al. Marcin Krycki IV
Szczecin, 20.01.2007 r.
Kohelet - życiowy pesymista, antyhellenista
czy nauczyciel mądrości.
Próba określenia celu powstania Księgi Koheleta
W tej pracy chciałbym ukazać jaki cel miał autor Księgi Koheleta, czy był on - jak twierdzą niektórzy - pesymistą, czy może zachęcał do bezrefleksyjnego korzystania z życia, a może chciał nauczyć współczesnych sobie Izraelitów prawdziwej mądrości życiowej. Aby rzetelnie podejść do interpretacji przesłania tej Księgi i roli jaką miała spełnić wobec uczniów sięgających po nią, należy określić: autorstwo (a właściwie zarysować, co o autorze można powiedzieć), adresatów, czas powstania, środowisko, w jakim się kształtowała i pod wpływem jakich czynników została napisana. Dopiero wtedy rozjaśni się nam właściwy obraz tej księgi mądrościowej.
Autor i czas powstania Księgi Koheleta
Na oznaczenie autora został użyty termin tl,h,qo (LXX - VEkklhsiasth,j , Wul - Ecclesiastes, BT - Kohelet), rodzaj żeński tego słowa wyjaśniano tym, że tak jak w księdze Ezdrasza, ma on oznaczać urząd lub funkcję (rodzaj ten był używany często na określenie osoby płci męskiej piastującej urząd). Była to funkcja pełniona w izraelskim zgromadzeniu religijnym, polegała na pouczaniu, byciu kaznodzieją, przełożonym zgromadzenia, mówcą na zgromadzeniu, gromadzącym. Mógł to być nauczyciel lub osoba kolekcjonująca nauczanie mądrościowe. Do XIX w. na podstawie słów tytułowych (1,1) autorstwo Koh przypisywano królowi Salomonowi. Jednak jest to interpretacja fundamentalistyczna. Ustalając autora i czas powstania należy wziąć pod uwagę kryteria wewnętrzne takie jak język, podejmowane tematy czy aluzje do wydarzeń historycznych.
Większość współczesnych autorów jest zgodna co do faktu, że autorem Koh nie był król Salomon. Powołanie się na Salomona (właściwie to na jednego z synów Dawida, jednak Salomon był znany z mądrości, więc to na niego autor najprawdopodobniej chciał się powołać) jest konwencją (fikcją) literacką miało na celu podkreślenie wagi i mądrości zawartego w księdze tekstu. Autor przez powołanie się na autorytet Salomona mógł również chcieć uchronić swoje dzieło od ewentualnych późniejszych zmian i poprawek.
O autorze Koh niewiele można powiedzieć: był człowiekiem mądrym i pobożnym, został zapamiętany jako nauczyciel ludu i wydawca tekstów mądrościowych, który zasłużył sobie na zaszczytne miano Kohelet, był Żydem prawdopodobnie pochodzącym z Aleksandrii, obeznanym z kulturą hellenistyczną czcicielem Jahwe, żył prawdopodobnie około III w. przed Chrystusem za panowania Ptolemeuszów.
Doszliśmy tu do problemu datacji księgi ustalanej przez większość egzegetów na lata 300-200. Przemawia za tym język, który różni się od czystego języka hebrajskiego (stosowanego przed niewolą babilońską), w którym można zauważyć naleciałości języka aramejskiego i kananejskiego, ponadto występują tu dwa terminy wywodzące się z języka perskiego sDer>P (park) i ~G"t.Pi (wyrok), a język jest podobny do języka Miszny. Niektórzy szukali w Księdze aluzji do zdarzeń i osób z historii Palestyny, np. w miejscu gdzie jest mowa o „chłopcu” i „wielkim królu” (Koh 4,13-16; 9,13-16; 10,16n) doszukuje się aluzji do Antiocha III Wielkiego (233-187 r.; zdobycie Jerozolimy - 203 r.), Ptolemeusza IV Epifanesa (222-205 r.) lub któregoś z Seleucydów (Palestyna pod panowaniem syryjskim - od 198 r.), jak również aluzji do Archimedesa i oblężenia Syrakuz w III w.
