TADEUSZ MAJEWSKI

REHABILITACJA ZAWODOWA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

WARSZAWA 1995

Książka wydana w Zakładzie Badań Centrum Badawczo-Rozwojowego Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (d. CNBSI) kierowanym przez dra Jerzego Mikulskiego, 03-450 Warszawa, ul. Ratuszowa 11

tel. [phone], fax [phone]

(C) Copyright by Centrum Badawczo-Rozwojowe Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

Projekt okładki: Anna Świerczyńska

Redaktor książki: Barbara Szczepankowska

Książka wydana z pomocą finansową Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

ISBN 83-901683-3-2

Skład: "Borgis" Sp. z o.o. Warszawa, ul. Ciołka 11a

Druk: Multi Print

Objętość: 15 ark. wyd. 16 ark. druk.

Nakład: 1500 egz.

Spis treści

1. NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ ORGANIZMU LUDZKIEGO 9

1.1. Organizm ludzki i jego narządy 9

1.2. Uszkodzenie narządów i jego przyczyny 11

1.2.1. Uszkodzenie narządów 11

1.2.2. Przyczyny uszkodzenia narządów 13

1.3. Uszkodzenie a niepełnosprawność 15

1.4. Niepełnosprawność a upośledzenie 18

1.5. Niepełnosprawność a inwalidztwo 21

1.6. Osoby niepełnosprawne - definicje, klasyfikacja 22

1.7. Zapobieganie niepełnosprawności 26

2. PRACA A NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ 29

2.1. Psychologiczna analiza pracy 29

2.2. Psychologiczna analiza przygotowania do pracy 33

2.3. Zdolność do pracy a niepełnosprawność 36

3. REHABILITACJA KOMPLEKSOWA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH 39

3.1. Pojęcie i zakres rehabilitacji 39

3.2. Rehabilitacja lecznicza 41

3.3. Rehabilitacja psychologiczna 44

3.4. Rehabilitacja zawodowa 47

3.5. Rehabilitacja społeczna 49

3.6. Integracja społeczna i wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych 51

3.7. Rehabilitacja jako proces kompleksowy 53

4. ZAGADNIENIA REHABILITACJI ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH 55

4.1. Rehabilitacja zawodowa w polityce ONZ i Rady Europy 55

4.2. Poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych. 59

4.2.1. Ocena zdolności do pracy osób niepełnosprawnych 60

4.2.1.1. Ocena społecznych komponentów zdolności do pracy 61

4.2.1.2. Medyczna ocena zdolności do pracy 62

4.2.1.3. Psychologiczna ocena zdolności do pracy 64

4.2.1.4. Ocena zawodowa - próby pracy 66

4.2.1.5. Ostateczna diagnoza zawodowa 71

4.2.2. Poznanie wymagań pracy 72

4.2.3. Wybór zawodu przez osobę niepełnosprawną 73

4.2.4. Formy organizacyjne poradnictwa zawodowego dla osób niepełnosprawnych 75

4.2.5. Poradnictwo rehabilitacyjne 78

4.3. Przygotowanie osób niepełnosprawnych do pracy 80

4.3.1. Zakres przygotowania do pracy 80

4.3.2. Szkolenie przedzawodowe osób niepełnosprawnych 82

4.3.3. Integracyjne szkolenie i kształcenie zawodowe osób niepełnosprawnych 83

4.3.3.1. Szkolenie wewnątrzzakładowe 84

4.3.3.2. Kształcenie zawodowe na poziomie zasadniczym 85

4.3.3.3. Kształcenie zawodowe w szkołach średnich, pomaturalnych i wyższych 87

4.3.4. Specjalne szkolenie i kształcenie zawodowe osób niepełnosprawnych 91

4.3.4.1. Specjalne szkoły zawodowe 91

4.3.4.2. Zakłady rehabilitacji zawodowej 93

4.3.4.3. Przygotowanie zawodowe osób niepełnosprawnych w specjalnych zakładach pracy 97

4.4. Pośrednictwo pracy dla osób niepełnosprawnych 98

4.5. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych 104

4.5.1. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych warunkach pracy 104

4.5.1.1. Formy zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy 105

4.5.1.2. Systemy wskaźników zatrudnienia osób niepełnosprawnych 107

4.5.1.3. Systemy zachęt materialnych dla pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne 109

4.5.1.4. Prawne rezerwowanie prac dla osób niepełnosprawnych 110

4.5.1.5. Zespoły do spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych 111

4.5.2. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w specjalnych warunkach pracy 113

4.5.2.1. Zakłady pracy chronionej 113

4.5.2.2. Spółdzielnie inwalidów 117

4.5.2.3. Zakłady pracy dla osób niepełnosprawnych prowadzone przez organizacje pozarządowe 119

4.5.2.4. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w systemie pracy nakładczej 120

4.5.2.5. Zatrudnienie chronione w zwykłych zakładach pracy 122

4.5.2.6. Ośrodki dla osób niepełnosprawnych niezdolnych do pracy 123

4.5.3. Własna działalność gospodarcza osób niepełnosprawnych 125

4.5.4. Zatrudnianie osób niepełnosprawnych w środowisku wiejskim 127

4.5.5. Rehabilitacja zawodowa w ramach rehabilitacji środowiskowej 128

5. ROZWÓJ REHABILITACJI ZAWODOWEJ W POLSCE 132

5.1. Rehabilitacja zawodowa w pierwszych latach po wojnie 132

5.2. Rehabilitacja zawodowa w latach 1950-1960 133

5.3. Rehabilitacja zawodowa w latach 1960-1989 135

5.3.1. Rehabilitacja zawodowa w systemie służby zdrowia 135

5.3.2. Rehabilitacja zawodowa w zakładach pracy 137

5.3.2.1. Zatrudnianie inwalidów 138

5.3.2.2. Rehabilitacja przemysłowa 139

5.3.3. Rozwój spółdzielczości inwalidów 142

5.4. Rehabilitacja zawodowa po 1989 roku 149

5.4.1. Zakres pojęcia osoba niepełnosprawna 150

5.4.2. Pełnomocnik do Spraw Osób Niepełnosprawnych 151

5.4.3. Pośrednictwo pracy i poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych 152

5.4.4. Obowiązki i uprawnienia zakładów pracy w zakresie zatrudniania osób niepełnosprawnych 154

5.4.5. Zakłady pracy chronionej 156

5.4.6. Warsztaty terapii zajęciowej 158

5.4.7. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych 159

5.4.8. Udział organizacji pozarządowych w rehabilitacji zawodowej 160

5.4.9. Rehabilitacja zawodowa w programie rządowym 161

6. ZDOLNOŚĆ DO PRACY RÓŻNYCH GRUP OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH 163

6.1. Osoby z uszkodzeniem narządu wzroku. 163

6.1.1. Narząd wzroku i jego czynności 163

6.1.2. Uszkodzenie narządu wzroku 165

6.1.3. Osoby niewidome i osoby słabowidzące 169

6.1.4. Zdolność do pracy osób niewidomych i osób słabowidzących 171

6.1.4.1. Zdolność do pracy osób niewidomych 172

6.1.4.2. Zdolność do pracy osób słabowidzących 175

6.2. Osoby z uszkodzeniem narządu słuchu 178

6.2.1. Narząd słuchu i jego czynności 178

6.2.2. Uszkodzenie narządu słuchu 181

6.2.3. Osoby głuche i osoby słabosłyszące 183

6.2.4. Zdolność do pracy osób głuchych i osób słabosłyszących 185

6.2.4.1. Zdolność do pracy osób głuchych 185

6.2.4.2. Zdolność do pracy osób słabosłyszących 189

6.3. Osoby z uszkodzeniem narządu ruchu 190

6.3.1. Narząd ruchu i jego czynności 190

6.3.2. Uszkodzenie narządu ruchu 192

6.3.3. Osoby z uszkodzeniem narządu ruchu 194

6.3.4. Zdolność do pracy osób z uszkodzonym narządem ruchu 196

6.3.4.1. Zdolność do pracy osób z uszkodzeniem kończyn górnych 196

6.3.4.2. Zdolność do pracy osób z uszkodzeniem kończyn dolnych 198

6.3.5. Przygotowanie do pracy osób z uszkodzeniem narządu ruchu 199

6.4. Osoby z uszkodzeniem narządów wewnętrznych 200

6.4.1. Narządy wewnętrzne i ich uszkodzenie 200

6.4.2. Zdolność do pracy osób z uszkodzeniem narządów wewnętrznych 202

6.5. Osoby z upośledzeniem umysłowym 204

6.5.1. Zakres pojęcia upośledzenie umysłowe 204

6.5.2. Klasyfikacja osób z upośledzeniem umysłowym 205

6.5.3. Zdolność do pracy osób z upośledzeniem umysłowym 208

6.5.3.1. Zdolność do pracy osób lekko upośledzonych umysłowo 208

6.5.3.2. Zdolność do pracy osób umiarkowanie i znacznie upośledzonych umysłowo 209

6.6. Osoby psychicznie chore 211

6.6.1. Choroby psychiczne 211

6.6.2. Charakterystyka osób psychicznie chorych 214

6.6.3. Zdolność do pracy osób psychicznie chorych 215

6.7. Osoby cierpiące na padaczkę 218

6.7.1. Padaczka 218

6.7.2. Zdolność do pracy osób cierpiących na padaczkę 219

6.8. Osoby z uszkodzeniem kilku narządów 221

6.8.1. Niepełnosprawność złożona 221

6.8.2. Zdolność do pracy osób z niepełnosprawnością złożoną. 222

ZAKOŃCZENIE 224

MIĘDZYNARODOWE DOKUMENTY DOTYCZĄCE REHABILITACJI ZAWODOWEJ 225

WAŻNIEJSZE AKTY PRAWNE DOTYCZĄCE REHABILITACJI ZAWODOWEJ 227

BIBLIOGRAFIA 229

ZAŁĄCZNIKI 235

WSTĘP

Szacunkowo przyjmuje się, że na globie ziemskim żyje około 500 milionów osób niepełnosprawnych czyli około 10% całej populacji. W tej liczbie jest około 4% osób, które wymagają i powinny być objęte rehabilitacją zawodową.

Rehabilitacja zawodowa zaczęła rozwijać się w szczególny sposób po II wojnie światowej. Przyczyniły się do tego m.in. licznie publikowane dokumenty międzynarodowych organizacji zajmujących się sprawami osób niepełnosprawnych.

