Zagadnienia egzaminacyjne z historii prawa narodów

dla studentów kierunku stosunki międzynarodowe

1. Zagadnienia wprowadzające

• Periodyzacja dziejów prawa narodów: znaczenie i kryteria periodyzacji; znaczenie czynnika cywilizacyjnego w periodyzacji historii prawa narodów (ubi societas, ibi ius);

1. okres prehistoryczny (tworzenie się społeczności ludzkich, powstawanie miast, pojawienie się pisma);

2. starożytność (Azja - Środkowy Wschód i Egipt, świat grecki, okres rzymsko-helleński; świat pozaeuropejski);

3. Średniowiecze (wczesne średniowiecze, powstawanie Europy);

4. Europa nowożytna (era hiszpańska - 1494-1648, era francuska 1648-1815, era brytyjska 1815-1919; stopniowe kształtowanie się świadomości istnienia społeczności międzynarodowej, dominacja europejska w prawie narodów, kolonizacja i podbój kolonialny);

5. Świat XX w. (1919-1944/5).

• Terminologia: ius gentium do epoki hiszpańskiej, ius inter gentes (F. Vitoria, R. Zouche), europejskie prawo publiczne/narodów (G. de Malby, J. Moser), prawo narodów (F. Suarez), prawo międzynarodowe (J. Bentham)

• Podstawowe problemy , procesy i zjawiska: 1) problem ciągłości i zmiany w społeczności międzynarodowej i prawie narodów (brak ciągłości świata pozaeuropejskiego, zwłaszcza prekolumbijskiego, niewielki wpływ Afryki Śr. i Pd., Dalekiego Wsch.; współczesna emancypacja świata pozaeuropejskiego; różnorodność postaci społeczności międzynarodowej i prawa narodów; warunki powstania i istnienia prawa narodów); 2) sakralizacja i desakralizacja prawa (wzrost znaczenia pozytywnej woli państw, minimalizacja ograniczeń); 3) pozytywizacja prawa narodów (wzrost znaczenia umów międzynarodowych); 3) uniwersalizacja i egalitaryzacja społeczności międzynarodowej; 4) konstytucjonalizacja prawa narodów (problemy hierarchii w niezhierarchizowanej społeczności międzynarodowej);

• Struktura prezentacji materiału: 1) stan i przemiany społeczności międzynarodowej; 2) stan prawa narodów (instrumenty działania - głównie traktaty, rozstrzyganie sporów; prawo wojny, prawo pokoju); 3) nauka prawa narodów; uwagi o źródłach wiedzy o prawie narodów poszczególnych epok; polska nauka prawa narodów - podstawowe dzieła

2. Prawo narodów epoki starożytnej

2.1. Stan i przemiany starożytnej społeczności międzynarodowej

• Brak społeczności uniwersalnej, wspólnoty regionalne, relatywnie niestabilne; Azja - Środkowy Wschód: 1450-1200 pne; świat grecki - 600-338 pne; okres rzymsko-helleński IV w. pne - 168/146 r. pne; znaczenie wspólnego języka w funkcjonowaniu wspólnot międzynarodowych, rola bliskości położenia i środków transportu; brak świadomości istnienia społeczności międzynarodowej; charakter społeczności państwowych

• Duże znaczenie religii w życiu społeczeństw

• Problemy z ustalaniem właściwej chronologii

2.2. Stan prawa narodów w starożytności

Informacje ogólne: brak wyodrębnienia prawa narodów jako gałęzi prawa (nieujmowanie go w kategoriach porządku prawnego, brak wewnętrznej systematyki, brak uzasadnienia i opracowania doktrynalnego, brak kodyfikacji), duży wpływ religii na pojmowanie, stosowanie i egzekwowanie prawa narodów (trzy rodzaje sankcji: boska, społeczna, intelektualna), epika a przekaz historyczny

a) instrumenty działania: traktaty

• Pierwsze znane traktaty w historii: Lagasz - Umma (ok. 3010 r. pne), pierwszy traktat, którego treść znamy (III tys. pne król Abla - król Asyrii); praktyka traktatowa hetycka i asyryjska, struktura traktatów, rola religii, rodzaje traktatów

• Traktat między Ramzesem II a Hatuszylisem III (Egipt-Hetyci) - 21.11.1259 r. pne - budowa, treść, znaczenie

• Świat grecki: traktaty pokoju, philai, symmachiai, epimachiai, ligi i federacje: hegemonika symmachiai (Związek Delijski, Związek Ateński II, Liga Helleńska), sympoliteiai, amfiktioniai, wygasanie traktatów;

