CHARAKTERYSTYKA USTROJU II RZECZPOSPOLITEJ W LATACH 1918-1939
II Rzeczpospolita - terminem tym określa się w naukach historycznych państwo polskie odrodzone w 1918 r. po 123 latach zaborów. Nazwą tą posługuje się dla podkreślenia ciągłości z I Rzeczpospolitą (1454-1795) oraz wspólnotą średniowieczną (966-1454). I Rzeczpospolita była określana mianem szlacheckiej. System władzy w II Rzeczypospolitej Polskiej (1918-1939) określony został do 1926 r. jako republika demokratyczna z wielopartyjnym systemem parlamentarno-gabinetowym. Po zamachu stanu zwanym również przewrotem majowym, który miał miejsce 12-15 maja 1926 ustrój uległ poważnej modyfikacji, w wyniku czego został przekształcony w system prezydencko-autorytarny (zw. sanacją). Urzędowym językiem II Rzeczypospolitej był polski, a walutą złoty polski.
Za jej formalny początek przyjmuje się 11 listopada 1918 r. , kiedy to Józef Piłsudski objął władzę wojskową w Warszawie; Trzy dni później (14. 11. 1918 r. )również cywilną. Za jej koniec można uznać przekazanie władzy przez prezydenta Ignacego Mościckiego Polskiemu Rządowi na Uchodźstwie, które miało miejsce 25 września 1939 r. lub też przekroczenie granicy kraju przez Rząd Rzeczypospolitej 17 września 1939 r.
W roku 1921 w następstwie trzech powstań śląskich do Polski przyłączono wschodnią część Górnego Śląska . Zachodnia pozostała niemiecka . Ustanowiono Autonomiczne Województwo Śląskie z własnym parlamentem (Sejm Śląski) i stolicą w Katowicach.
Po 1939 r. terytorium II Rzeczypospolitej zostało podzielone wg umowy niemiecko-radzieckiej zwanej paktem Ribbentrop-Mołotow na dwie części tj. tereny okupowane przez III Rzeszę Niemiecką oraz tereny okupowane przez ZSRR. Część terenów zajętych przez hitlerowców została bezpośrednio włączona do Rzeszy, a z części wydzielono Generalne Gubernatorstwo. Natomiast tereny zajęte przez Armię Czerwoną zostały włączone do białoruskiej oraz ukraińskiej republiki. W wyniku przegranej ofensywy wschodniej Wehrmachtu i udanej kontrofensywy Armii Czerwonej została utworzona po zakończeniu II wojny światowej, Polska Ludowa (1945-1989), która objęła głównie centralną i zachodnią część terytorium II Rzeczypospolitej.
Ponieważ po Pierwszej Wojnie Światowej wielkie monarchie rozpadły się a na ich miejscu pojawiły się państwa o ustroju republikańskim, większość Polaków była za rozwiązaniem republikańskim. Gabinet Ignacego Daszyńskiego nosił nazwę Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej. 14 listopada 1918 roku rozwiązano ostatnią instytucję monarchistyczną - Radę Regencyjną. Przekazała ona swoje uprawnienia Józefowi Piłsudskiemu.
22 listopada 1918 roku wydano dekret o organizacji władzy w państwie. Józef Piłsudski miał być Tymczasowym Naczelnikiem Państwa aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego, otrzymał władzę dyktatora (władzę ustawodawczą i wykonawczą). Sejm miał być najważniejszym wyrazicielem woli narodu, źródłem wszelkich praw oraz świadectwem żywotności narodu polskiego i jego zdolności do samodzielnego bytu.
Daszyński zapowiedział wprowadzenie pięcioprzymiotnikowego prawa wyborczego: powszechnego, tajnego, równego, bezpośredniego i proporcjonalnego. Premier Jędrzej Moraczewski wydał 28listopada 1918r dwa dekrety. Pierwszy precyzował zasady ordynacji wyborczej, drugi zaś wyznaczał termin wyborów na 26 stycznia 1919. Prawo wyborcze miało być dane każdemu obywatelowi, bez względu na płeć, narodowość czy wyznanie, który ukończył 21 lat. Z wyróżnieniem wojskowych „czynnych”, bowiem wygłaszanie poglądów politycznych w wojsku mogłoby negatywnie na nie wpłynąć, dlatego wojsko miało się nie wypowiadać, żeby nie mieszać się w sprawy polityczne, a wykonywać otrzymane polecenia. Był to ostateczny akt zerwania z systemem kurialnym, w którym właściciel majątku miał głos kilkaset razy silniejszy od chłopa. Ordynacja przewidywała, że jeden poseł miał przypaść na 50 tys. ludności, zezwalała na wystawianie list wyborczych przez stosunkowo nieliczne grona oraz kandydowanie tej same osoby w kilku okręgach wyborczych. Przewidywano także tworzenie bloków i związków wyborczych. W przypadku wystawienia tylko jednej listy lub kilku, ale z liczba kandydatów nie przekraczająca liczby mandatów przypadających na dany okręg, wyborów w tym okręgu nie przeprowadzano.