Ustaliliśmy prawdopodobną górną datę (przybliżony okres, a nie dokładna data) powstania Koh, zaś dolną - wiek II - można wyznaczyć na podstawie odkryć w Qumran, gdzie znaleziono fragmenty Koh pochodzące prawdopodobnie z połowy II w., ponadto nie ma w Koh żadnych wzmianek o prześladowaniach Żydów za Antiocha IV Epifanesa (175-164 r.). Oczywistym jest, że Koh nie jest dziełem jednorodnym, przyjmuje się powszechnie, że posiada późniejsze dodatki od wydawcy dzieła Koheleta - prolog i epilog.
Okoliczności powstania księgi
Najistotniejszą kwestią do rozstrzygnięcia jest pytanie czy Księga Koheleta powstała pod wpływem myśli hellenistycznej. Skoro autor Koh tworzył ok. III-II w. to musiał się zetknąć z kulturą hellenistyczną, która w pierwszej fazie zalała Wschód w latach 301-198. Jak utrzymuje Michał Peter, Księga Koh nosi na sobie piętno czasów nowszych (hellenizacja). Koh chciał skierować swoje orędzie zarówno do obcych, jak również do Izraelitów zachwyconych kulturą grecką. Jego pogląd podziela Edward Zaliszewski, twierdząc, że „okres w którym Żydzi (…) zetknęli się z hellenizmem odpowiada całej atmosferze i nauce Koheleta”. Za wpływem greckim opowiadają się również: E. Pfeiderer, E. Sellin i A. Allgeier (wpływ myśli Heraklita, stoików, Epikura i cyników); H. Ranston i F. Dornseiff (wpływ pisarzy gnomicznych, Hezjoda i Teognisa); J. van der Ploeg (ogólnie wpływ myśli hellenistycznej).
Najbardziej rzetelną analizę tego problemu podejmuje Antonio Bonora w swoim dziele Księga Koheleta. Najpierw poddaje w wątpliwość proces hellenizacji Palestyny w III w., stwierdza, że autor Koh nie wykazuje zażyłości z językiem greckim, jednak ostatecznie opowiada się za bezpośrednim wpływem myśli greckiej na Koh. Powołuje się tu na autorytet takich badaczy jak M. Hengel, R. Braun i N. Lohfink. Na podstawie swoich badań twierdzi, że w III w. wystąpiła „pewna penetracja kultury hellenistycznej”. Stawia on hipotezę, że „Kohelet był `filozofem' żydowskim, który w III wieku przed Chr. próbował dialogu między wiarą Judejczyków a popularną filozofia grecką”. Jak twierdzi Claus Schedl: „Dzieło Koheleta jest oczywistą polemiką. Jego ataki są jednak skierowane nie przeciw zewnętrznej filozofii hellenistycznej, lecz nieprzyjaciela należy szukać we współczesnym judaizmie. Ponieważ on sam był mistrzem mądrości, jego walka skierowała się przeciw pewnym siebie naukom mądrościowym, których budowę burzy i doprowadza do absurdu.” Ten sam egzegeta stwierdza, że w okresie panowania Ptolemeuszów Palestyna cieszyła się długim pokojem, jednak skutkowało to duchowym rozpadem.
W tym miejscu powoli zarysowuje się cel spisania tej Księgi - dialog z wszystkimi, którzy bezkrytycznie przyjmują myśl grecką . Spróbuję teraz opisać ogólny klimat jaki panował w środowisku powstawania Koh. Autor Koh zetknął się z kulturą grecką, z jej filozofią, barwną religią, zasadami życia społecznego. O wpływie hellenizmu na środowisko żydowskie może świadczyć powstanie polis - miast hellenistycznych: Gaza, Aszdod, Aszkelon, Joppa, Ptolemaida, Samaria, Scytopolis (Bet-Szean), Gadara, Filadelfia (Rabba-Ammon); przeniknięcie greckich zwyczajów i metod do Jerozolimy za czasów Antiocha IV Epifanesa (choć, jak to zostało wcześniej ustalone, jest to czas niedługo po napisaniu Koh, jednak stanowi dowód na to, że proces ten postępował i znalazł zwieńczenie w reformach Antiocha IV). Również w tym czasie Żydzi podzielili się na zwolenników hellenizmu i asydejczyków - zwolenników Prawa. Zjawisko hellenizacji niosło ze sobą wiele zagrożeń, przede wszystkim zagrożenie utraty wiary na rzecz mitologii greckiej oraz przejmowanie zwyczajów Greków. Najczęściej tej modzie ulegają młodzi.