• Okres rzymsko-helleński: praktyka traktatowa Kartaginy (traktat Hannibala jako dowódcy siła zbrojnych Kartaginy z Macedonią z 215 r. pne), praktyka rzymska (trudności w rozróżnianiu stosunków zewnętrznych i wewnętrznych Rzymu; indutiae - rozejmy, deditio - kapitulacja, foedus iniquum, pax; traktaty klienckie: socii, amicitia, foedus; traktaty równoprawne; tryb negocjowania i zawierania traktatów, wygasanie traktatów)

b) prawo wojny

• Przyczyny wojen i ich podział: Izrael (wojna obligatoryjna - mitzva; wojna opcyjna - reshut), Grecja (przyczyny, neutralność wojenna - pokój Nikiasza, 422 r. pne, klauzule neutralności w traktatach pokojowych), okres rzymsko-helleński (iustae causa - Cycero/pium);

• Rytuały rozpoczynania wojny: Grecja (wypowiedzenie wojny - heroldowie, androlepsia - wyjątki od niej), okres rzymsko-helleński (ius fetiale - tryb wypowiadania wojny - ewolucja roli kolegium fecjałów);

• Kategorie przeciwników wojennych oraz prawo w trakcie wojny: wrogowie publiczni i prywatni, rozróżnianie kombatantów i osób niezaangażowanych w wojnę; immunitety w trakcie wojny (Grecja: dotyczące miejsc - asylia, miasta nieufortyfikowane, czasu: rozejmy religijne; osób: traktowanie jeńców), ryty pogrzebowe;

• Zakończenie wojny

c) prawo pokoju

• Zasady traktowania cudzoziemców: Grecja - dopuszczalność represaliów wobec cudzoziemców, androlepsia, xenoi, asylia, isopoliteiai, sympoliteiai, symbolon, proxenia

• Stosunki dyplomatyczne: zasada gościnności i przyjaźni, rozróżnianie wysłanników (Grecja), instrukcje i listy uwierzytelniające, zasady przyjmowania wysłanników (Grecja a Rzym), stałe misje (Babilon, Egipt, Grecja), przyczyny zerwania stosunków dyplomatycznych, przywileje i immunitety (wolność i bezpieczeństwo wysłanników).

3. Prawo narodów w średniowieczu

3.1. Stan i przemiany średniowiecznej społeczności międzynarodowej

• Periodyzacja średniowiecza i ważniejsze problemy: V-IX w. wczesne średniowiecze (duża dynamika zmian - najazdy ludów ze Wschodu; podział na Zachód i Wschód, czasowe połączenie za Justyniana Wielkiego; schizma wschodnia; powstanie państwa papieskiego - 756-1870 r., Donacja Konstantyna - 816 r.; próby jednoczenia Zachodu - cesarstwo Karola Wielkiego, pod koniec - powstawanie państw europejskich, powstanie cesarstwa niemieckiego - 962-1806), X-XIII w. stabilizacja społeczności średniowiecznej (diarchia - teoria dwóch mieczy oraz spór papiestwa z cesarstwem o władzę nad światem chrześcijańskim - uniezależnienie od cesarstwa - wybór papieża przez kardynałów 1059 r. Mikołaj II, Dictatus Papae z 1073 r. Grzegorza VII; 1122 r. Konkordat wormacki - 1222, 1234 - opracowanie dekretów Gracjana przez Rajmunda z Penjaforte; Unam Sanctum 1302 r. Bonifacego VIII; idea christianitas); XIII-XV w. - późne średniowiecze (związki miast - Hanza, rozwój transportu)

• Trzy komponenty świata średniowiecznego: Zachodniej Europy; świat Bizancjum (III/IV w. - 1453 r. ne) , świat Islamu (VII w. i n.);

• Państwo średniowieczne na Zachodzie (władza i prawo spersonalizowane, potem prawo ulega powiązaniu z terytorium, znaczenie systemu lennego, przenikalność państw: włączanie się w stosunki feudalne władców obcych, niezależność lenników od seniora, wpływy Kościoła; odwet i prawo oporu)

• Przyjmowanie do średniowiecznej rodziny narodów chrześcijańskich oraz wzajemne uznawanie władców: znaczenie uznania papieskiego na Zachodzie (badanie przydatności kandydata na władcę - Deliberatio papae - 1200 r., decretum Venerabilem Innocentego III z 1202 r., sposoby aprobaty: przez papieża, przez legata, przez delegowanego biskupa, bullą lub dekretem papieskim, konsekracja władców - i ewolucja jej znaczenia), traktatowe i inne uznawania się władców (np. traktat z Bonn z 921 r.; zjazd w Gnieźnie - 1000 r.)