Praca pt. Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych przedstawia problem niepełnosprawności w aspekcie zawodowym oraz zagadnienia rehabilitacji zawodowej w świetle dokumentów i zaleceń Organizacji Narodów Zjednoczonych, Światowej Organizacji Zdrowia, Międzynarodowej Organizacji Pracy i Rady Europy. W końcowej części omówiono rozwój i aktualną sytuację w rehabilitacji zawodowej w Polsce. Praca ma charakter podręcznika zawierającego podstawowe pojęcia, wiedzę teoretyczną i wskazania praktyczne. Została opracowana z myślą o osobach zajmujących się rehabilitacją zawodową, a potrzeba takiej publikacji wynika zwłaszcza z tego, że brak aktualnie w naszym kraju systematycznego kształcenia specjalistów w tej dziedzinie takich jak: doradcy zawodowi, nauczyciele zawodu, pracownicy zajmujący się pośrednictwem pracy osób niepełnosprawnych itp.

Praca ta jest zatem w szczególny sposób przeznaczona dla:

1. Studentów interesujących się rehabilitacją zawodową osób niepełnosprawnych na wydziałach pedagogiki specjalnej, psychologii, socjologii, nauk społecznych i ekonomicznych, a także dla słuchaczy szkół pracowników socjalnych.

2. Pracowników rejonowych urzędów pracy i wojewódzkich ośrodków do spraw zatrudnienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych.

3. Pracowników zajmujących się poradnictwem zawodowym, np. w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, poradniach rehabilitacji zawodowej itp.

4. Pracowników placówek zajmujących się szkoleniem i kształceniem zawodowym oraz zatrudniających osoby niepełnosprawne takich jak: specjalne szkoły zawodowe, zakłady rehabilitacji zawodowej, zakłady pracy chronionej, spółdzielnie inwalidów itp.

5. Członków komisji orzekających o sprawach inwalidztwa i zatrudnienia.

6. Pracowników przemysłowej służby zdrowia i innych placówek służby zdrowia.

7. Pracowników zwykłych zakładów pracy zatrudniających osoby niepełnosprawne oraz szkól masowych, w których kształci się młodzież niepełnosprawną.

8. Pracowników socjalnych, którzy w swojej pracy spotykają się z problemami zawodowymi swoich podopiecznych osób niepełnosprawnych.

9. Samych osób niepełnosprawnych mających problemy z wyborem swojej drogi zawodowej.

Autor ma nadzieję, że praca spełni swoje zadanie w kształceniu i dokształcaniu kadry zajmującej się sprawami zawodowymi osób niepełnosprawnych w naszym kraju.

1. NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ ORGANIZMU LUDZKIEGO

1.1. Organizm ludzki i jego narządy

Człowiek jest istotą bardzo złożoną i można go rozważać z różnych punktów widzenia. Ogólnie można powiedzieć, że stanowi on pewną zintegrowaną całość, w której można wyodrębnić elementy fizyczne, psychiczne i społeczne. Jest więc on istotą socjo-psycho-fizyczną.

Z punktu widzenia fizycznego - człowiek stanowi organizm o ściśle określonej strukturze (budowie) i zharmonizowanym funkcjonowaniu. Składają się na niego różnego rodzaju narządy, również o określonej strukturze, wypełniające specyficzne czynności (funkcje) wzajemnie skoordynowane i uwarunkowane. Oznacza to, że czynności jednych narządów są zależne od innych i każdy z pojedyńczych narządów ma wpływ na pracę pozostałych. Zespoły lub grupy narządów nazywane są układami.

Do najważniejszych narządów i zespołów organizmu należą:

1. Narządy zmysłowe, głównie narząd wzroku i narząd słuchu, których głównymi czynnościami jest orientacja i poznanie otaczającej rzeczywistości.

2. Narząd mowy, którego czynnością jest produkowanie i wydawanie dźwięków, składających się m.in. na oralną (ustną) mowę człowieka.

3. Narząd ruchu, którego głównymi czynnościami są manipulacja, czyli wykonywanie ruchów i czynności oraz lokomocja, czyli przemieszczanie organizmu.

4. Narządy wewnętrzne, a mianowicie: układ oddechowy, układ krążenia, układ trawienny (pokarmowy) i inne, które spełniają ważne funkcje mające na celu utrzymanie organizmu przy życiu i zaopatrzenie go w niezbędną energię do działania.

5. Układ nerwowy składający się z ośrodkowego układu nerwowego (układ mózgowo-rdzeniowy) i obwodowego układu nerwowego. Realizuje on czynności związane z funkcjonowaniem i kontrolą poszczególnych narządów oraz harmonijnym ich współdziałaniem. Ośrodkowy układ nerwowy, a zwłaszcza kora mózgowa jest podłożem zjawisk psychicznych.

Wśród zjawisk psychicznych możemy wyodrębnić:

- procesy (czynności) psychiczne, takie jak: procesy percepcyjne, zapamiętywanie, myślenie - rozwiązywanie problemów, wnioskowanie, planowanie itp.

- osobowość rozumianą jako centralny system regulacji i integracji czynności - procesów psychicznych decydujących o zachowaniu się człowieka w różnych sytuacjach życiowych, zawodowych i społecznych.

Człowiek jest również istotą społeczną, tzn., że żyje w grupie i wypełnia pewne role w swojej rodzinie i środowisku społecznym, zgodnie z jego wiekiem, płcią, pozycją społeczną itp. Do życia i zaspokojenia wszystkich jego potrzeb niezbędni są inni ludzie, którym on także jest potrzebny.

W końcu człowiek jest również istotą pracującą, tzn. że istotną część jego życia stanowi praca. Może to być praca zarobkowa, jako źródło utrzymania lub wykonywanie różnych prac w domu, dla siebie i swojej rodziny.

Jeżeli te wszystkie układy i narządy są nienaruszone, dobrze funkcjonują i wzajemnie współpracują, wówczas człowiek czuje się zdrowy, jest pełnosprawny.

Światowa Organizacja Zdrowia określa zdrowie jako "stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie wyłącznie jako brak choroby lub niedomagania." (Encyklopedia zdrowia dziecka 1987, s.414)

W pojęciu zdrowia mieszczą się więc zarówno elementy fizyczne (anatomiczno-fizjologiczne), jak również psychiczne i społeczne, gdyż człowiek stanowi jedność socjo-psycho-fizyczną. Niestety ten wzajemny harmonijny układ elementów oraz współdziałanie poszczególnych narządów może ulec zakłóceniu lub zaburzeniu na skutek zadziałania różnych czynników zewnętrznych lub wewnętrznych. Mogą one spowodować uszkodzenie poszczególnych narządów czy czynności, obniżenie sprawności ich funkcjonowania oraz cały szereg dalszych następstw w życiu człowieka.

W 1980 r. Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła Międzynarodową Klasyfikację Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń (International Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps). Wyodrębniono trzy aspekty (wymiary) ściśle ze sobą powiązane i uwarunkowane oraz decydujące o sytuacji, problemach i potrzebach rehabilitacyjnych człowieka, a mianowicie: uszkodzenie (impairment), niepełnosprawność (disability) i upośledzenie (handicap).

1.2. Uszkodzenie narządów i jego przyczyny

1.2.1. Uszkodzenie narządów

Jak już podkreśliliśmy - każdy narząd ma określoną strukturę (budowę) i wykonuje określone czynności. Mogą one ulec uszkodzeniu na skutek zadziałania pewnych czynników zewnętrznych lub wewnętrznych. Im dany narząd jest bardziej delikatny i złożony, tym łatwiej ulega uszkodzeniu.

Zgodnie z Klasyfikacją Światowej Organizacji Zdrowia (Inernational Classification... 1980, s.27) - uszkodzenie (impairment) oznacza "wszelką stratę lub wadę psychicznej, fizjologicznej lub anatomicznej struktury albo czynności". Zgodnie z tą definicją w pojęciu "uszkodzenie" mieści się:

1. Wszelka strata lub wada (nieprawidłowość) anatomicznej struktury narządu organizmu, a więc całkowity jego brak lub uszkodzenie poszczególnych jego części;

2. Wszelka strata lub nieprawidłowość czynności fizjologicznych (fizycznych) lub psychicznych, które mogą przejawiać się w:

a) całkowitym ich zniesieniu,

b) częściowym ich zniesieniu lub zaburzeniu, czyli nieprawidłowym ich przebiegu; często w odniesieniu do czynności ruchowych (motorycznych) mówimy o dysfunkcjach narządu ruchu.

Tak więc uszkodzenie może przyjąć różny zakres - od częściowego, fragmentarycznego do całkowitego zniesienia danego narządu i jego czynności. Przykładami mogą być tutaj: całkowita ślepota i słabowzroczność, całkowita lub częściowa amputacja kończyny, albo nawet obu kończyn górnych lub dolnych.

Uszkodzenie może być okresowe lub trwałe. To pierwsze trwa przez pewien czas i w wyniku odpowiednich zabiegów leczniczych, chrurgicznych czy rehabilitacyjnych może być usunięte i przywrócony stan poprzedni. Przykładem uszkodzenia okresowego może być paraliż mięśni po udarze mózgowym, który może całkowicie lub częściowo ustąpić albo zniesienie czynności kończyny na skutek złamania kości, która po zrośnięciu tej kości może być przywrócona.

Uszkodzenie trwałe występuje wówczas, gdy nie ma perspektyw na jego usunięcie i stan taki trwać będzie do śmierci (np. ślepota po usunięciu gałek ocznych, amputacja kończyny itp.). Takie uszkodzenie nazywane jest również defektem.

Ponadto należy odróżnić uszkodzenie od urodzenia i nabyte w dalszym okresie życia człowieka. Uszkodzenie od urodzenia, nazywane też wadą wrodzoną, występuje u dziecka od momentu jego urodzenia, a właściwie już wcześniej, w okresie płodowym. Uszkodzenie nabyte może wystąpić w różnych okresach życia człowieka, na skutek chorób czy urazów.

Wreszcie uszkodzenie może być:

1. ustabilizowane - nie podlegające zmianie ani w kierunku jego pogłębienia ani zmniejszenia;

2. progresywne - pogłębiające się i prowadzące do dalszego pogorszenia i zaniku funkcjonowania narządu; do takich uszkodzeń należy np. słabowzroczność prowadząca do całkowitej ślepoty w przypadku zaniku nerwu wzrokowego albo częściowe ograniczenie ruchów i czynności kończyn pogłębiające się na skutek choroby powodującej zanik mięśni;

3. regresywne - ustępujące, prowadzące do odzyskania stanu normalnego (uszkodzenie okresowe).

Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń (International Classification... 1980, s.48 i nast.) wymienia uszkodzenia wszystkich wymienionych w podrozdziale 1.1. narządów zmysłowych (wzroku i słuchu), narządu mowy, narządu ruchu, narządów wewnętrznych oraz narządów kierujących czynnościami umysłowymi i zachowaniem człowieka. W ramach każdego z tych narządów Klasyfikacja rozróżnia szczegółowe uszkodzenia, które częściowo zostaną omówione w następnych rozdziałach.

1.2.2. Przyczyny uszkodzenia narządów

Uszkodzenie może być spowodowane różnymi czynnikami wewnętrznymi lub zewnętrznymi, zwanymi przyczynami uszkodzenia lub przyczynami niepełnosprawności. Należą do nich następujące grupy czynników:

1. Czynniki dziedziczne i wrodzone.

2. Choroby.

3. Niewłaściwe odżywianie.

4. Urazy.

5. Zmiany związane ze starzeniem się organizmu.

A oto ich krótka charakterystyka.

1. Czynniki dziedziczne i wrodzone zaliczamy do jednej grupy z uwagi na to, że często trudno dokładnie ustalić czy dana nieprawidłowość rozwojowa (wada wrodzona) spowodowana została w drodze genetycznego przekazu przez rodziców czy też szkodliwymi czynnikami w okresie płodowym. Często obie te przyczyny mogą decydować o uszkodzeniu płodu i w konsekwencji dziecko rodzi się z wadą wrodzoną. W rzeczywistości czynniki te należy odróżniać.

W pierwszym przypadku uszkodzenie (wada) spowodowane jest przez nieprawidłowe geny i chromosomy przekazane przez rodziców swojemu potomstwu poprzez komórki płciowe. W rezultacie embrion a następnie płód nie rozwija się normalnie a dziecko rodzi się z pewnymi wadami. Ślepota na kolory, zanik nerwu wzrokowego, umysłowe upośledzenie, cukrzyca, epilepsja i pewne typy reumatyzmu mogą stanowić przykłady genetycznie przekazywanych schorzeń, powodujących uszkodzenie organizmu (Powel, 1976, s.203).

Czynniki wrodzone, to szkodliwy wpływ środowiska matki w okresie ciąży i w czasie porodu. Mogą to być takie czynniki, jak:

a) Niewłaściwe odżywianie kobiety ciężarnej, w szczególności niedożywienie - powodujące brak lub niedostateczną ilość witaminy A, żelaza, wapna i fosforu w diecie.

b) Choroby zakaźne kobiety ciężarnej, np. grypa, odra, różyczka.

c) Niedotlenienie płodu na skutek choroby układu krwionośnego (serca).

d) Zatrucia kobiety ciężarnej, np. nadużywanie alkoholu czy narkotyków, spożywanie innych środków trujących (toksycznych).

e) Prześwietlenia kobiety w czasie ciąży, zwłaszcza w okolicy brzusznej.

f) Uszkodzenia płodu na skutek wypadków kobiety ciężarnej (Powel,1976, s.203).

2. Drugą grupą czynników, które często powodują trwałe uszkodzenie narządów organizmu są choroby. Przez chorobę rozumie się reakcję organizmu na działanie czynników chorobotwórczych (drobnoustroje, pasożyty, zatrucia wewnątrzpochodne i zewnątrzpochodne) objawiające się zaburzeniami jego funkcjonowania i współdziałania jego narządów. Zmiany te mogą mieć charakter ogólny lub dotyczyć tylko jednego narządu. W związku z tym istnieją choroby ogólnie atakujące cały organizm oraz choroby poszczególnych narządów. Istnieją więc choroby narządu wzroku (okulistyka), narządu słuchu, gardła i nosa (otolaryngologia), układu nerwowego (neurologia) itp.

Każda choroba ma swój początek, przebieg i zejście. Ta ostatnia faza może być pomyślna, czyli całkowity powrót do zdrowia, połowiczna, czyli przejście w chorobę przewlekłą lub niepomyślna, czyli kończąca się trwałym uszkodzeniem organizmu lub śmiercią.

3. Niewłaściwe odżywianie, a raczej niedożywienie może także pogorszyć ogólny stan zdrowia i spowodować dewiacje w rozwoju fizycznym i psychicznym dziecka. Pewne substancje w pożywieniu są bowiem istotne dla normalnego rozwoju dziecka, jak np. żelazo, wapno, fosfor, witaminy itp. Jeśli pokarm dziecka tych składników nie zawiera, organizm nie będzie rozwijał się normalnie. Dla przykładu można podać, że brak witaminy A może spowodować ślepotę. Niedożywienie, jako przyczyna uszkodzenia i niepełnosprawności dzieci, występuje głównie w krajach rozwijających się. Ostatnio słyszy się również u nas, że niektóre dzieci cierpią z powodu niedostatecznej ilości jedzenia, a więc z pewnością posiłki, jakie otrzymują mogą nie zawierać niezbędnych składników potrzebnych rozwijającemu się organizmowi dziecka.

4. Urazy, czyli działania pewnych zewnętrznych czynników na organizm, powodujące trwałe uszkodzenie jego narządów i czynności lub nawet śmierć. Czynniki te dzielą się na:

a) mechaniczne - uderzenia różnymi przedmiotami lub postrzały;

b) termiczne - oparzenia lub odmrożenia;

c) chemiczne - zatrucia, oparzenia chemiczne;

d) elektryczne - porażenia energią elektryczną.

Urazy mogą przyjąć postać rany w układzie mięśniowym, złamania lub zniszczenia kości, albo jednocześnie jedną i drugą postać. Każdy narząd organizmu a więc kręgosłup, kończyny, czaszka, narządy wewnętrzne, mózg itp. może ulec uszkodzeniu w wyniku urazu. Są one na ogół wynikiem nieszczęśliwych wypadków drogowych, przy pracy, w domu, w szkole itp.

5. W końcu wymienić trzeba naturalne zmiany w narządach i czynnościach spowodowane starzeniem się organizmu. Polega ono na degradacji biologicznej organizmu, objawiającej się stopniowym zanikiem tkanek i narządów prowadzącym do obniżenia sprawności jego funkcjonowania. Łatwo to zauważyć u ludzi w bardziej zaawansowanym wieku. Bardzo często zmiany te są przyspieszane i potęgowane przez liczne choroby, a zwłaszcza choroby przewlekłe występujące w starszym wieku, na skutek słabszej odporności organizmu.

1.3. Uszkodzenie a niepełnosprawność

Drugim aspektem (wymiarem), wyodrębnionym w Klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia, jest niepełnosprawność. Czynności narządów organizmu mogą być wykonywane na różnym poziomie, a więc mniej lub więcej dokładnie i poprawnie, szybciej lub wolniej itp. Poprawność, dokładność, precyzja i szybkość są wyznacznikami sprawności. Sprawność jest więc cechą każdej czynności, charakteryzującą jej przebieg. Jest ona pojęciem nie tylko biologicznym czy psychologicznym, lecz występuje także w technice, kiedy mówimy o sprawności działania maszyny, samochodu itp.

W zależności od tego jakich czynności sprawność dotyczy, rozróżniamy jej następujące rodzaje:

1. Sprawność sensoryczna, czyli sprawność czynności narządów zmysłowych, zwłaszcza wzroku, słuchu i dotyku. Przejawia się ona we wrażliwości na bodźce, czyli reagowaniu na bodźce o możliwie najniższej sile, czułości, czyli reagowaniu na możliwie najmniejsze różnice w sile bodźca, ujmowaniu jak największej liczby bodźców oraz w szybkości reakcji na bodźce.

2. Sprawność fizyczna - w znaczeniu wąskim jest to sprawność motoryczna, czyli sprawność wykonywania ruchów i czynności. Jej wyznacznikami są: szybkość, prawidłowość (dokładność), zręczność (płynność), siła i koordynacja. Dotyczy to zarówno ruchów i czynności manualnych (wykonywanych przy pomocy kończyn górnych) jak też czynności lokomocyjnych (wykonywanych przy pomocy kończyn dolnych) takich jak chodzenie, bieganie, skakanie itp. W znaczeniu szerokim sprawność fizyczna dotyczy wszystkich czynności fizjologicznych organizmu, łącznie z czynnościami motorycznymi.

3. Sprawność psychiczna, określająca prawidłowość (normalność) funkcjonowania procesów (czynności) psychicznych w różnych sytuacjach i warunkach. Jest to taki przebieg procesów percepcyjnych, intelektualnych, emocjonalnych i psychomotorycznych, który warunkuje prawidłowe, szybkie i skuteczne działanie i zachowanie się człowieka.

Sprawność stanowi pewne continuum między dwoma biegunami - od stopnia najwyższego (powyżej normy) poprzez stopień normalny (w granicach normy) do stopnia bardzo niskiego lub braku sprawności. Dla przykładu można podać:

- sprawność fizyczną (motoryczną) wyczynowego sportowca - biegacza i małego dziecka, które zaczyna biegać dopiero po opanowaniu umiejętności chodzenia,

- sprawność psychiczną, a dokładniej sprawność intelektualną (umysłową) wybitnego naukowca i sprawność osoby umysłowo upośledzonej w stopniu głębokim.

Między tymi skrajnymi przykładami znajduje się zdecydowana większość (według normalnego rozrzutu około 67%) osób, których sprawność motoryczna czy intelektualna jest lub powinna być w normie.

Jeżeli sprawność jest ograniczona, czyli poniżej normy, wówczas określa się ją jako niepełnosprawność (disability), a całkowity jej brak w przypadku zniesienia danej czynności, jako niesprawność (inability). Według Klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia (International Classification... 1980, s.143) niepełnosprawność oznacza "wszelkie ograniczenie lub brak - wynikający z uszkodzenia - możliwosci wykonywania czynności na poziomie uważanym za normalny dla człowieka". Jak wynika z tej definicji - uszkodzenie narządu prowadzi do obniżenia sprawności jego funkcjonowania - wykonywania jego czynności. Niepełnosprawność wystepuje jednak wówczas, gdy obniżenia to osiąga stan poniżej poziomu uważanego za normalny, a więc poniżej przyjętej normy.