Przesłanie i cel Księgi Koheleta
Zrozumienie przesłania i treści Koh utrudnia znacznie jej kompozycja. Niektórzy twierdzą, że brak jej logiczności, zawiera wiele sprzeczności, jednak podjęto próby wyjaśnienia tego faktu. Część egzegetów (A. Allgeier, A. Miller, S. de Ausejo) wysunęło tezę, że kompozycja Koh stanowi zapożyczoną od Greków diatrybę, czyli wirtualny dialog z czytelnikiem, charakteryzujący się naświetlaniem problemu z różnych stron, na różne sposoby, prezentujący zaciekawiające a nawet paradoksalne ujęcia. Wszystko to miało na celu zmuszenie do myślenia, do refleksji nad przedstawioną nauką. Jest jeszcze wiele innych koncepcji dotyczących kompozycji, jednak przedstawianie ich nie jest to celem mojego wywodu. Przytoczyłem jedną z nich - diatrybę, gdyż sądzę, że dobrze oddaje ona klimat Księgi, która powstała pod wpływem myśli greckiej, a zasadniczym celem diatryby jest skłonienie do myślenia. Po długich wywodach na temat struktury księgi Marian Filipiak stwierdza: „Księga Koheleta nie jest zbiorem wypowiedzi na różne tematy, lecz posiada jedną myśl główną progresywnie rozwijana przez wszystkie rozdziały”.
W czasach ulegania kulturze greckiej nie było łatwo stworzyć dzieła dydaktycznego, które miałoby cudowne działanie i rozwiązało kryzys odchodzenia od rodzimej kultury, wiary i praw nadanych i kultywowanych od wieków. Potrzeba było czegoś wyjątkowego i takim wyjątkowym dziełem była Księga Koheleta, nie z powodu cudownej skuteczności, ale z powodu niesamowitej mądrości i nieprzemijającego przesłania. Pisząc po hebrajsku, w czasach, kiedy znajomość tego języka zanikła, ma się świadomość, że pisze się dla tych nielicznych ambitnych, którzy z zapałem i determinacją sięgną po te dzieło. Autor miał świadomość, że musi przedstawić mądrość wyjątkową, ukazującą prawdę w sposób bezwzględny. W sposób piękny i niemal poetycki cel Koh wyraża Tadeusz Żychiewicz: „Jest to Księga Poszukiwań. Ktoś nieznany nam z imienia szuka sensu świata i sensu istnienia. Szuka prawdy. Szuka mądrości. Opoki bytu. Czegoś co nie byłoby miałkim piaskiem osypującym się pod ciężarem stóp albo topielą pokrytą złudnym kożuchem mszarnym”.
Moim celem nie jest analiza treści księgi lecz przedstawienie ogólnego klimatu, jaki autor tworzy w swym dziele. Antonio Bonora przedstawia wiele stanowisk egzegetów co do charakteru autora, i tak niektórzy są zdania, że autor jest: pesymistycznym mędrcem, krytycznym intelektualistą, nieufnym wobec świata, sceptykiem, Żydem przeżywającym stan kryzysu, bezsilnym filozofem, czy filozofem złotego środka. Jednak nie jeden egzegeta zauważa w Koh ogromne pokłady radości.
Rzeczywiście przy powierzchownej można odnieść wrażenie, że autor Koh był pesymistą, że w świecie nie dostrzegł żadnego sensu i wszystko nazwał marnością. A w rzeczywistości jest inaczej. Na podstawie, tego, co wcześniej ustaliłem (mądrość autora i jego autorytet, trudny czas w jakim znaleźli się Żydzi - odejście od tradycji i porzucenie mądrości cenionej przez ojców, nieumiejętność oceny i wartościowania tego, co przynosi kultura grecka) wystąpienie autora z nauką zawartą w Koh było aktem niezwykłego heroizmu mędrca, było nacechowane nadzieją, że da się wszystko naprawić i jest szansa aby ukazać, że pogoń za tym co niestałe jest bezsensem. Są 2 powody dla których autora Koh można nazwać optymistą: po pierwsze ma on nadzieję, że jest dla tych ludzi jeszcze szansa na poznanie właściwej drogi życia i umiejętności myślenia, a po drugie w swej treści podaje wiele pozytywnych aspektów życia, które przy płytkiej lekturze mogą umknąć.