• Prawo - hierarchiczne (zwł. św. Tomasz z Akwinu: lex Dei/aeterna; lex naturalia; lex positiva - ius civile i ius gentium; rola prawa kanonicznego, Ecclesia vivit lege romanae)

3.2. Stan prawa narodów na Zachodzie Europy

Informacje ogólne: brak wyraźnie wyodrębnionego pojęcia prawa narodów, ale są pierwsze próby jego określenia (Izydor Sewilski, VI/VII w.), brak oddzielenia od prawa państwowego, brak systematyki wewnętrznej, wielopoziomowość (efekt stosunków lennych), wpływ tradycji rzymskich

a) instrumenty działania: traktaty i sposoby rozstrzygania sporów

• Brak koncepcji traktatu i ujmowania zdolności do zawierania traktatów jako atrybutu państwa; traktaty są personalne, osobistym zobowiązaniem stron (potrzeba koratyfikacji, brak sukcesji, niekiedy problem prawa właściwego); pierwszy traktat synallagmatyczny - 1 dokument (traktat z Konstancji z 1153 r. m. papieżem Eugeniuszem III a cesarzem Fryderykiem I); problem miejsca traktatów w hierarchii źródeł (dominacja aktów papieskich); traktaty zawierane na różnych szczeblach i między różnymi szczeblami (niekoniecznie nierównoprawne, chociaż czasem na takie stylizowane)

• Zawieranie traktatów: brak przejrzystej procedury negocjowania (dopiero w XVI w. ukształtował się ich schemat), zasada spisywania, zaprzysięgania (iuramentum corporaliter praepositum - do XVII w.; przysięga w kościele - efekt: jurysdykcja kościelna, zastosowanie prawa kanonicznego) i opieczętowywania (rola kurii rzymskiej: apostolich auctoritate notarius, rejestr traktatów, uchybienie - grzechem zagrożonym nawet ekskomuniką); związanie traktatem (wymiana dokumentów podpisanych i opieczętowanych), zabezpieczenie przestrzegania traktatu (religijne, majątkowe, personalne - zakładnicy do XVII w., rzeczowe - zastaw w postaci miast lub zamków, wycofywanie wojsk, cesja terytorialna); ocena wad oświadczenia woli według prawa kanonicznego, sądy kościelne;

• Rozstrzyganie sporów: arbitraż papieski i cesarski (XII-XV/XVI w.), prawo papieży do angażowania się w spór ex officio, inne podmioty jako arbitrzy, podstawy arbitrażu (kompromis lub klauzula arbitrażowa), arbitraż instytucjonalny

b) prawo wojny

• Źródła postrzegania wojny: nauczanie Kościoła, tradycja rzymska, doświadczenia wojen prywatnych; wojna była uważana za sposób rozstrzygania sporów, egzekwowania prawa; moralny osąd wojny

• Koncepcja wojny sprawiedliwej (opracowana zwłaszcza w l. 1050-1300 przez teologów katolickich, ale już wcześniej idea była żywa: Tertulian, św. Ambroży z Mediolanu - IV w., św. Augustyn): 1) elementy koncepcji: a) auctoritas (z upoważnienia suwerena); b) personae (zaangażowanie dotyczyło tylko niektórych kategorii osób, inne były wyłączone i chronione); c) res (casus belli - cel i przyczyna wojny muszą być sprecyzowane, cel może być materialny lub niematerialny); d) iusta causa (nie mogła być po obu stronach, musiała istnieć przed wywołaniem konfliktu, władca musiał mieć co do niej pewność, wojna musi być środkiem ostatecznym, i.c. to ważne roszczenie prawne, prawny tytuł do wojny); e) animus (zamiar, celem miała być korekta zła, sprowadzenie wroga na drogę prawności; moralna przeciwwaga dla prawnej i formalnej iusta causa); 2) zastosowanie wojny sprawiedliwej w perspektywie prawa naturalnego: każdy człowiek podlega prawu naturalnemu; idea zakazu nawracania pogan siłą (Grzegorz I VI/VII w., Innocenty IV - XIII w. - innowiercy i poganie mają prawo do życia bezpiecznego w swych legalnie nabytych włościach, jeśli nie czynią chrześcijanom zła, nieprzyjęcie wiary chrześcijańskiej nie jest grzechem; wyprawy krzyżowe były zorganizowane w celu zapewnienia dostępu do miejsc świętych i odebrania nielegalnie zagarniętej Ziemi Św.; rekonkwista - w celu odebrania ziem nielegalnie zabranych); wojna była z tej perspektywy sumą wojen indywidualnie walczących, gdyż była sprawą sumienia; z czasem rozróżnienie wojny świętej od wojny między chrześcijanami: Hostiensis (bellum Romanum - przeciw niewiernym; bellum iudicale - między chrześcijanami), I raz wojna święta przeciwko Europejczykom: Aleksander III, 1179 r. przeciwko heretykom (Albigensom 1208-1214), potw. przez Sobór Laterański IV 1215 r. (przeciwko ks. Rajmondowi z Tuluzy);