Podobnie jak sprawność również niepełnosprawność może być następująca:

1. Niepełnosprawność sensoryczna, w tym niepełnosprawność słuchowa, wzrokowa, dotykowa itp.

2. Niepełnosprawność fizyczna, w tym niepełnosprawność motoryczna.

3. Niepełnosprawność psychiczna, w tym niepełnosprawność intelektualna (umysłowa) określana również jako umysłowe upośledzenie lub niedorozwój umysłowy.

Z uwagi na to, że czynności poszczególnych narządów są zintegrowane i wzajemnie uwarunkowane - niepełnosprawność jednych może negatywnie oddziaływać na sprawność innych. Dla przykładu można przytoczyć ślepotę czy słabowzroczność i ich wpływ na sprawność motoryczną lub głuchotę i niedosłuch na rozwój i sprawność mowy. Obok więc niepełnosprawności poszczególnych narządów możemy także mówić o niepełnosprawności ogólnej lub większego zespołu narządów. W tym znaczeniu mówimy, że osoba jest niepełnosprawna, tzn. że jej ogólna sprawność funkcjonalna jest obniżona na skutek niepełnosprawności lub niesprawności jednego lub więcej narządów. Osoba jest tylko niepełnosprawna a nie niesprawna, gdyż zawsze pewne narządy lepiej czy gorzej lecz funkcjonują. Stąd nieprawidłowe jest używanie terminu "osoby niesprawne".

Sprawność jest cechą, która rozwija się i doskonali na skutek odpowiednich i intensywnych ćwiczeń. Podobnie sprawa ma się z niepełnosprawnością. Można ją znacznie zredukować w wyniku odpowiednich zabiegów leczniczych czy rehabilitacyjnych ćwiczeń usprawniających (rehabilitacja lecznicza).

1.4. Niepełnosprawność a upośledzenie

Trzecim aspektem (wymiarem) wyodrębnionym w Klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia jest upośledzenie (handicap1). Jest ono lub może być wynikiem niepełnosprawności lub uszkodzenia i niepełnosprawności. Upośledzenie oznacza "niekorzystną (gorszą) sytuację danej osoby będącą wynikiem uszkodzenia lub niepełnosprawności polegającą na ograniczeniu lub uniemożliwieniu jej wypełniania ról, które uważane są za normalne biorąc pod uwagę jej wiek, płeć, czynniki kulturowe i społeczne" (International Classification...1980, s.181).

Definicja ta wymaga pewnego wyjaśnienia. Przede wszystkim trzeba wyjaśnić, co należy rozumieć przez "wypełnianie roli". Otóż pojęcie "roli" jest bardzo szerokie. W rozumieniu tej definicji przez rolę należy rozumieć:

- wypełnianie określonych zadań, które człowiek musi wykonywać w życiu codziennym w domu i poza domem (zadania życiowe) oraz zadań zawodowych wynikających z pracy zawodowej,

- udział i znaczenie człowieka w określonych sytuacjach i okolicznościach, zwłaszcza społecznych, czyli działanie i współdziałanie z innymi osobami (rola społeczna człowieka).

Każdy człowiek w zależności od wieku, płci, stanu i innych czynników musi wykonywać liczne zadania życiowe czy zawodowe oraz uczestniczyć w sytuacjach społecznych, czyli musi wypełniać określone role.

Mogą to być role: matki i gospodyni domowej, ojca, dziecka, ucznia, pracownika, kierownika zakładu, klienta w sklepie czy urzędzie, widza w teatrze czy uczestnika zebrania, spotkania towarzyskiego lub innej imprezy o charakterze społecznym, w której bierze udział pewna liczba osób. Rolom tym przypisane są określone zadania do spełnienia oraz wymagane są pewne formy zachowania się.

Upośledzenie występuje wówczas gdy człowiek ma ograniczone lub uniemożliwione wypełnianie tych ról, a więc zadań i zachowań w sytuacjach społecznych, biorąc pod uwagę jego wiek (dziecko, człowiek dorosły, człowiek w wieku podeszłym), jego płeć oraz czynniki kulturowe i społeczne, czyli formy działań i zachowań przyjętych i akceptowanych w danym środowisku kulturowym i społecznym.

Istnieje więc ścisła zależność między trzema aspektami (wymiarami) przyjętymi w Klasyfikacji ŚOZ. Uszkodzenie określonego narządu spowodowane różnymi czynnikami zewnętrznymi i wewnętrznymi (wady wrodzone, choroby i urazy), może spowodować niepełnosprawność tego narządu oraz innych, co z kolei stwarza niekorzystną lub gorszą sytuację (upośledzenie) danej osoby.

Graficznie można to przedstawić w następujący sposób (Minaire; 1989, s.9):

Wady wrodzone

Choroby Uszkodzenie x Niepełnosprawność x Upośledzenie

Urazy

Proces powstawania upośledzenia jest więc wynikiem uszkodzenia i niepełnosprawności funkcjonowania danego narządu lub narządów (niepełnosprawności w znaczeniu ogólniejszym). Upośledzenie może przyjąć różny stopień i dotyczyć różnych sfer życia człowieka.

Stopień upośledzenia może przyjąć formy: utrudnienia, ograniczenia, uniemożliwienia.

1. Utrudnienie oznacza, że dana osoba może wykonywać określone zadanie życiowe czy zawodowe lub spełniać określoną rolę społeczną, lecz przychodzi jej to z trudnościami i przeszkodami, jednak możliwymi do pokonania; są to sytuacje, które w psychologii określane są jako sytuacje utrudnienia.

2. Ograniczenie oznacza, że dana osoba może swoją rolę wypełniać, lecz w niepełnym lub częściowym zakresie (sytuacje ograniczenia).

3. Uniemożliwienie oznacza, że dana osoba nie może wykonywać swojej roli w ogóle (sytuacje pozbawienia - deprywacji).

Upośledzenie w formie utrudnienia, ograniczenia lub uniemożliwienia może dotyczyć różnych sfer życia. Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń (International Classification...1980, s.182 i nast.) wyodrębnia 6 głównych sfer życia, które mogą być upośledzone na skutek niepełnosprawności, a mianowicie:

1. orientacja w otoczeniu obejmująca również zdobywanie i wymianę informacji oraz zdobywanie wiedzy,

2. czynności życia codziennego - niezależność ich wykonywania,

3. poruszanie się w przestrzeni,

4. praca zawodowa - wykonywanie różnych prac i zawodów,

5. integracja społeczna - aktywny udział w różnych formach życia społecznego,

6. niezależność ekonomiczna - możliwość uzyskania środków na własne utrzymanie.

W konkretnych przypadkach mogą wystąpić również upośledzenia innych sfer życia. Oczywiście często uszkodzenie i niepełnosprawność jednego narządu może spowodować upośledzenie kilku sfer życia człowieka i to w różnym stopniu. Ogólnie przyjmuje się, że niepełnosprawność powoduje upośledzenie do pewnego stopnia wszystkich sfer życia człowieka, tworząc problemy natury fizycznej, psychicznej, zawodowej i społecznej. Jak daleko te sfery są upośledzone zależy od wielu czynników, na przykład od płci, wieku, pozycji społecznej, kariery, osobowości danej osoby itp. Nie można więc w sposób kategoryczny przypisywać określonym niepełnosprawnościom konkretnych sfer i stopni upośledzeń.

Podsumowując wzajemną zależność między uszkodzeniem, niepełnosprawnością i upośledzeniem trzeba stwierdzić, że te dwa pierwsze aspekty (wymiary) dotyczą fizycznych i psychicznych aspektów człowieka jako jednostki psychofizycznej, podczas gdy upośledzenie dotyczy aspektów społecznych człowieka więc jego funkcjonowania i interakcji (współdziałania) ze środowiskiem zarówno społecznym jak też fizycznym. "Upośledzenie jest zatem funkcją osoby niepełnosprawnej i jej środowiska. Występuje ono wówczas, gdy spotyka ona bariery (przeszkody) kulturalne, fizyczne, lub społeczne, które uniemożliwiają jej dostęp do różnych systemów w społeczeństwie, które są dostępne dla innych jego członków" (International Labour Standards...1984, s.22). Z tego też powodu uszkodzenie i niepełnosprawność jest przedmiotem oddziaływań i zabiegów rehabilitacji leczniczej, a upośledzenie - rehabilitacji społecznej, łącznie z rehabilitacją zawodową, o czym szerzej będzie mowa w dalszych rozdziałach.

Jak już wspomniano upośledzenie może dotyczyć także sfery zawodowej. Wiadomo, że praca zajmuje bardzo ważne miejsce w życiu każdego człowieka. Przeciętny człowiek poświęca jej więcej niż połowę swojego życia. Niepełnosprawność może więc utrudnić, ograniczyć czy nawet uniemożliwić wykonywanie wielu prac i zawodów. Jest to problem ograniczenia lub obniżenia zdolności do pracy osób dotkniętych niepełnosprawnością.

1.5. Niepełnosprawność a inwalidztwo

Przez wiele dziesiątków lat po II wojnie światowej używano terminu inwalidztwo dla określenia niepełnosprawności. Wówczas termin niepełnosprawność nie był w ogóle lub bardzo rzadko używany, raczej używano określeń ograniczenie sprawności lub obniżenie sprawności. Z czasem określenie niepełnosprawność zaczęła stopniowo wypierać termin inwalidztwo, który jak tłumaczono ma pewien odcień pejoratywny. Podobny los spotkał termin kalectwo choć nadal istnieje, np. w nazwie: Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem. W ślad za wypieraniem terminu inwalidztwo zaczęto również zastępować termin inwalida terminem osoba niepełnosprawna. Zresztą pewna ewolucja terminologiczna obserwowana jest wraz z rozwojem działalności na rzecz osób niepełnosprawnych, a zwłaszcza rozwojem rehabilitacji. Z oficjalnego języka zostały usunięte takie terminy jak: ślepy, głuchociemny czy kaleka. Prawdopodobnie w przyszłości również inwalidztwo i inwalida znikną z oficjalnej terminologii, którą będzie stosować się w rehabilitacji, pedagogice specjalnej czy polityce społecznej.

Terminy inwalidztwo i inwalida nadal jednak funkcjonują w niektórych dziedzinach, np. w orzecznictwie inwalidzkim. Zachował się on również w spółdzieczości inwalidów. Spółdzielnie nadal są spółdzielniami inwalidów a nie spółdzielniami osób niepełnosprawnych.