Na podstawie powyższych rozważań można stwierdzić, że celem autora było ostrzeżenie przed bezkrytycznym przyjmowaniem greckiej kultury, religii i wartości rozumianych w sposób subiektywny (tak, jak dla mnie jest najwygodniej) i ukazanie prawdziwej drogi - zastanowienia nad tym, za czym biegnę. Doskonale oddaje to Michał Peter mówiąc: „zarówno obcym, jak głównie braciom Izraelitom, których porwał entuzjazm Hellenów do życia i jego wartości, zapał do nauki, sztuki, czy wreszcie nieskrępowanego wyżycia się zmysłowego - tym wszystkim doświadczony starzec rzuca swe ostrzegawcze: to marność!”
Koh prezentuje mądrość niezwykle cenną - mądrość przedstawioną w zalążku, który musimy w swoim życiu rozwinąć - jest to po prostu myślenie. Choć pojawiają się inne próby określenia celu powstania Księgi (np. przygotowanie negatywne do Ewangelii - „księga Koheleta wykazuje niedosyt w przyjęciu dotychczasowych rozwiązań filozoficzno-etycznych i równocześnie stanowią dowód na istnienie podświadomej tęsknoty ówczesnych ludzi za Objawieniem wyższym - nowotestamentowym.”) to nie koniecznie muszą one stać w sprzeczności z moimi wnioskami, gdyż prawda nie jest jednowymiarowa, a głębia Koh zawsze będzie inspirowała do dalszych poszukiwań i badań.
W tej pracy starałem się odpowiedzieć na pytanie o cel napisania Księgi Koheleta. Mam świadomość, że jest to zadanie niezwykle trudne, zwłaszcza że nie ma jednolitego stanowiska biblistów wobec tego tekstu i istnieje wiele nierzadko sprzecznych stanowisk. Jednak badając dostępne opracowania sądzę, że można potwierdzić tezę, iż autor chciał nakłonić sobie współczesnych do myślenia, do twórczej refleksji nad zalewającym Wschód hellenizmem. Oczywiście jest to tylko jeden z aspektów i nie wyklucza innych motywów powstania tego tekstu.
Bibliografia:
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, Poznań 1991.
BibleWorks, Version 5.0.020w, 2001.
Bonora A., Księga Koheleta, Kraków 1997.
Cox D., Księga Koheleta, w: Metzger B. M., Coogan M. D. (red.), Słownik wiedzy biblijnej, Warszawa 1997, s. 364-366.
Drozd J., Księga Koheleta, w: Peter M., Wolniewicz M. (red.), Zanim otworzysz Biblię, Poznań 1981, s. 102-105.
Filipiak M. (opr.), Księga Koheleta. Wstęp - przekład z oryginału - komentarz - ekskursy, w: Pismo Święte Starego Testamentu , t. VIII-2, Poznań-Warszawa 1980.
Peter M., Dzieje Izraela, Poznań 1996.
Reinecker F., Maier G., Księga Koheleta, w: Chrostowski W. (red. wyd. pol.), Leksykon biblijny, Warszawa 2001, s. 394-395.
Ridouard A., Lacan M.F., Radość, w: Leon-Dufor X., Słownik teologii biblijnej, Poznań 1994, s. 845-849.
Schedl C., Historia Starego Testamentu, t. V, Tuchów 1995.
Stachowiak L., Wstęp do Starego Testamentu, Poznań 1990.
Tablica chronologiczna, w: Chrostowski W. (red. wyd. pol.), Leksykon biblijny, Warszawa 2001, s. 917-924.
Tyloch W., Dzieje ksiąg Starego Testamentu, Warszawa 1985.
Wright A.G., Księga Koheleta. Wprowadzenie, w: Chrostowski W. (red. wyd. pol.), Katolicki komentarz biblijny, Warszawa 2004, s. 538-540.
Wright A.G., Murphy R.E., Fitzmyer J.A., Historia Izraela, w: Chrostowski W. (red. wyd. pol.), Katolicki komentarz biblijny, Warszawa 2004, s. 1896-1944.
Zawiszewski E., Zagadnienia wybrane do Wstępu Szczegółowego Starego Testamentu. Cz. III. Księgi dydaktyczne, Pelplin 1983.
Żychiewicz T., Stare Przymierze. Kohelet, Hiob, Syracydes, Kraków 1978.
Por. W. Tyloch, Dzieje ksiąg Starego Testamentu, Warszawa 1985, s. 321.