26 stycznia 1918 odbyły się wybory jedynie na terenie Królestwa Polskiego oraz zachodniej części Galicji. Wybrano 432 (wybrano bowiem przedstawicieli tych części kraju, które obecnie walczyły) posłów do sejmu. Podzielili się na 10 klubów.
Najważniejszym zadaniem Sejmu Ustawodawczego było uchwalenie konstytucji. Wymagało to jednak dłuższych przygotowań, dlatego stworzono rozwiązanie tymczasowe, które służyłoby do czasu przyjęcia ustawy zasadniczej. Funkcje te spełniała przyjęta 20 lutego 1919 roku uchwała sejmu, zwana popularnie Małą Konstytucją. Co prawda władza Piłsudskiego została znacznie zmniejszona, bo teraz musiał wszystko konsultować z parlamentem, jednak jego pozycja był nadal bardzo silna i ważna.
Dla stworzenia ustawy zasadniczej powołano dwie komisje. Ankietę Konstytucyjną oraz Komisje Konstytucyjną, do której wpływały propozycje wielu ugrupowań. Projekt zredagowany przez 30 osobową Komisję Konstytucyjną został przedstawiony 8 lipca 1920r. Jednak z powodu groźnej sytuacji na froncie bolszewickim rozważania ustrojowe odłożono. We wrześniu powrócono do rozważań ustawowych. W znacznej mierze dotyczyły one jedno lub dwu-izbowego parlamentu, roli Kościoła Katolickiego oraz zakresu praw obywatelskich. Najgroźniejszy konflikt dotyczył ilości izb w parlamencie. Prawica chciała sejmu, senatu oraz wirylistów. Lewica była za sejmem jednoizbowym dlatego porozumienia nie udało się osiągnąć. Mimo prób tworzenia kolejnych problemów drugie czytanie projektu zakończyło się sukcesem prawicy, która przeforsowała wszystkie swoje koncepcje. Zwarto natomiast kompromis, w którym prawica rezygnowała z części postulatów na rzecz lewicy. 17 marca (tzn. dnia następnego) Sejm Ustawodawczy przyjął tekst konstytucji przez aklamacje. Nieprzejednani przeciwnicy ustawy zasadniczej opuścili sale na czas głosowania. Reszta posłów była jednomyślna.
W ustawie zasadniczej przyjęto monteskiuszowski podział władz na ustawodawczą (parlament), wykonawczą (prezydent i rząd) oraz sadownicza (sądy). Cecha charakterystyczna Konstytucji marcowej było przyznanie władzy ustawodawczej zdecydowanej przewagi nad wykonawczą. Jedynie sejm mógł decydować o najistotniejszych sprawach państwa. Otrzymał on także uprawnienie do wystawiania wotum nieufności wobec ministrów i rządu. Sejm składający się z 444 posłów posiadał 5letnią kadencję, a posłowie na jej czas byli urlopowani z wykonywania dotychczasowej pracy. Swobodę działania zapewniał posłom szeroko rozumiany immunitet.
Uprawnienia senatu (111 osób) były znacznie mniejsze. Podobnie jak sejm, pochodził z wyborów pięcioprzymiotnikowych przy podniesionym cenzusie wieku (30 i 40 lat). Nie posiadał inicjatywy ustawodawczej ani prawa zgłaszania wotum nieufności. Zachowywali jednak immunitet i mieli te same ograniczenie co posłowie.
Uprawnienia głowy państwa, wybieranej na 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe (sejm i senat), były stosunkowo niewielkie i sprowadziły się do funkcji reprezentacyjnych, Do prezydenta należało bowiem zwoływanie, otwieranie, odraczane i zamykanie sejmowych sesji. Zgodnie z konstytucją mógł on nawet rozwiązać sejm przed upływem kadencji, musiał jednak uzyskać 35 poparcia senatu (nie wykorzystywano tego prawa do roku 1926). Prezydent w porozumieniu z sejmem wybierał premiera, a z nim ministrów. Nie był jednak odpowiedzialny za swoje czynności urzędowe, ale każdy akt wydawany przez niego musiał być podpisany przez odpowiedniego ministra. Za zdradę państwa złamanie konstytucji i inne przestępstwa można było pociągnąć go do odpowiedzialności tylko prze Trybunałem Stanu (sądu nad najwyższymi urzędnikami państwa) a samo postawienie go w stan oskarżenia uzyskać można było 3/5 głosów w sejmie.