Ogólnie trzeba powiedzieć, że termin inwalidztwo używany jest obecnie w znaczeniu formalno-prawnym jako niepełnosprawność prawna (legal disability), kiedy chodzi o ustalenie jej w oparciu o ściśle określone kryteria, np. zawarte w przepisach prawnych, dla ściśle określonych celów, np. dla celów rentowych, uzyskania pewnych świadczeń czy przywilejów (zwolnień z opłat, podatków) itp. Niepełnosprawność jest raczej terminem bardziej ogólnym i nie zawsze precyzyjnie określonym. Często bowiem trudno ustalić, gdzie kończy się normalny stan organizmu, a zaczyna odchylenie od normy (patologia). Dawniej dla określenia niepełnosprawności w znaczeniu ogólnym używano termin "inwalidztwo biologiczne".

Jak już powiedziano, termin inwalidztwo stosuje się nadal w orzecznictwie inwalidzkim w systemie ubezpieczeń społecznych. Komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia nadal orzekają o "inwalidztwie dla celów rentowych, rehabilitacji zawodowej i innych" oraz zaliczają osoby nim dotknięte do jednej z grup inwalidów, o czym będzie mowa w dalszych rozdziałach. W tym przypadku odbywa się to na podstawie ściśle określonych kryteriów medycznych i zawodowych.

1.6. Osoby niepełnosprawne - definicje, klasyfikacja

W literaturze poświęconej rehabilitacji można spotkać różne definicje osoby niepełnosprawnej. Można je podzielić na 3 rodzaje, a mianowicie:

1. definicje ogólne,

2. definicje dla określonych celów,

3. definicje poszczególnych grup osób niepełnosprawnych.

Większość ogólnych definicji osoby niepełnosprawnej podkreśla zarówno moment uszkodzenia i niepełnosprawności organizmu jak też upośledzenia. Osoba niepełnosprawna to osoba posiadająca określone uszkodzenie narządów i niepełnosprawność organizmu, które powodują określone konsekwencje dla prowadzenia normalnego życia i funkcjonowania społecznego. W krajach Unii Europejskiej przyjmuje się np. następującą definicję. Osoba niepełnosprawna jest to "osoba, która z powodu urazu, choroby lub wady wrodzonej ma poważne trudności albo nie jest zdolna wykonywać czynności, które osoba w tym samym wieku zazwyczaj jest zdolna wykonywać" (Glossary...1981, s.23). Podobną ogólną definicję osoby niepełnosprawnej (inwalidy) podaje Hulek (1969, s.18). Według tego autora - "inwalida jest to jednostka, u której istnieje naruszenie sprawności i funkcji w stopniu wyraźnie utrudniającym (w porównaniu z osobami zdrowymi w danym kręgu kulturowym): pobieranie nauki w szkole normalnej, wykonywanie czynności życia codziennego, wykonywanie pracy zawodowej, udział w życiu społecznym oraz w zajęciach w czasie wolnym od pracy."

Jest to definicja bardzo szeroka wskazująca na konsekwencje naruszenia sprawności w różnych sferach życia, poczynając od nauki szkolnej w przypadku dzieci niepełnosprawnych, aż po życie osobiste, zawodowe i społeczne człowieka dorosłego.

W ślad za przyjętymi w poprzednim rozdziale pojęciami i określeniami proponuję następującą definicję niepełnosprawności: Osoba niepełnosprawna to taka, u której uszkodzenie i obniżony stan sprawności organizmu spowodował utrudnienie, ograniczenie lub uniemożliwienie wykonywania zadań życiowych i zawodowych oraz wypełniania ról społecznych biorąc pod uwagę jej wiek, płeć, stan, czynniki środowiskowe, społeczne i kulturowe.

W języku angielskim funkcjonują 2 terminy określające osobę dotkniętą niepełnosprawnością i upośledzeniem. Pierwszy to disabled person, czyli osoba niepełnosprawna a drugi to handicap person czyli osoba upośledzona. Ten pierwszy podkreśla bardziej wymiar fizyczny i jest raczej określeniem medycznym. Drugi termin kładzie nacisk na upośledzenie w znaczeniu przedstawionym w poprzednim rozdziale, a więc podkreśla aspekt społeczny. W praktyce nie ma między nimi większych różnic i oba terminy są używane zamiennie (Majewski,1984a s.7).

Druga grupa obejmuje definicje osoby niepełnosprawnej opracowane i przyjęte dla określonych celów, np. dla celów rehabilitacji zawodowej, zatrudnienia chronionego, szkolnictwa specjalnego, różnych świadczeń i przywilejów. W tym przypadku są to na ogół definicje bardziej precyzyjne i oparte o konkretne kryteria. Nas najbardziej interesuje definicja dla celów rehabilitacji zawodowej. Taka definicja została opracowana i przyjęta w Konwencji i Zaleceniu Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1983 r.1 dotyczących rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych.

Brzmi ona następująco: "osoba niepełnosprawna, oznacza jednostkę której szanse uzyskania, utrzymania i awansu we właściwym zatrudnieniu są poważnie ograniczone na skutek fizycznej lub psychicznej niepełnosprawności oficjalnie orzeczonej" (Recommendation No 159...1983, s.1).

Definicja ta podkreśla przede wszystkim aspekty zawodowe, a zwłaszcza trudności i ograniczenia na jakie osoba niepełnosprawna napotyka w uzyskaniu pracy odpowiedniej do swoich możliwości, utrzymaniu się w pracy w sytuacjach kryzysu i trudności na rynku pracy oraz w awansowaniu w pracy, z powodu niepełnosprawności fizycznej lub psychicznej. A oto najstarsza w Europie definicja osoby niepełnosprawnej opracowana dla celów rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia, przyjęta w brytyjskiej ustawie z 1944 r. dotyczącej zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Za osobę niepełnosprawną uważa się "osobę, która z powodu urazu, choroby lub wad wrodzonych ma istotne trudności w uzyskaniu i utrzymaniu lub podjęciu pracy na własny rachunek, która niezależnie od urazu, choroby czy wady wrodzonej odpowiadałaby jej wiekowi, doświadczeniu i kwalifikacjom" (Lonsdale,1984, s.1).

W Polsce tego typu definicja została wprowadzona w 1954r. dekretem o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, a nastepnie powtórzona z niewielkimi zmianami w ustawch o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin z 1968 r. i 1982 r. (Dz.U.nr. 40 z 1982 r.). Brzmi ona następująco: inwalidą jest "osoba częściowo lub całkowicie niezdolna do wykonywania zatrudnienia z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu". Definicja ta podkreśla dwa momenty, a mianowicie stopień i czas trwania niepełnosprawności.

Trzecią grupę tworzą definicje poszczególnych grup osób niepełnosprawnych, a więc niewidomych, umysłowo upośledzonych itp.

Osoby niepełnosprawne można podzielić według różnych kryteriów, np. według rodzaju (kategorii) niepełnosprawności, okresu życia, w którym ona wystąpiła, stopnia niepełnosprawności itp.

Biorąc za kryterium podziału rodzaj niepełnosprawności, wyróżniamy:

1. Osoby z niepełnosprawnością sensoryczną - uszkodzeniem narządów zmysłowych, do których należą:

a) osoby niewidome i słabowidzące,

b) osoby głuche i słabosłyszące.

2. Osoby z niepełnosprawnością fizyczną, do których należą:

a) osoby z niepełnosprawnością motoryczną - z uszkodzeniem narządu ruchu,

b) osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych.

3. Osoby z niepełnosprawnością psychiczną, do których należą:

a) osoby umysłowo upośledzone z niepełnosprawnością intelektualną,

b) osoby psychicznie chore z zaburzeniami osobowości i zachowania,

c) osoby cierpiące na epilepsję - z zaburzeniami świadomości.

4. Osoby z niepełnosprawnością złożoną, a więc dotknięte więcej niż jedną niepełnosprawnością. Wystąpić mogą tutaj połączenia różnych wymienionych powyżej niepełnosprawności.

Biorąc za kryterium podziału okres życia, w którym niepełnosprawność wystąpiła, wyróżniamy:

1. Osoby niepełnosprawne od urodzenia lub bardzo wczesnego dzieciństwa.

2. Osoby z niepełnosprawnością nabytą w różnych okresach życia, wśród których są:

a) osoby niepełnosprawne z powodu różnych chorób,

b) osoby niepełnosprawne z powodu chorób zawodowych i wypadków przy pracy,

c) osoby niepełnosprawne z powodu wypadków (urazów) pozazawodowych,

d) osoby niepełnosprawne z powodu działań wojennych (inwalidzi wojenni i cywilne ofiary wojny),

e) osoby niepełnosprawne z powodu zmian spowodowanych starzeniem się organizmu i schorzeniami wieku starczego.

Biorąc pod uwagę stopień niezdolności do zatrudnienia i zarobkowania oraz wyżej przedstawioną definicję "inwalidy" w Polsce wyróżnia się 3 grupy inwalidów, a mianowicie:

Do III grupy inwalidów zalicza się osoby:

a) częściowo niezdolne do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia, jeśli osoby te zachowały zdolność do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia w zmniejszonym zakresie;

b) całkowicie niezdolne do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia, jeśli osoby te zachowały zdolność do wykonywania innego, niżej kwalifikowanego zatrudnienia;

c) dotknięte szczególnym naruszeniem sprawności organizmu, nawet jeżeli naruszenia te nie ograniczają zdolności do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia.

Do II grupy inwalidów zalicza się osoby niezdolne do wykonywania jakiegokolwiek zatrudnienia.

Do I grupy inwalidów zalicza się osoby niezdolne do wykonywania jakiegokolwiek zatrudnienia, które ze względu na niemożność samodzielnej egzystencji wymagają stałej lub długotrwałej opieki innej osoby.

Zachowanie zdolności do wykonywania zatrudnienia w warunkach specjalnie stworzonych lub na specjalnych stanowiskach pracy nie stanowi przeszkody do zaliczenia do I lub II grupy inwalidów (Ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, Dz.U.nr. 40).

