Samobójstwo - czy można mu zapobiec?

Codziennie na całym świecie ponad 1000 osób umiera śmiercią samobójczą, a liczba prób samobójczych jest prawdopodobnie kilkakrotnie większa. Samobójstwo jest chyba najbardziej tragicznym sposobem kończenia życia. Bardziej niż jakiekolwiek inne ludzkie działanie mówi o rozpaczy i udręce, jest dramatycznym sygnałem, że dotychczasowe sposoby poradzenia sobie z bólem psychicznym zawiodły.

Sytuacje, które mogą prowadzić do pojawienia się zachowań samobójczych są bardzo rozmaite, należą do nich m.in.: znaczące niekorzystne zmiany w relacjach społecznych, pracy, szkole, domu, znaczące utraty np. śmierć bliskiej osoby czy diagnoza własnej choroby terminalnej, a także doświadczanie fizycznej czy psychicznej przemocy. Niezmiennie jednak osoby z zaburzeniami psychicznymi - cierpiące z powodu depresji, stanów lękowych, nadużywające substancji psychoaktywnych czy chorujące na schizofrenię, częściej targają się na swoje życie niż osoby zdrowe.

Najwięcej aktów samobójczych popełniają ludzie młodzi w wieku 16-21 lat. Drugim, niebezpiecznym okresem jest wiek 45-55 lat. Wbrew rozpowszechnionym sądom samobójstwa w Polsce (oraz w większości innych państw świata) częściej popełniają mężczyźni niż kobiety, we wszystkich grupach wiekowych. W 2006 roku w Polsce zmarło śmiercią samobójczą 4090 osób, w tym 3444 mężczyzn i 646 kobiet.

Zapobieganie samobójstwom to problem o światowym znaczeniu. Najnowsze badania wskazują, że jest to wprawdzie możliwe lecz wymaga całej serii działań, począwszy od zapewnienia jak najlepszych warunków wychowywania dzieci i młodzieży, poprzez skuteczne leczenie zaburzeń psychicznych, a skończywszy na kontrolowaniu czynników ryzyka w środowisku. Sukces programów zapobiegania samobójstwu zależy w ogromnej mierze od odpowiedniej popularyzacji informacji na ten temat oraz od pogłębienia świadomości ludzi.

Zapowiedź zamiaru samobójczego spotyka się z niezrozumieniem i rodzi w drugim człowieku silne uczucia: lęk, poczucie bezradności, niechęć i wyrzuty sumienia. Dlatego też ludzie często bagatelizują problem, odpowiadają ironią, odtrąceniem lub potępieniem, nierzadko nawet sprzyjają samobójstwu poprzez mniej lub bardziej uświadomione podżeganie do niego. Często też, nie rozumiejąc, czy nie rozpoznając prawidłowo intencji osoby z zamiarem samobójczym, narzucają jej swój punkt widzenia, zmuszają do optymizmu i aktywnego uczestnictwa w życiu grupowym.

Nie rozumiejąc i nie chcąc zrozumieć samobójstwa - ludzie wytwarzają szereg mitów i postaw usprawiedliwiających obojętność, ignorancję czy wrogość. Owe mity na zasadzie błędnego koła utrwalają się i zaczynają funkcjonować w społeczeństwie jako mechanizmy racjonalizacji, co utrudnia obiektywną ocenę zjawiska i działań profilaktycznych. Brunon Hołyst - jeden z czołowych suicydologów w Polsce, powiedział: „brak uświadomienia społeczeństwa powoduje utrwalanie się legend i przesądów, które utrudniają, a często uniemożliwiają, zapobieganie zjawiskom, które niezależnie od światopoglądu, oceniamy wszyscy jako smutne, bolesne i złe”.

Prześledźmy te najbardziej znane:

1. „Ludzie, którzy mówią o samobójstwie, nie odbierają sobie życia.”

2. „Samobójstwo przychodzi bez ostrzeżenia.”

3. „Samobójcy nie chcą umrzeć. Pragną jedynie manipulować swoim otoczeniem.”

4. „Próby samobójcze rzadko bywają ponawiane.”

5. „Wszyscy samobójcy są psychicznie chorzy.”

6. „Samobójstwa popełniają ludzie określonego typu.”

Wszystkie powyżej zapisane stwierdzenia są nieprawdziwe bądź nie przedstawiają pełni problemu.

Ad. 1 i 2) Samobójstwo nigdy nie pojawia się bez zapowiedzi lub przynajmniej sygnałów zwiastujących zagrożenie. Samobójstwo zwiastują pewne typowe symptomy, jak np.: obniżenie nastroju, przygnębienie, smutek, brak troski o wygląd zewnętrzny, unikanie kontaktów towarzyskich, pilne regulowanie własnych spraw, rozdawanie cennych przedmiotów itp. Według licznych autorów 80 do 85% samobójców ostrzegało uprzednio (werbalnie lub niewerbalnie) swoich najbliższych o zamiarze odebrania sobie życia. Zawsze jest czas na to, by je dostrzec i podjąć działania prewencyjne.

Ad.3) Wyrażenie „manipulować swoim otoczeniem” (niekoniecznie nawet w sensie szantażowania) kojarzy się negatywnie, natomiast jeśli nawet motywacja suicydenta (samobójcy) ma charakter instrumentalny, możemy spojrzeć na to z innej strony, jako wyrażenie jego potrzeby uwagi, uzyskania pomocy - są to osoby, które wyrażają wolę życia, jednak w innych, lepszych warunkach.