Por. F. Reinecker, G. Maier, Księga Koheleta, w: W. Chrostowski (red. wyd. pol.), Leksykon biblijny, Warszawa 2001, s. 394.
Por. E. Zawiszewski, Zagadnienia wybrane do Wstępu Szczegółowego Starego Testamentu. Cz. III. Księgi dydaktyczne, Pelplin 1983, s. 19.
W tekście hebrajskim słowo Kohelet jest poprzedzone rodzajnikiem określonym (haq - tl,h,ÞAQh;) co sugeruje, że przydomkiem tym był określany ktoś znany, konkretna osoba - [ten] Gromadzący (por. D. Cox, Księga Koheleta, w: B. M. Metzger, M. D. Coogan (red.), Słownik wiedzy biblijnej, Warszawa 1997, s. 364).
Por. A.G. Wright, Księga Koheleta. Wprowadzenie, w: W. Chrostowski (red. wyd. pol.), Katolicki komentarz biblijny, Warszawa 2004, s. 538.
Zob. także Koh 1,12 = 1Krl 10,11; Koh 2,3 = 1Krl 10,12; Koh 2,7 = 1Krl 10,11; Koh 2,4-6= 1Krl 6-7.
Por. E. Zawiszewski, dz. cyt., s. 21.
Por. T. Żychiewicz, Stare Przymierze. Kohelet, Hiob, Syracydes, Kraków 1978, s. 12.
Por. L. Stachowiak, Wstęp do Starego Testamentu, Poznań 1990, s. 451.
Por. tamże.
Wszystkie kolejne daty odnoszą do okresu przed narodzeniem Chrystusa, chyba że zaznaczono inaczej.
Por. E. Zawiszewski, dz. cyt., s. 21.
Por. J. Drozd, Księga Koheleta, w: M. Peter, M. Wolniewicz (red.), Zanim otworzysz Biblię, Poznań 1981, s. 102.
Por. A. Bonora, Księga Koheleta, Kraków 1997, s. 6.
BibleWorks Timelines, Event (233 B.C. to 187 B.C.); Event (203 B.C.).
BibleWorks Timelines, Event (222 B.C. to 205 B.C.).
Tablica chronologiczna, w: W. Chrostowski (red. wyd. pol.), Leksykon biblijny, dz. cyt., s. 923.
Por. M. Filipiak (opr.), Księga Koheleta. Wstęp - przekład z oryginału - komentarz - ekskursy, w: Pismo Święte Starego Testamentu , t. VIII-2, Poznań-Warszawa 1980, s. 24.
Por. W. Tyloch, dz. cyt., s. 325.
Por. M. Filipiak, dz. cyt., s. 23.
BibleWorks Timelines, Event (175 B.C. to 164 B.C.).
Por. L. Stachowiak, dz. cyt., s. 451.
Por. M. Peter, Dzieje Izraela, Poznań 1996, s. 109.
Por. tamże, s. 110-111.
E. Zawiszewski, dz. cyt., s. 21.
Por. W. Tyloch, dz. cyt., s. 324-325.
A. Bonora, dz. cyt., s. 8-9.
C. Schedl, Historia Starego Testamentu, t. V, Tuchów 1995, s. 222.
Por. tamże, s. 220.
Por. 1 Mch 1,10-15; 2 Koh 4, 7-20.
Por. A.G. Wright, R.E. Murphy, J.A. Fitzmyer, Historia Izraela, w: W. Chrostowski (red. wyd. pol.), Katolicki komentarz biblijny, dz. cyt., s. 1926.
Por. M. Peter, Dzieje Izraela, dz. cyt., s. 110.
Por. tamże, s. 111.
M. Filipiak, dz. cyt., s. 60.
Por. J. Drozd, dz. cyt., s. 105.
T. Żychiewicz, dz. cyt., s. 12.
Por. A. Bonora, dz. cyt., s. 18-22.
Por. tamże, s. 22-25; por. także A. Ridouard, M.F. Lacan, Radość, w: X. Leon-Dufor, Słownik teologii biblijnej, Poznań 1994, s. 845.
Por. A. Ridouard, M.F. Lacan, Radość, dz. cyt., s. 845.
M. Peter, Dzieje Izraela, dz. cyt., s. 111.
Por. E. Zawiszewski, dz. cyt., s. 23.
J. Drozd, dz. cyt., s. 105.
1