Określenie inwalidów I i II grupy jako osób "niezdolnych do jakiegokolwiek zatrudnienia" wywołało wiele sprzeciwów z uwagi na to, że zamyka ono wielu osobom niepełnosprawnym drogę do rehabilitacji zawodowej, zatrudnienia w zwykłych warunkach oraz społecznej i zawodowej integracji. Możliwości pracy i zatrudnienia zależą bowiem nie tylko od stopnia niepełnosprawności, lecz także od wielu innych czynników. Pewnym usprawiedliwieniem jest fakt, że definicja "inwalidy" oraz podział inwalidów na grupy został opracowany dla celów zaopatrzenia emerytalno-rentowego, a nie dla celów rehabilitacji zawodowej.

1.7. Zapobieganie niepełnosprawności

Jak już wspomniano - około 10% całej populacji globu ziemskiego dotknięte jest istotnym uszkodzeniem organizmu, powodującym znaczne ograniczenia sprawności funkcjonalnych. Wskaźnik ten różnie kształtuje się w poszczególnych krajach. Jest on o wiele wyższy w krajach afrykańskich, azjatyckich i latynoamerykańskich, a trochę niższy w niektórych krajach europejskich. Niewiele jest państw na świecie, które posiadają dokładne dane dotyczące liczby osób niepełnosprawnych i rozmiaru niepełnosprawności. Z dostępnych danych wynika jednak, że liczba osób niepełnosprawnych stale wzrasta, pomimo szeroko prowadzonej działalności zapobiegawczej. Wymienia się na ogół następujące przyczyny tego stanu:

1. Rozwój i osiągnięcia medycyny, która ratuje ludziom życie w przypadku choroby czy urazu lecz nie potrafi jednak uchronić ich od trwałego uszkodzenia organizmu i niepełnosprawności.

2. Epidemiczne występowanie niektórych chorób, np. układu krążenia.

3. Rozwój zakładów przemysłowych i motoryzacji stwarzających warunki do rozwoju chorób zawodowych i urazów (wypadków przy pracy i drogowych).

4. Wydłużenie średniej długości życia człowieka - niepełnosprawność wystepuje częściej w wieku bardziej zaawansowanym.

Dlatego też zapobieganie lub profilaktyka niepełnosprawności jest aktualnie zagadnieniem bardzo ważnym. Na znaczenie podjęcia akcji mających na celu przeciwstawienie się wzrastającej liczbie osób niepełnosprawnych zwróciła uwagę Światowa Organizacja Zdrowia, która w 1976 r. przyjęła "Rezolucję dotyczącą zapobiegania niepełnosprawności i rehabilitacji" (Disability Prevention and Rehabilitation Resolution)1. Zwraca ona krajom członkowskim uwagę na następujące sprawy:

1. Ważność zapobiegania niepełnosprawności i rehabilitacji osób niepełnosprawnych (zapobieganie pogłębianiu się już istniejącej niepełnosprawności) jako integralnych zadań służby zdrowia i służb socjalnych oraz potrzebę współpracy w tym zakresie wszystkich zainteresowanych instytucji i organizacji.

2. Rozwój i włączenie zapobiegania niepełnosprawności i rehabilitacji osób niepełnosprawnych do programów ochrony zdrowia na wszystkich szczeblach organizacyjnych, łącznie z podstawową opieką zdrowotną.

3. Włączenie zagadnienia metod zapobiegania niepełnosprawności i rehabilitacji osób niepełnosprawnych do programów szkolenia personelu medycznego.

Zapobieganie lub profilaktyka niepełnosprawności jest to działanie zmierzające do stworzenia dzieciom i młodzieży właściwych warunków rozwojowych oraz zapobieganie chorobom i urazom, które w konsekwencji mogą doprowadzić do trwałego uszkodzenia i niepełnosprawności organizmu. Działalność ta w pierwszym rzędzie należy do służby zdrowia, lecz może być prowadzona również przez inne organizacje i instytucje.

Działalność profilaktyczna służby zdrowia obejmuje lub obejmować powinna:

1. Okresowe badania kontrolne mające na celu wczesne wykrywanie wad i zaburzeń organizmu a także podjęcie wczesnej interwencji.

2. Działania mające na celu zapobieganie chorobom zakaźnym, poprzez różnego rodzaju szczepienia ochronne.

3. Profilaktyczną działalność przemysłowej służby zdrowia, mającą na celu wyeliminowanie czynników i warunków, które mogłyby zagrozić zdrowiu pracowników i powstawaniu chorób zawodowych oraz wypadków przy pracy, zagrażających trwałemu lub okresowemu uszkodzeniu organizmu.

4. Podejmowanie akcji mających na celu kształtowanie optymalnych warunków rozwoju i życia oraz kultury zdrowotnej społeczeństwa, a zwłaszcza dotyczących prowadzenia higienicznego trybu życia, prawidłowego odżywiania itp.

W realizację programów zapobiegania niepełnosprawności mogą i powinny włączyć się również inne instytucje i organizacje, zwłaszcza w akcje skierowane na stwarzanie właściwych warunków życia i pracy oraz kształtowania odpowiednich postaw ludzi wobec własnego zdrowia. Wymienić tutaj można takie organizacje, jak: związki zawodowe, zwłaszcza w zakresie realizacji programu i przestrzegania zasad bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP), Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem, które w swojej nazwie ma już "walkę", a więc również zapobieganie niepełnosprawności, organizacje osób niepełnosprawnych itp.

Zapobieganie niepełnosprawności można rozumieć w znaczeniu wąskim i w znaczeniu szerokim. W pierwszym przypadku chodzi o zapobieganie powstawaniu niepełnosprawności u osób pełnosprawnych, polegające na eliminowaniu czynników ryzyka, wczesnym wykrywaniu i wczesnej interwencji prowadzącej do przerwania stanu chorobowego i przywróceniu normalnego stanu zdrowia.

Zapobieganie niepełnosprawności w znaczeniu szerokim obejmuje ponadto przeciwdziałanie pogłębianiu i poszerzaniu się niepełnosprawności. Tego rodzaju profilaktyka obejmuje przede wszystkim różnego rodzaju ćwiczenia usprawniające, leczenie klimatyczne, przestrzeganie właściwej diety, mające na celu utrzymanie aktualnego stanu zdrowia osoby niepełnosprawnej lub jego poprawę.

2. PRACA A NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ

2.1. Psychologiczna analiza pracy

W psychologicznych analizach zwykło się przyjmować podział pracy na trzy rodzaje procesów składowych, a mianowicie:

1. Proces orientacji.

2. Proces podejmowania decyzji.

3. Proces działania - wykonawstwo.

W każdej pracy, zarówno umysłowej jak też fizycznej, człowiek odbiera szereg informacji, które stanowią podstawę podejmowania takiej lub innej decyzji. Decyzja jest z kolei podstawą do określonego działania - wykonywania określonych ruchów i czynności. W toku pracy poszczególne rodzaje procesów nawzajem przeplatają się. Wymienione rodzaje procesów nie w każdej pracy występują z równym nasileniem i mają takie samo znaczenie. W pracy fizycznej czy produkcyjnej, na pierwszy plan wysuwają się procesy orientacyjne, a zwłaszcza związane z wykonawstwem. Udział procesów decyzyjnych jest stosunkowo mały. Im praca jest bardziej mechaniczna i zautomatyzowana, tym procesów decyzyjnych jest mniej i o mniejszym znaczeniu. Odwrotnie, w pracach o charakterze umysłowym, zwłaszcza na stanowiskach kierowniczych, proces podejmowania decyzji i procesy orientacji są mocno zaakcentowane i o dużym znaczeniu, przy równoczesnym minimalnym udziale wykonawstwa.

Proces orientacji.

Praca ludzka, jako celowe działanie odbywa się w określonej przestrzeni i w określonym czasie. Pociąga to za sobą konieczność orientacji ze strony pracownika w otoczeniu - w tym, co się wokół niego dzieje i w tym, co on sam robi.

Biorąc pod uwagę przestrzeń, w jakiej praca się odbywa, rozlokowanie w niej przedmiotów i urządzeń oraz samo działanie - wykonywanie ruchów i czynności - w procesie orientacji można wyodrębnić takie elementy, jak:

1. Orientacja ogólna w miejscu pracy (w hali produkcyjnej, warsztacie, na placu budowy, w biurze) dotycząca wielkości pomieszczenia oraz rozlokowania w nim przedmiotów i urządzeń.

2. Orientacja na stanowisku pracy, dotycząca:

a) wielkości stanowiska pracy,

b) rozłożenia narzędzi i materiałów,

c) wielkości, kształtów i innych cech narzędzi i materiałów,

d) zmian zachodzących na stanowisku podczas pracy (zmiana położenia poszczególnych przedmiotów),

e) sytuacji niebezpiecznych i grożących wypadkiem.

3. Orientacja w przebiegu samego wykonawstwa dotycząca:

a) doboru właściwego materiału lub poszczególnych elementów,

b) doboru narzędzi,

c) skutków działania - czy poszczególne czynności przebiegają zgodnie z nakreślonym planem i osiągają zamierzony cel,

d) kontroli wykonanego zadania i zamierzonego celu.

Tego rodzaju informacje uzyskuje pracownik dzięki bodźcom - sygnałom, które dochodzą do niego poprzez poszczególne zmysły, a zwłaszcza zmysł wzroku, słuchu, dotyku i kinestetyczny (ruchu). W trakcie wykonywania pracy człowiek widzi narzędzia, materiał oraz zmiany, jakie powstają pod wpływem manipulacji narzędziem; słyszy szum maszyny, zgrzyt piły, stuk maszyny do pisania; dotykiem odczuwa chropowatość, miękkość czy twardość materiałów; zmysłem kinestetycznym odczuwa opór materiału i ruchy przemieszczających się kończyn w przestrzeni. Nasilenie informacji płynących za pomocą poszczególnych zmysłów nie jest równomierne w poszczególnych rodzajach prac. W niektórych pracach występuje przewaga informacji wzrokowych, w innych słuchowych, dotykowych czy kinestetycznych. Przy pracach fizycznych, zwłaszcza produkcyjnych, występuje przewaga informacji wzrokowych.

Ogólnie można powiedzieć, że w procesach orientacji przeważają czynności sensoryczne - czynności narządów zmysłowych.

Proces podejmowania decyzji.