• Wojna sprawiedliwa w średniowiecznej Europie była uważana za sposób egzekwowania prawa, nie można być neutralnym, bo nie można być obojętnym wobec naruszyciela ładu moralnego i prawnego; wojna sprawiedliwa nie była tożsama z wojną obronną, gdyż ta ostatnia nie rozpoczynała się na zasadzie udzielenia upoważnienia;

• Ocena moralna wojny i konieczność wojskowa: teoretycznie - ci, którzy po stronie sprawiedliwości byli chronieni i byli w prawie (mieli actio mandati od suwerena), pozostali - nie (mieli jednak prawo do samoobrony); w praktyce niektórzy przedstawiciele kościoła uważali, że wszelkie zabijanie jest grzechem i wymaga pokuty (kazus Wilhelma Zdobywcy po bitwie pod Hastings); zasadą wojny była konieczność wojskowa rozumiana jako prawo użycia wszelkich koniecznych środków w celu zwycięstwa;

• Zakończenie wojny sprawiedliwej przez zwycięstwo nie powinno było przeradzać się w dyktat, lecz traktaty powinny być przyjmowane w duchu umiarkowania i słuszności w celu przywrócenia wzajemnej więzi miłości i sprawiedliwości (św. Augustyn, dekrety Gracjana); zwycięzca miał jednak 2 prerogatywy: 1) prawo do odszkodowania za wydatki wojenne; 2) prawo ukarania naruszycieli ładu (przy poszanowaniu zasad proporcjonalności i sprawiedliwości) lub żądania zabezpieczenia, że postępowanie sprzeczne z prawem nie powtórzy się;

• Przebieg wojny: 1) rozpoczęcie: prawo do wojny: uznawano, że ma je z urzędu cesarz, z czasem utrwaliło się przekonanie, że także papież (wbrew doktrynie: św. Augustyn: Ecclesia non sitet sanguinem), w tym Urban II przez swego legata - inicjatywa wyprawy krzyżowej; papieże od czasu posiadania własnego państwa toczyli wojny, także morskie, czasem osobiście prowadząc wojska; brak wymogu wezwania do naprawienia szkód, od XII w. rodzaj notyfikacji przez heroldów (do XVII w. - rodzaj ultimatum) lub wysłanie listu wyzywającego (tak rozpoczęto wojnę stuletnią) albo inne formy (wysłanie rękawicy - Włochy; masowe uwiezienie lub wydalenie obywateli); XVI w. - obwieszczenie wrogowi i własnemu ludowi; 2) reguły walki: znaczenie kodeksów rycerskich co do traktowania jeńców oraz próby jednostronnej regulacji dyscypliny w armii i ochrony niewinnych; treuga Dei - okresy wyłączone z walki i pax Dei - ochrona niebelligerentów i miejsc świętych; 3) neutralność znana w praktyce (Konsulat Morski - zasada ładunku); 4) represalia: innowacja średniowieczna wzięta z prawa germańskiego, niekiedy uznawana za rodzaj wojny (Jan z Legnano), do ich rozpoczęcia potrzebne było auctoritas, który znajdował wyraz w liście represalyjnym, i iusta causa (musiała być odmowa zadośćuczynienia przez naruszyciela; tylko przeciwko własności, a nie osobom, weryfikacja zakresu odzyskanego mienia); ograniczenia represaliów: okresy łaski, wyłączanie niektórych osób, letters of marque - upoważnienie do represaliów poza granicami państwa; próby ograniczenia: II synod lyoński 1274 r. - zakaz, próby regulacji traktatowej - Genua-Aragonia 1378, 1386 r.;

c) prawo pokoju

• Rozwój stosunków oficjalnych i dyplomatycznych: zjazdy monarsze, sobory jako zjazdy międzynarodowe; rozwój stosunków dyplomatycznych - XV w. - pierwsze stałe stosunki dyplomatyczne (Mediolan we Florencji, potem też odwrotnie, dalej Mediolan z Neapolem i Genuą), pierwsze nowożytne listy uwierzytelniające (1460 r. - Ludwik Sabaudzki przy Kurii Rzymskiej), depesze dyplomatyczne jako forma komunikacji;

