Alicja Baluch, Dziecko i świat przedstawiony, czyli tajemnice literatury dziecięcej, Warszawa 1987.

Świat przedstawiony pomaga najmłodszym czytelnikom w uwalnianiu się od dominującego we wczesnym dzieciństwie poznania zmysłowego i umożliwia przeniesienie się w świat pojęć oraz myślenia symbolicznego, niezbędnego w zetknięciu się ze sztuką.

• proces dojrzewania przez literaturę

• dziecko - jednostka pełna aktywności twórczej, istota twórcza zarówno w tworzeniu wszelkiego rodzaju tekstów, jak i w odbieraniu świata i dzieł sztuki

DZIECKO I JEGO ŚWIATY

Każde dziecko żyje na pograniczu dwóch światów: realnego i iluzji (dziecięce zabawy, fantastyczne opowiadania dorosłych, własne konfabulacje, sny, marzenia, niezwykłe pomysły). Dla dziecka granica między nimi jest bardzo słabo wyczuwalna.

Dzieci tworzą specyficzny świat przedstawiony:

• swobodne rysunki dziecka,

• uzupełnianie rysunków wypowiedziami słownymi jednym z podstawowych elementów świata przedstawionego są zdarzenia

Akcja (związki postaci i zdarzeń) rozpoczyna się w wyraźnie zaznaczonych układach przestrzennych.

Dziecięce emocje również odgrywają ważną rolę.

Skłonności lingwistyczne dziecka ekikiki (wiersze motoryczne) - powstają od 2 do 7 roku życia.

• twórczość słowna = fizjologia, związana z rozwojem psychofizycznym

Zainteresowanie praktyczne językiem - od 8 do 10 roku życia - po zapoznaniu się z dostępną tradycyjną literaturą dziecko stara się naśladować poznane wzory.

• teksty „mimetyczne”, opisowe

W okresie dojrzewania powraca spontaniczna wypowiedź, która najczęściej przybiera kształt monologu literackiego - wyznania (na ogół są to wiersze o charakterze solilogium, tj. utwory pisane o sobie dla siebie). Czasem pojawiają się monologi wewnętrzne o typie strumienia świadomości, notowane zazwyczaj w młodzieńczych pamiętnikach.

• konstruowanie własnego systemu wartości

• podkreślanie „ja” mówiącego

• duży ładunek liryzmu

• mocne związki z rzeczywistym „ja” twórcy tekstu

• świat przedstawiony - podporządkowany silnym uczuciom i mocnym przeżyciom podmiotu lirycznego

ODKRYWANIE ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO W LITERATURZE

Dziecko w pierwszym, naturalnym kontakcie traktuje książkę jako przedmiot-
-zabawkę. W miarę dorastania i zdobywania estetycznych doświadczeń pojawia się i rośnie w dziecku świadomość specyficznej funkcji słowa w literaturze, słowa budującego odrębny, autonomiczny świat wyobraźni. Na tym etapie pojmowania dziecko słuchając baśni lub opowiadania, czuje się uczestnikiem prezentowanych zdarzeń, wchodzi w sam środek świata przedstawionego.

Podstawowymi elementami warunkującymi pełne zrozumienie i odbiór estetyczny dzieła literackiego, funkcjonującymi analogicznie do „widzenia” i „świadomości wzrokowej” są (wg Strzemińskiego):

• pełne rozumienie sensu wypowiedzi językowej,

• przypisywanie jej znaczeń wtórnych, nadanych wartości symbolicznych, charakterystycznych dla języka poetyckiego (w znaczeniu języka literatury).

Tok rozumowania (modelowy):

• (1) na terenie literatury, którą ma objąć w całości narastająca etapami świadomość literacka czytelnika, istnieje pierwszy, uproszczony, „konturowy” odbiór rzeczywistości przedstawionej. To jest zwrócenie uwagi odbiorcy głównie na zdarzenie, elementarną jednostkę fabuły.

• to pojedyncze, statyczne zdarzenie rozwija się później w bardziej złożony szereg - akcję

• utwory pisane dla najmłodszych mają prostą, ale wyrazistą akcję

• (2) wyodrębniony bohater literacki prezentuje się najpierw w sposób uproszczony, przez znaczący rekwizyt

• Czerwony Kapturek dziewczynka w czerwonej czapeczce

• Kot - w wysokich butach z cholewami

itd.

• z czasem w świadomości czytelnika-dziecka do skonkretyzowanego wyglądu postaci dołączają się jej cechy charakterystyczne

• w pytaniu skierowanym do dzieła najważniejszy staje się zaimek pytający kto?

• (3) kolejny etap - odbiór dalszych elementów świata przedstawionego - szczegółów dotyczących akcji (miejsce, tło, relacje przestrzenne)

• pytania: gdzie?, w jaki sposób?, w związku z czym?