Jak już zaznaczono, procesy decyzyjne przeważają w pracach o charakterze umysłowym, a zwłaszcza na stanowiskach kierowniczych, w pracach twórczych itp. Im dana praca jest bardziej złożona, dotycząca wykonywania bardziej odpowiedzialnych zadań, tym podejmowanie decyzji ma większe znaczenie. Natomiast w pracach bardziej zautomatyzowanych, powtarzających się, o ustalonym i określonym przebiegu, potrzebnych decyzji jest mniej i o mniejszym znaczeniu. W zasadzie, w większym czy mniejszym zakresie decyzje są podejmowane w każdej pracy. Dotyczyć mogą one przebiegu całego procesu, jego zorganizowania oraz zastosowania materiałów, narzędzi, metod (sposobów) wykonania zadania. Często konieczność podjęcia decyzji występuje nagle i niespodziewanie. Wówczas istotny jest czynnik czasu, a mianowicie szybkie i w odpowiednim czasie podjęcie decyzji, co do właściwej reakcji po to, aby nie dopuścić do niepożądanej sytuacji.

Proces podejmowania decyzji bardzo uzależniony jest od procesu orientacji - od pełnej i rzetelnej informacji. Decyzja jest tym trudniejsza, im więcej informacji potrzeba do jej podjęcia. Właściwa i poprawna decyzja zależy nie tylko od aktualnych bodźców - informacji płynących ze stanowiska pracy i miejsca pracy, lecz również od informacji, jakie pracownik zdobył w okresie kształcenia (szkolenia) zawodowego oraz doświadczenia zgromadzonego w okresie pracy zawodowej, a więc kwalifikacji zawodowych. Decyzje mogą być poprawne, błędne lub może ich nie być w sytuacjach, w których należałoby je podjąć. Może to być spowodowane brakiem lub posiadaniem niepełnych informacji albo też brakiem potrzebnych sprawności umysłowych (intelektualnych). Podejmowanie decyzji jest bowiem procesem umysłowym i zwłaszcza dla podjęcia trudnej decyzji wymaga wysokich sprawności intelektualnych.

Proces działania - wykonawstwo.

Trzeci rodzaj procesów występujących w pracy ludzkiej, to działanie oparte o procesy orientacyjne i podjętą decyzję. W pracy fizycznej (produkcyjnej) działanie spoczywa głównie na stronie motorycznej organizmu, czyli narządzie ruchu. Działanie (wykonawstwo) jest procesem złożonym, składającycm się z różnych jednostek motorycznych, a mianowicie: ruchów i czynności roboczych, zabiegów i operacji produkcyjnych. Ruchy, jako najmniejsze elementy tworzą jednostki bardziej złożone, czyli czynności, a te z kolei wchodzą w skład zabiegów i operacji.

Reakcja ruchowa, czyli wykonanie okrślonego ruchu, powstaje w wyniku odbioru określonych bodźców (informacji) przez centralny układ nerwowy. W przypadku ruchów roboczych, występujących np. w pracy produkcyjnej, jest to przede wszystkim odbiór sygnałów ze stanowiska pracy. Na podstawie dyspozycji centrali mózgowej, w formie decyzji, następuje reakcja ruchowa - wykonanie ruchu lub zespołu ruchów. Wykonanie to stale jest kierowane (regulowane) i kontrolowane przez poszczególne zmysły. Najważniejsza rola w tym zakresie przypada zmysłowi wzroku, zwłaszcza przy ruchach docelowych. Również zmysł kinestetyczny informuje wykonującego ruch o przemieszczeniu się poszczególnych elementów narządu ruchu.

Ruchy robocze, jako najmniejsze jednostki pracy fizycznej, bazujące na naturalnych ruchach organizmu mogą przyjąć różne formy, jak np.

- ruch siegający, polegający na przeniesieniu kończyny górnej z jednego miejsca na drugie;

- ruch chwytający, polegający na uchwyceniu przedmiotu palcami lub całą dłonią;

- ruch przenoszący, polegający na przeniesieniu trzymanego przedmiotu z jednego miejsca na drugie;

- ruch kręcący, polegający na obracaniu kończyny górnej wzdłuż osi przedramienia;

- ruch rozłączający, polegający na oddzieleniu od siebie 2 przedmiotów;

- ruch statyczny, który nie jest ruchem w sensie ścisłym, polegający na utrzymaniu pewnej części ciała w określonym położeniu, jak np. przytrzymanie ręką jakiegoś elementu, podczas gdy druga dokonuje pewnego zabiegu.

Z przedstawionej analizy wynika, że procesy działania (wykonawstwa) zakładają nie tylko sprawność motoryczną - wykonywanie ruchów i czynności na normalnym poziomie, lecz również udział narządów zmysłowych, a zwłaszcza wzroku, który przy wykonywaniu bardziej złożonych jednostek motorycznych spełnia szereg istotnych funkcji, takich jak: funkcja orientacyjna, kierująca i kontrolująca.

2.2. Psychologiczna analiza przygotowania do pracy

Aby człowiek mógł wykonywać pracę zawodową na odpowiednim poziomie, musi być do niej przygotowany. Im praca jest bardziej złożona i skomplikowana, tym przygotowanie to musi być dokładniejsze i dłuższe. Obok wewnętrznych warunków składających się na wrodzoną ogólną zdolność do pracy, człowiek musi bowiem posiadać także kwalifikacje zawodowe, stanowiące jej integralną część, które zdobywa poprzez szkolenie lub kształcenie zawodowe. Stanowią one proces przygotowania do pracy, polegający na nabywaniu niezbędnej wiedzy teoretycznej, umiejetności praktycznych oraz wzorów zachowania się w sytuacji pracy. Termin kształcenie zawodowe stosuje się do przygotowania zawodowego obejmującego pełen i wszechstronny program nauczania w danej dziedzinie lub zawodzie. Programy takie realizują szkoły i technika zawodowe, szkoły pomaturalne i szkoły wyższe. O kształceniu mówimy w szczególności w odniesieniu do przygotowania się do wykonywania zawodów o charakterze umysłowym. Obejmuje ono nie tylko opanowanie wiedzy i umiejętności związanych bezpośrednio z wykonywaniem danego zawodu, lecz również wiedzę ogólną i kształtowanie pewnych umiejętności umysłowych, takich jak: organizacja pracy, podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemów czy praca twórcza. Przeciwnie, terminem szkolenie zawodowe - obejmujemy przygotowanie zawodowe do "wykonywania konkretnych, mało zmiennych zadań" (Zięcina M., 1973, s.63), a więc do prac, w których przeważa praca fizyczna.

Z punktu widzenia przedstawionej analizy nie ma większej różnicy między kształceniem, a szkoleniem zawodowym. Różnica dotyczy tylko zakresu i poziomu nauczania. W obu przypadkach występują wszystkie trzy elementy, a mianowicie nabywanie wiedzy teoretycznej, umiejętności praktycznych oraz pewnych wzorów (form) zachowania się, niezbędnych do wykonywania danej pracy lub zawodu. Różnica polega tylko na różnych propoprcjach pomiędzy tymi elementami. W zawodach umysłowych więcej uwagi i czasu poświęca się teorii, a w zawodach fizycznych praktyce - nabywaniu określonych umiejętności.

Kształcenie (szkolenie) zawodowe jest to relacja pomiędzy nauczycielem (instruktorem) zawodu, a uczniem lub uczniami. Nauczyciel przekazuje swoim uczniom wiedzę zawodową, umiejętności zawodowe oraz wzory zachowania się w sytuacji pracy, natomiast uczniowe starają się je przyswoić. Oznacza to, że w procesie kształcenia (szkolenia) zawodowego występuje zarówno proces nauczania jak też proces uczenia się.

Z punktu widzenia nauczyciela kształcenie (szkolenie) zawodowe polega na wykonywaniu serii specyficznych działań mających na celu przekazanie uczniom:

1. Wiedzy zawodowej, czyli pewnego zasobu informacji o konkretnym zawodzie, która jest niezbędna do jego wykonywania; jest to wiedza o samym zawodzie, produkcji, jaką się wytwarza, lub usługach, jakie się świadczy, materiale i narzędziach, jakich się używa, wyposażeniu miejsca pracy, metodologii wytwarzania itp;

2. Umiejetności zawodowych, czyli ukształtowania takich umiejetności, które pozwolą uczniom wykonywać szybko i precyzyjnie wszystkie ruchy robocze, czynności czy operacje występujące w danym zawodzie;

3. Wzory zachowania się w sytuacjach pracy, obejmujące wypracowanie pewnych ogólnych umiejetności, np. umiejetności organizowania pracy, oraz takich cech osobowości, jak: postawy wobec pracy charakteryzującej się dokładnością, systematycznością, punktualnością, terminowością i rzetelnością jej wykonywania, postawy wobec kierownictwa i współpracowników charakteryzującej się harmonijną współpracą z nimi.

Dla osiągnięcia tego celu nauczyciel stosuje:

1. Werbalne metody nauczania oparte na słuchu, jak: wykład, pogadanki zawodowe, wyjaśnienia w czasie pokazu (demonstracji), zadawanie pytań.

2. Wizualne metody nauczania oparte na wzroku, jak: pokaz różnych przedmiotów, modeli, rysunków, obrazków, materiałów pisanych, filmów itp.

3. Praktyczne metody nauczania oparte na manualnych sprawnościach, jak: wykonywanie ćwiczeń, powtarzanie zademonstrowanych umiejętności itp.

4. Mieszane metody nauczania, jak: pokaz łącznie z objaśnieniami w formie słownej lub pisemnej.

W ten sposób w trakcie procesu nauczania, uczniowie wykonują liczne czynności w celu opanowania wiedzy i umiejętności, które przekazuje nauczyciel, a mianowicie:

1. słuchają nauczyciela kiedy wygłasza wykład lub pogadankę zawodową,

2. patrzą i obserwują to, co nauczyciel pisze lub pokazuje,

3. odpowiadają na pytania nauczyciela,

4. wykonują różne ćwiczenia zadane przez nauczyciela, np. piszą, dokonują obliczeń, wykonują różne czynności itd.

Wykonywane czynności w trakcie nauczania zakładają posiadanie przez ucznia zdolności widzenia, słyszenia, mówienia, wykonywania ruchów i czynności, a także poruszania sie w przestrzeni. Oprócz tego każdy uczeń powinien także posiadać zdolność uczenia się czyli normalną sprawność poszczególnych czynności poznawczych określanych często jako inteligencja.