• Rozwój stosunków konsularnych (w związku z handlem i żeglugą morską) - konsul morski jako organ sądowy i wykonawczy (XII/XIII w. - wielkie miasta handlowe M. Śródziemnego - Piza, Genua, Ankona, Messyna, Montpellier, Pérpignan, Palencia, Barcelona, Majorka), w handlu z Lewantem - konsulowie zamorscy (gł. w Afryce Pn. i Bliski Wsch.; też muzułmański na Korsyce - 1230 r. - zapewnienie swobody religijnej, nienaruszalności domicylu i rozstrzyganie sporów);

• Rozwój stosunków handlowych i morskich (Zwoje Olerońskie XI/XII w. do XVII w.), Tavola Amalfitana (do II poł. XVI w.), Konsulat Morski (Barcelona XIII w., upowszechniony w XIV w. i akceptowany przez Wenecję, Genuę, Pizę, Amalii i Marsylię);

• Tworzenie się związków państw (unie personalne - Unia w Krewie i jej dzieje), unie polsko-czeska, polsko-węgierska, węgiersko-czeska); próby stworzenia trwalszych związków - idee pokoju wieczystego (Piotr Dubois - De recuperatione Terrae Sanctae, 1306 r.), król Jerzy z Podiebradu (1464 r. - związek Francji, Niemiec i Polski otwarty na innych, bez zwierzchnictwa cesarza i papieża, organy: kongregacja i sąd międzynarodowy);

• Instytucjonalizacja stosunków międzynarodowych: związki miast: Liga Lombardzka (1167-1250), a zwłaszcza Hanza (XIII w. - 1358 - 1669/1862) - walka z Danią o dominium maris Baltici 1361-1369 (traktat ze Stralsundu 1370 r.) oraz z Niderlandami (traktat z Kopenhagi 1441 r.), schyłek Hanzy w XV/XVI w.;

• Nabywanie terytorium: tytuł prawny do terytorium nabiera znaczenia stopniowo, zwłaszcza na tle walki cesarstwa z papiestwem (koncepcja trybutarnej zależności lennej: oddanie się pod opiekę papieża przeciwko cesarzowi lub innemu władcy - Alfons Portugalski w 1143 r. przeciwko Kastylii, oraz potwierdzenie i konsolidacja zdobytego terytorium w zamian za trybut lenny - np. czasowo Polska, Węgry, Sardynia, Bułgaria), możliwość nabycia przez małżeństwo i dziedziczenie; odrzucenie prawa do podboju ziem chrześcijańskich (ale w praktyce możliwość legalizacji przez papieża); możliwość zajmowania ziem pogan (Prusowie, Litwini, muzułmanie) i osób ekskomunikowanych; wyprowadzanie władzy nadawania ziem przez papieża z Donacji Konstantyna (1179 r. Alfons Portugalski otrzymuje prawo do zajęcia ziem pogańskich w Afryce), niekiedy wywodzono z tego też władzę papieża do rozdysponowywania wysp (niektórzy też dowodzili władzy cesarza w zakresie nadawania ziem - Bartolus de Saxoferrato); forma nadawania ziem: bulle cesarskie/papieskie (co do ziem Prusów - 1226 cesarz w Rimini; w 1234 papież w Rieti) bądź rozstrzyganie sporów;

• Rozwój roszczeń morskich państw europejskich: według prawa rzymskiego morze było rzeczą powszechnego użytku (res communes omnium, od XII w. pojawiają się konflikty i dążenia do władztwa nad morzem (walka o szlaki żeglugowe i eksploatację); Genua - władztwo nad Pn. częścią M. Śródziemnego (między Genuą a Narbonne - 1174 r.), Wenecja - Adriatyk PN. (XIII w. - poświadczone traktatami z cesarzami niemieckimi, od 1269 r. Wenecja pobiera opłaty), czasowe zwierzchnictwo Genui i Wenecji na Morzu Czarnym (do XV w.); dążenia duńsko-norweskie do panowania nad Bałtykiem, Morzem PN. i Oceanem Atlantyckim; Anglia - Wyspy Brytyjskie i okolice (król był dominus utriusque ripae), wprowadzenie ceremoniału morskiego w 1201 r. (głównie w celu zwalczania piractwa); pierwsze poważniejsze przydziały ziem i mórz: edykt papieski Romanus Pontifex 1455 r. - przyznanie lądów, portów i mórz przyległych Portugalii;