Ad.4) Niektórzy autorzy (na przykład T. Mitchel Anthony) szacują, że około 12% niedoszłych samobójców próby te ponawia nawet kilkakrotnie, przy czym trzecia próba jest już zwykle udana. Brunon Hołyst mówi nawet o 60%.

Ad.5) Jak zostało napisane na wstępie wielu spośród suicydentów cierpi na pewne zaburzenia psychiczne, jednak odsetek ich nie pozwala na przyjęcie generalnej tezy, iż choroba psychiczna, czy umysłowa leży u podłoża każdego samobójstwa.

Ad. 6) Można określić tzw. grupy podwyższonego ryzyka, jednak problem samobójstwa dotyka ludzi wszelkich ras, religii, ludzi w każdym wieku i w każdej sytuacji społeczno - ekonomicznej.

Cytując słowa młodej dziewczyny, której przyjaciółka popełniła samobójstwo, możemy dogłębnie poczuć ból, frustrację i zagubienie, które pojawiają się zawsze po śmierci kogoś bliskiego, a także pojąć ogrom poczucia winy, które przepełnia osoby, których najbliżsi popełnili samobójstwo:

Gdybym… Jakoś…

Dlaczego nie zauważyłam?

Tak byłaś dla mnie ważna

Dlaczego nie dzwoniłaś?

Nie dałaś mi znaku

Co chcesz zrobić

Bym mogła być gotowa

Przynajmniej pójść za Tobą

Zostały tylko wspomnienia

I krzyżyk, który mi dałaś

Tego dnia z uśmiechem

Tak wyraźnie pamiętam.

Tyle pytań nie znajdzie odpowiedzi

Nie mogę Cię zapytać

Strzał zabrał twój głos.

Zdobywając wiedzę oraz mierząc się z własnymi uczuciami i ograniczeniami, a przede wszystkim dając czas, zainteresowanie i wsparcie osobie z zamiarem samobójstwa, możemy zdziałać wiele. Pamiętać należy jednak o tym, że samotne działania mogą być bardzo obciążające i wyczerpujące.

W Ośrodku Interwencji Kryzysowej profesjonalny sposób pracy z osobami o tendencjach samobójczych wymaga interdyscyplinarnego zespołu, w którym zarówno lekarz psychiatra, jak i psycholog, pracownik socjalny, prawnik mają do spełnienia swoje niezmiernie ważne zadanie. Interweniujemy także w środowisku rodzinnym, szkolnym, rówieśniczym i zawodowym osób zagrożonych samobójstwem.

Oceniając ryzyko zagrożenia samobójstwem korzystamy ze schematu WHO:

Ryzyko samobójstwa	Objaw	Ocena	Postępowanie
0	Brak cierpienia emocjonalnego	_________	__________
1	Zaburzenie emocjonalne	Zapytać o myśli samobójcze	Wysłuchać z empatią
2	Niesprecyzowane myśli o śmierci	Zapytać o myśli samobójcze	Wysłuchać z empatią
3	Niesprecyzowane myśli samobójcze	Ocenić zamiar - plan i metodę	Zbadać możliwości Zidentyfikować wsparcie
4	Myśli samobójcze, ale bez zaburzeń psychicznych	Ocenić zamiar - plan i metodę	Zbadać możliwości Zidentyfikować wsparcie
5	Myśli samobójcze oraz zaburzenia psychiczne lub poważnie stresujące wydarzenie życiowe	Ocenić zamiar - plan i metodę	Zawrzeć kontrakt Skierować do psychiatry
6	Myśli samobójcze oraz zaburzenia psychiczne lub poważnie stresujące wydarzenia życiowe oraz pobudzenie i wcześniejsza próba samobójcza	Pozostać z pacjentem (aby nie dopuścić go do środków umożliwiających samobójstwo)	Hospitalizować

Celem interwencji kryzysowej jest:

• nawiązanie kontaktu emocjonalnego z osobą zagrożoną,

• diagnoza stopnia zagrożenia, w tym: bezpośrednie pytanie o plan i zamiary samobójcze,

• dociekanie motywów i uczuć prowadzących do samobójstwa,

• odreagowanie agresji,

• przezwyciężenie bierności poprzez wyodrębnienie problemów możliwych do rozwiązania i wspomaganie w ich rozwiązaniu,

• pobudzenie fantazji, rozmyślań, planów na dalsze życie.

Dalsza praca polega na otoczeniu niedoszłego samobójcy specjalistyczną opieką terapeutyczną przez przynajmniej kilka miesięcy. W okresie tym pomaga się mu odzyskać równowagę psychiczną i kontrolę nad swoim życiem.

Najważniejsze jednak to mieć czas i uwagę dla innych. Może się bowiem okazać, że jest to coś najlepszego, co można dać drugiemu człowiekowi - uratować jego życie.

Agnieszka Jaślikowska

Psycholog Zespołu Ośrodków Wsparcia w Piastowie

Dane Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)

Dane Komendy Głównej Policji (KGP)

B. Hołyst: „Samobójstwo — przypadek czy konieczność”, Warszawa 1983

T. M. Anthony: „Dlaczego? Czyli samobójstwo i inne zagrożenia wieku dorastania”, Warszawa 1994

B. Hołyst: „Samobójstwo, ucieczka od życia”, Warszawa 1991

---