• odbiór wątków pierwszo- i drugoplanowych oraz epizodycznych

• uzmysłowienie sobie relacji przestrzennych w utworze, odbiór znaczeń metaforycznych

• (4) odkrycie narratora (kto mówi?, dlaczego tak mówi?, skąd o tym wie?)

ZDARZENIE (1) POSTAĆ (2) PRZESTRZEŃ

UTWORU (3)

Dzieci w utworach przeznaczonych dl siebie, zwłaszcza w baśniach (najłatwiej) spostrzegają ramy tekstu: formuły początku i końca o bardzo typowej stylistyce.

• Funkcje:

• artystyczna

• uwiarygodnienie tekstu

• wysunięcie na pierwszy plan narratora

PERCEPCJA DZIEŁA
MALARSKIEGO (wg Strzemińskiego)	LITERACKIEGO
KONTUR SYLWETKA BRYŁA ŚWIATŁOCIEŃ WIDZENIE RUCHOME	ZDARZENIE POSTAĆ PRZESTRZEŃ NARRACJA GRY Z TRADYCJĄ LITERACKĄ

Powyższy model jest ściśle laboratoryjny.

POETYCKA EDUKACJA

• poznawanie funkcji poetyckiej języka na drodze działania

• zabawy z tekstem (klasy I-IV)

• wyróżnianie leksykalnych środków stylistycznych, określenie ich funkcji (klasa V)

• analiza porównawcza (gimnazjum)

• interpretacje

NAUKA LEKTURY

Pierwszy kontakt z lekturą nie jest bezpośredni - ważna jest tu rola pośrednika, on tworzy pierwszy wzorzec nawyków związanych z lekturą.

Dziecko styka się z mową ekstatyczną już w okresie niemowlęctwa.

Poetycki obszar, w którym żyje małe dziecko:

• wiersze i recitativo matki,

• specyficzne nazewnictwo przedmiotów i czynności,

• dziecięca dźwiękomowa,

• śpiewanki, bujanki - usypianki,

• wywracanki słowne.

Małe dziecko, oglądając przy współudziale dorosłego obrazki w książce, najpierw - ucząc się mowy - powtarza w swoim języku nazwy przedstawionych na rysunku przedmiotów i łączy je z wykonywanymi czynnościami.

Potem domaga się od osób dorosłych ujęcia całości obrazka w formę pojedynczego zdarzenia:

• układ egocentryczny - głównym bohaterem jest samo dziecko,

• obrazki - początkowo tylko znaki ikoniczne, włączanie się do nich znaków słownych jest kilkuetapowe:

• opowiadanie pośrednika lektury związane jedynie z treścią obrazka,

• próby włączenia tekstu pisanego do tych głośnych komentarzy,

• poszerzanie rozmiaru tych wstawek, zwiększenie ich ilości,

• dziecko jest w stanie ich wysłuchać cały czytany tekst.

Włączanie do komunikatu gestu, mimiki, odpowiedniej modulacji głosu, własnego komentarza słownego, który powinien przerodzić się w rozmowę o lekturze.

Podstawową potrzebą czytelniczą jest potrzeba słuchania dla przyjemności.

Drugi kierunek lektury uwzględnia potrzebę emocjonalnych przeżyć czytelnika (płacz, śmiech) - kod semantyczny, który tworzy atmosferę dzieła i charakterystykę postaci (Roland Barthes).

Trzeci kierunek to potrzeba czytelniczej wiedzy - kod kulturowy (dziecięce pytania).

Czytelnicza potrzeba kombinowania, pewnego wysiłku umysłowego - kod hermeneutyczny.

Potrzeba marzenia - kod symboliczny w zbiorze dziecięcych pytań znaczy ten kod ciekawość.

Pełne doświadczenie czytelnika.

PROCES CZYTANIA
POLA SEMANTYCZNE LEKTURY, ZWANE KODAMI	POTRZEBY CZYTELNIKA ZWIĄZANE Z LEKTURĄ	RODZAJ I GATUNEK PODPORZĄDKOWANE KIERUNKOM LEKTURY
Kod działań narracyjnych	Potrzeba przyjemności czytania	Baśń Opowiadanie Powieść przygodowo- -podróżnicza
Kod semantyczny	Potrzeba emocji	Od groteski do melodramatu
Kod kulturowy	Potrzeba wiedzy	Epopeja Powieść historyczna Powieść obyczajowa
Kod hermeneutyczny	Potrzeba kombinowania	Zagadki-łańcuszki Powieść sensacyjna
Kod symboliczny	Potrzeba marzenia	Utwory liryczne Powieść science fiction

Kierować lekturą zachować u dziecka postawę czytelniczą wobec tekstu.

Świat opowiadany (czytany) przez pośrednika staje się własnością dziecka. W jego oczach otrzymuje znamię realności, a ono samo czuje się jego bezpośrednim uczestnikiem.