• Doktryna prawa narodów: brak wyodrębnienia, Jan z Legnano (XIV w.; prawo wojny: De bello, de represaliis et de duello, 1360 r.), Stanisław ze Skarbimierza (XV w., prawo wojny: De bellis iustis), Paweł Włodkowic z Brudzenia (prawo wojny, XV w.: Martinus Garratus z Lodi (prawo traktatów i prawo wojny XV w.: De confederatione, pace et conventionibus principium, Tractatus de bello)

3.3. Prawo narodów świata bizantyńskiego

• Bizancjum i jego otoczenie - ewolucja państwa i otoczenia międzynarodowego; idea dziedzictwa Rzymu; cezaropapizm, język - łacina do VI w., potem greka; kultura bizantyńska; podbój Justyniana; uznanie Karola Wielkiego za brata (Aix-la-Chapelle 812), cesarstwo łacińskie 1204-1261; podejście do otoczenia w kategoriach wasalnych; Moskwa jako III Rzym;

• Stosunki dyplomatyczne z otoczeniem - w sporym zakresie miały stały charakter, rozwój protokołu dyplomatycznego (księga ceremoniałów Konstantyna VII Porfirogenety - X w.); pierwszy podręcznik polityki zagranicznej - De administratio imperio; pierwsza agencja wywiadowcza - Biuro ds. Barbarzyńców

• Traktaty - z Rusią Kijowską (Olega - z 907, 911 i Igora z 945 r.), z Krzyżowcami (traktat z Diabolis, 1108 r.);

• Wojna: nieznano koncepcji sprawiedliwej wojny;

• Stosunki handlowe: z sąsiadami i republikami morskimi Włoch, Sassanidami, a po ich podboju z Arabami, potem (po 1300 r.) Turkami; Basilica - Bazyli I - system kompilacyjny przepisów morskich (lex Rhodia III w. pne u źródeł)

3.4. Świat islamu

• Powstanie i rozwój islamu i świata arabskiego: Mahomet (VII w.), potem Omajadzi ze stolicą w Damaszku (660-750), dalej Abbasydzi w Bagdadzie (750-1258) i kalifaty w Kordobie (756-1031) oraz fatymidzki (909-1171); od X w. władza kalifów staje się religijną, władza świecka trafia w ręce miejscowych dynastii i sułtanów, emirów (arabskich, tureckich, perskich, kurdyjskich i in.), zachowano idee jedności świata muzułmańskiego;

• Prawo narodów postrzegane jako część prawa islamskiego (zewnętrzne prawo);

• Traktaty zawierane z niewiernymi powinny mieć upoważnienie koraniczne i w tradycji proroczej (według świata Zachodu - impium foedus);

• Prawo wojny: trzy rodzaje wojen: 1) zewnętrzna (poza światem islamu; Acham al.-Hiraba); 2) wewnętrzna (przeciwko wrogom wewnętrznym, w tym powstańcom; Acham al.-Bughat); 3) wojna porządkowa (przeciwko naruszycielom porządku; Acham al.-Tariq); wojna zewnętrzna to wojna święta z niewiernymi (nie było potrzeby uzasadniania, ani wypowiadania wojny, ani możliwości zawierania pokoju wieczystego); etos wojny ekspansywnej; nie zmuszano niewiernych żyjących w świecie islamu do jego przyjęcia (mieli jednak zakaz naruszania pokoju, płacili dodatkowy podatek); w praktyce - próby obejścia doktryny wiecznej wojny z niewiernymi: rozejmy, pozostawianie w spokoju państw niewiernych, ale podporządkowanych Światu Islamu; możliwość gwarancji bezpieczeństwa dla jednostek, miast (handel) lub państw - koncesje; dopuszczenie swoistych wojen prywatnych (razzia) i jihadu (całkowite poświęcenie); wojny wewnętrzne - przeciw bandom (muharib), przeciw powstańcom (bughat);

• Nauka: Alfarabi (IX/X w.), Avicenna (X/XI w.), Awerroes (XII w.), Mohammed Al-Shaibani (VIII/IX w. - Grocjusz islamu).

---