, ale jego decyzje musiały mieć kontrasygnatę ministra zasiadającego w Straży.

Skład: kanclerz pieczęci wewnętrznych (policja) i zewnętrznych (MSZ), minister wojny (hetman), skarbu (podskarbi), prymas [głowa duchowieństwa i szef KEN], 2 sekretarzy, następca tronu [niech się przyzwyczaja], i marszałek sejmu - dwaj ostatni bez prawa głosu.

3. Władza ustawodawcza należała do sejmu złożonego z 204 posłów, wybieranych po 68 z Małopolski, Wielkopolski i Litwy. Senat złożony z 102 świeckich i kilkunastu duchownych. Przewaga izby poselskiej, w której zasiadało także 24 plenipotentów miejskich - tylko w sprawach miejskich. Zasiadał tam [gdzie?] też metropolita unicki

4. pozbawienie gołoty praw wyborczych

5. komisje cywilno-wojskowe

6. reforma sądownictwa - jednolite sądy ziemiańskie zamiast grodzkich i ziemskich

7. Prawo o miastach

1. dopuszczenie do szarż wojskowych i składu komisji cywilno-wojskowych

2. prawo nabywania dóbr ziemskich

3. szlachta może parać się handlem bez groźby utraty szlachectwa

4. coroczna nobilitacja określonej liczby mieszczan

Ale w/w dotyczy tylko miast królewskich, w prywatnych realizacja ustawy zależała od właściciela

Bardzo ogólne zajęcie się kwestią chłopską - państwo „bierze chłopa w opiekę”, zalecono spisywanie kontraktów dzierżawnych w miejsce nieefektywnej pańszczyzny [w obopólnym interesie] oraz umożliwiano uzyskiwanie wolności przez zbiegłych chłopów [jeżeli uciekł i wrócił - zyskiwał wolność]

Wiosną 1792 pod pretekstem, że konstytucja nie została oblatowana lege artis magnaci szukają opieki w Petersburgu i zawiązują tam konfederację, ogłoszoną w pierwszej miejscowości na granicy - w Targowicy. Wojna w obronie konstytucji została przegrana pomimo bohaterskiej walki [Zieleńce] na skutek ogromnej dysproporcji sił i zdrady dowódcy dywizji litewskiej. Za radą Kołłątaja król przystępuje do Targowicy aby wybrać mniejsze zło i ocalić, co się da. Decyzja króla spowodowała zaprzestanie walk i dymisje dowódców [e.g. Kościuszko]. Katarzyna obiecała Targowiczanom, że nie dokona rozbioru - kolejny rozbiór kompromituje Targowiczan, konfederacja rozwiązała się w 1793 r.

Nastąpiło unieważnienie Konstytucji, usuwaną ją z ksiąg grodzkich aby zatrzeć ślad po tym dziele postępu.

Na żądanie zaborców konfederacja grodzieńska zwołuje sejm, który ratyfikuje rozbiór. Nastąpiły „reformy” przywracające to, co zniosła majowa konstytucja - prawa kardynalne, liberum veto, Radę Nieustającą etc. Sejm zwoływany miał być raz na 4 lata. Nie zostało zniesione Prawo o miastach.

W obronie korkusu Polski wybuchła insurekcja kościuszkowska - 24 marca przysięga Kościuszki na krakowskim rynku, w kwietniu zaczęło się powstanie w Warszawie - warszawską ulicą dowdzą szewc Kiliński i rzeźnik Sierakowski. Polska pozostała monarchią, król siedział w stolicy i nie oddał wojsku map RP, przyczyniając się do klęski pod Maciejowicami. Funkcję rządu pełniła Rada Zastępcza Tymczasowa, w czerwcu przekształcona w Radę Najwyższą Narodową [8 departamentów]. Powołano sądy kryminalne, mające sądzić defetystów, zdrajców i dezerterów [w czerwcu doszło do linczów]. W kwestii chłopskiej Kościuszko wydał uniwersał połaniecki, który nie znosił całkowicie pańszczyzny oferując jedynie:

• zniesienie poddaństwa osobistego chłopów (pod warunkiem regulacji ich zobowiązań finansowych),

• ograniczona wolność osobista,

• nieusuwalność z ziemi oraz na uznanie ograniczonego prawa chłopów do dochodzenia swoich spraw w sądach,

• redukcja pańszczyzny na czas powstania (o 25-50%), z obietnicą dalszych ulg po powstaniu,

• zawieszenie wykonania pańszczyzny chłopom powołanym do wojska - Kościuszko nie mógł jej zlikwidować, gdyż wygłodziłby kraj, poza tym obawiał się reakcji szlachty..

• Wprowadzono dozorców między panami a chłopami [1 dozorca na 1000 dymów] - by nie podwyższano samowolnie pańszczyzny - wykonanie zapisu z 3 maja [opieka].

Po bitwie pod Maciejowicami finis Poloniae - ranny Kościuszko dostaje się do niewoli [10 X], dowództwo obejmuje T. Wawrzecki, 1 XI zostaje zdobyta Praga i Warszawa kapituluje, dn. 25 XII abdykuje St. August. W 1797 Prusy i Rosja podpisały konwencję w sprawie wymazania imienia królestwa Polski.

powstanie Chmielnickiego, wojna polsko-rosyjska, potop szwedzki

nie uczyniła tego jego żona, pozostając wyznania luterańskiego, dlatego nie była koronowana na królową Polski

postanowienia były już zawarte, sejm miał tylko je przyjąć

wobec Prus mających na stopie pokojowej 80 000…

zainspirował powstanie dzieła, faktycznie napisał je Białłozor

koniec końcem hetmani owinęli je sobie wokół palców

tradycja rzymska i chęć dodania sobie powagi

pod węzłem konfederacji radomskiej, zawiązanej przez katolicką szlachtę w odpowiedzi na konfederacje innowiercze - marszałkiem był Karol Radziwiłł „Panie Kochanku”, faktycznym przywódcą był Repnin, który nakazał konfederatom ukorzyć się przed Stanisławem Augustem i wysłać polskich delegatów do Katarzyny II z prośbą o gwarancję dla Rzeczypospolitej. Autorem prośby był on sam…

pod groźbą gardła a nie główszczyzny - Por. S. Kutrzeba, Historya ustroju Polski w zarysie, Lwów-Warszawa 1920, t. 1 s. 173-174

papież Klemens XIV

biskup wileński, usunięty z KEN za nadużycia, później współtwórca konfederacji targowickiej

pachnie mi to rewolucją francuską, tylko u nas nikt nie kazał przysięgać księżom na wierność konstytucji

pozostał pas Polski środkowej, banki plajtowały, nie mogąc ściągnąć pieniędzy z dłużników przebywajacych na ziemiach zabranych

---