SAMODZIELNA LEKTURA

3 podstawowe modele kontaktu dziecka z książką:

1. „POCZYTAJ MI, MAMO”

• umiejętność czytania leży w oczach dziecka w granicach magicznej umiejętności świata ludzi dorosłych

• obecność „głośnego” promotora - pośrednika w przekazie lektury - jest konieczna

• zasada psychologicznej identyfikacji dziecka z opiekunem-
  -pośrednikiem

2. „JUŻ CZYTAM”

• dotyczy dzieci starszych, umiejących sobie poradzić ze słowem drukowanym

• dziecko w wieku od 7 do 10 lat nie może jeszcze w sposób właściwy uchwycić całości znaczeniowej utworu literackiego, ponieważ koncentruje się na „odcyfrowywaniu” literek

• uzasadniona psychologicznie chęć naśladowania - dziecko własne „ja” umieszcza w obrębie świata przedstawionego, rzutując własne emocje na wybranego bohatera lub narratora

3. „SAMODZIELNA LEKTURA”

• rozpoczyna się w wieku 11-12 lat

• lektura odpowiedzialna i świadoma

• dziecko wkracza w okres swobody i niezależności intelektualnej, w których zaznacza się świadomy wybór oraz określone, indywidualne upodobania estetyczne

• lektura staje się jednym z podstawowych składników życia psychicznego, który tworzy własny obraz świata

Kryteria oceny relacji czytelnik (nastolatek) książka:

• Jaką książkę wybrał czytelnik?

• Jak długo czyta (w odcinkach czy jednym tchem)?

• Czy czyta do końca, czy zostawia nie doczytaną?

• Ile razy sięga po tę samą książkę?

• Kiedy i gdzie ją czyta?

• Jakie miejsce zajmuje ta książka na jego półce? Jaki jest jej wygląd zewnętrzny?

• Czy poleca ją do czytania rówieśnikom?

• Czy mówi i do kogo na temat przeczytanej książki?

• Co mówi o książce? (Cytaty, powołanie się na autorytet książki, krytyka).

• Czy próbuje użyć jej w działaniu? (Uczenie się fragmentów na pamięć, ilustracje, próby dokonania adaptacji książki).

Świat przedstawiony odbierany jako:

• obraz świata realnego

• wzór do naśladowania

• sacrum

• świat, którego sens kryje „drugie dno” utworu

• przekaz osobowości autora

• wartość autonomiczna (lektura koncentruje się na samym dziele, może mieć charakter zabawowy)

BOHATER LITERACKI W FUNKCJI POŚREDNIKA

Dziecko poznając kolejnych bohaterów literackich łączy się z nimi uczuciowo. Bliższe poznanie wzmaga jego sympatię dla nich, mocne emocjonalne zaangażowanie wyznacza wartości i kieruje wyborem moralnym.

Bohaterowie pojawiający się w doświadczeniach literackich dziecka:

• zwierzęta z książeczek obrazkowych

• dziecko ogranicza się do ich rozpoznawania i uczenia się ich nazw

• odnajdywanie antropomorfizacji (np. kaczka-dziwaczka)

• bohaterowie-zwierzęta w bardziej rozbudowanych układach fabularnych, ale wciąż do wzorów ludzkich (koziołek-Matołek)

• zwierzęta pozostające zwierzętami i ta ich sytuacja egzystencjalna jest tematem opowiadania (powieści Curwooda, Księga dżungli Kiplinga itp.)

• zwierzęta jako najbliższe otoczenie człowieka

• ludzie - mali i duzi - których zabawne przygody i komiczne cechy charakteru budzą zaciekawienie, a czasem śmiech dzieci (bajeczki Brzechwy i Tuwima)

• postaci baśniowe z dłuższych utworów fabularnych, żyjące gdzieś daleko (Śnieżka, Mały Książę)

• fantastyczne postacie ludzików - krasnoludków, drewniaczków, plastusiów (Muminki, Pinokio)

• zabawki - lalki, misie, maskotki, pociągi, samochody, wózki, klocki - własność przedmiotowa dziecka (Kubuś Puchatek)

• ludzie - dziewczynki, chłopcy i dorośli - którzy są mimetycznym obrazem postaci realnych albo pojawiają się w uproszczeniu czy deformacji w charakterze kukiełek lub lalek (dziewczynka z zapałkami, Robinson Cruzoe, Guliwer itd.)

• bohater literacki = pośrednik w dziecięcym poznawaniu świata i ludzi

• dziecko próbuje na razie na płaszczyźnie literatury dziecięcej zrozumieć siebie w kontakcie z innymi

PRZESTRZEŃ MIĘDZYOSOBOWA A WYCHOWANIE

Układ relacji osobowych i rozwijająca się wraz z nimi sytuacja komunikacyjna:

• ty (ja) kształtowanie (Jachowicz)

• ja i ja utożsamianie (Konopnicka)

• ja (my) i wy wyodrębnienie (Porazińska)

• ja i ty kontakt (Przyboś)

• ja odosobnienie (Wawiłow)

• ja a ty porozumienie (?)

Ta spontaniczna twórczość słowna (i nie tylko) wygasa wraz z dorastaniem dziecka.

6

---