Do istotnych czynności poznawczych potrzebnych do pomyślnego opanowania niezbędnej wiedzy, umiejętności praktycznych i wzorów zachowania się w sytuacjach pracy należą:

1. Procesy percepcji wzrokowej i słuchowej, dzięki którym uczniowie rozróżniają podobieństwa i różnice pomiędzy przedmiotami i zjawiskami, np. dotyczące kształtów, wielkości, kolorów itd., jak również ujmują stosunki przestrzenne pomiędzy przedmiotami w różnych sytuacjach.

2. Proces rozumienia, czyli nadawanie znaczenia spostrzeganym przedmiotom i zjawiskom, a także słowom wymiawianym przez nauczyciela.

3. Proces zapamiętywania, czyli zachowania wiedzy i umiejętności stanowiących przedmiot nauczania, łącznie z gotowością do ich odtworzenia w każdej chwili, gdy taka potrzeba zaistnieje. Jest to proces przypominania.

4. Proces kojarzenia różnych informacji pochodzących z różnych zmysłów, a także kojarzenia dawnych informacji (doświadczeń) z nowymi.

5. Proces myślenia - najwyższa forma procesów poznawczych, polegająca na przetwarzaniu doświadczenia poznawczego zawartego w spostrzeżeniach, wyobrażeniach czy pojęciach. Dla kształcenia (szkolenia) zawodowego istotne są takie czynności myślowe, jak: planowanie, ocenianie, podejmowanie decyzji i rozwiązywanie problemów.

Mówiąc o zdolności uczenia się wspominieć trzeba również o dwóch bardzo ważnych zjawiskach psychicznych, a mianowicie o uwadze i motywacji. Uwaga jest to wybiórcze nastawienie naszych zmysłów na określony przedmiot czy zjawisko. W procesie uczenia koncentracja uwagi przez ściśle określony czas, często przez bardzo długi, jest niezbędna. Natomiast motywacja w tym przypadku jest gotowością i chęcią ucznia do zdobywania wiedzy i umiejętności potrzebnych do uzyskania odpowiednich kwalifikacji zawodowych.

2.3. Zdolność do pracy a niepełnosprawność

Zdolność do pracy określana często jako przydatność do pracy, jest pojęciem bardzo szerokim. Definiuje się ją jako zdolność do działania mającego na celu wytworzenie określonej wartości produkcyjnej lub świadczenia określonych usług i stanowiącą dla osoby ją wykonującej źródło utrzymania (praca zarobkowa), albo jako zespół warunków wewnętrznych, umożliwiających człowiekowi efektywne wykonywanie pracy zawodowej. Praca ludzka jest to celowe i zorganizowane działanie, w procesie którego przekształca się rzeczywistość (przedmioty przyrody) oraz tworzy się określone dobra materialne i duchowe celem zaspokojenia potrzeb ludzi. Działanie to polega na uruchamianiu procesów psychofizycznych organizmu, a więc czynności fizycznych i psychicznych. W każdej pracy występują oba rodzaje czynności. W zależności od przewagi jednych lub drugich czynności, pracę dzieli się na fizyczną i umysłową. W pracy fizycznej występuje przewaga czynności motorycznych, a więc różnego rodzaju ruchów roboczych, czynności i operacji (zespoły ruchów i czynności). W pracy umysłowej występuje przewaga czynności umysłowych (twórcze procesy myślowe).

Karney (1979, s.29) wyróżnia w zdolności do pracy elementy fizyczne, psychiczne i społeczne, albo wewnętrzne warunki fizyczne, psychiczne i społeczne.

Warunki fizyczne tworzą:

a) Ogólny stan zdrowia - brak chorób i niedomagań.

b) Sprawność poszczególnych narządów i układów organizmu - brak uszkodzeń ich struktury i czynności, a zwłaszcza narządu ruchu.

c) Wydolność fizyczna organizmu, czyli zdolność człowieka do wykonywania długotrwałej pracy fizycznej bez zmęczenia i większych zaburzeń oraz do szybkiego usunięcia, w przypadku ich wystąpienia.

Warunki psychiczne tworzą:

a) Sprawność procesów percepcyjnych (spostrzegania), a zwłaszcza zmysłu wzroku, słuchu i dotyku.

b) Sprawność procesów umysłowych - normalny poziom inteligencji.

c) Niezaburzona osobowość jako centralny system regulacji i integracji procesów psychicznych, występujących w sytuacji pracy i decydujących o prawidłowym jej przebiegu.

d) Cechy osobowości decydujące o możliwości i prawidłowości przebiegu pracy, jak: motywacja do pracy, specjalne zdolności i uzdolnienia, zainteresowanie i preferencje, pracowitość, sumienność, dokładność itp.

Warunki społeczne tworzą:

a) Wykształcenie - a więc pewna niezbędna ogólna wiedza i umiejętności niezbędne do funkcjonowania w sytuacji pracy.

b) Kwalifikacje zawodowe - a więc wiedza, umiejętności i formy zachowania się niezbędne do wykonywania konkretnej pracy czy zawodu.

c) Miejsce zamieszkania (duże miasto, małe miasteczko, wieś) i inne czynniki środowiskowe, które mogą mieć wpływ na wykonywanie pracy.

Rozróżnia się ogólną zdolność do pracy, czyli posiadanie wewnętrznych warunków do pracy w ogóle i zdolności do wykonywania określonej pracy, lub określonego zawodu, czyli szczególnych wewnętrznych warunków. Im proces pracy jest bardziej złożony, tym wyższej wymaga zdolności do pracy lub pewnych specjalnych zdolności (uzdolnień).

Z dotychczasowej analizy wynika, że do efektywnego wykonywania pracy zawodowej niezbędne są sprawności poszczególnych narządów i układów organizmu, a tym samym odpowiedni ogólny poziom jego funkcjonowania. Tak więc obniżenie tych sprawności może mieć negatywny wpływ na zdolność do pracy, zarówno w znaczeniu ogólnym, jak też spowodować ograniczenie zdolności do wykonywania konkretnej pracy czy zawodu. Dla oceny zdolności do pracy istotne jest ustalenie, które elementy (warunki) zostały ograniczone i w jakim stopniu. Mogą bowiem wystąpić niepełnosprawności tylko w obrębie czynności fizycznych lub psychicznych, albo też jednych i drugich. Może to być niepełnosprawność w stopniu lekkim lub w stopniu głębokim. W zależności od zakresu i stopnia obniżenia sprawności istotnych dla wykonywania pracy, wystąpi większy lub mniejszy zakres i stopień ograniczenia zdolności do pracy. W skrajnych przypadkach, przy niepełnosprawności w obrębie wielu czynności, może wystąpić całkowita niezdolność do jakiejkolwiek pracy.

Z reguły, uszkodzeniu ulega tylko jeden narząd i niepełnosprawność jest niewielkiego stopnia. Wówczas zdolność do pracy jest tylko częściowo ograniczona i osoba niepełnosprawna zachowuje zdolność do pracy w ogóle oraz do pewnych prac i zawodów. Nie każda praca wymaga bowiem od człowieka wszystkich sprawności.

3. REHABILITACJA KOMPLEKSOWA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

3.1. Pojęcie i zakres rehabilitacji

Niewiele jest obecnie państw na świecie, które nie doceniałyby wagi i znaczenia rehabilitacji. Pod wpływem różnych dokumentów - raportów, rezolucji i zaleceń wyspecjalizowanych agend Organizacji Narodów Zjednoczonych, a zwłaszcza Światowej Organizacji Zdrowia i Międzynarodowej Organizacji Pracy powstały w licznych krajach programy rozwoju rehabilitacji, uważanej za najlepszą formę pomocy osobom niepełnosprawnym. Dokumenty te zawierają również określenia i definicje podstawowych pojęć związanych z rehabilitacją. Chodzi bowiem o jednolite ich rozumienie i stosowanie.

W poprzednich rozdziałach całą naszą uwagę skoncentrowaliśmy na konsekwencjach uszkodzenia i niepełnosprawności dla człowieka, zwłaszcza dla jego życia zawodowego. Stwierdziliśmy, że nawet uszkodzenie jednego narządu i zniesienie lub obniżenie sprawności jego funkcjonowania ma wpływ na pozostałe narządy, oraz że może to negatywnie wpłynąć na wykonywanie zadań życiowych i wypełnienie ról społecznych - funkcjonowanie społeczne człowieka. O ile chodzi o dzieci i młodzież, to ich niepełnosprawność ma przede wszystkim negatywny wpływ na rozwój fizyczny, psychiczny i społeczny oraz przygotowanie się do życia i pracy zawodowej. W przypadku osób, które w późniejszym okresie stają się osobami niepełnosprawnymi, tracą one całe dotychczasowe przystosowanie się do życia. Osoba niepełnosprawna, niezależnie od tego , kiedy się nią staje, napotyka na wiele problemów, które wymagają rozwiązania. Rehabilitacja jest właśnie takim procesem, który ma rozwiązać problemy wynikające z niepełnosprawności. Mówiąc inaczej rehabilitacja ma zaspokoić wszystkie potrzeby rehabilitacyjne osoby niepełnosprawnej, aby umożliwić jej wykonywanie zadań życiowych i funkcjonowanie społeczne na w miarę zadowalającym poziomie lub w możliwie najwyższym stopniu.

Problemy osoby niepełnosprawnej lub jej potrzeby rehabilitacyjne mają różną naturę, a mianowicie: medyczną, psychologiczną, pedagogiczną, społeczną i zawodową. Mogą mieć różny zakres i nasilenie u poszczególnych osób niepełnosprawnych. Zależy to od wielu czynników, takich jak: typ i zakres niepełnosprawności, wiek, płeć, stan lub status społeczny, sytuacja ekonomiczna itp.

Rehabilitacja ma więc rozwiązać problemy wynikające z niepełnosprawności poprzez zminimalizowanie jej konsekwencji i przygotowanie osoby niepełnosprawnej do życia i pracy. Ostatecznym celem rehabilitacji jest społeczna i zawodowa integracja (włączenie w życie społeczne i zawodowe) lub reintegracja (ponowne włączenie w życie społeczne i zawodowe), aby osoba niepełnosprawna mogła prowadzić w miarę możliwości normalne życie.

Z uwagi na to, że problemy wynikające z niepełnosprawności są różnej natury, stąd w rehabilitacji muszą być stosowane różne środki (metody). Dlatego Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła w 1968 roku następującą definicję rehabilitacji określając ją jako kompleksowe i skoordynowane stosowanie środków medycznych, pedagogicznych, społecznych i zawodowych w celu usprawnienia osób z naruszoną sprawnością organizmu do możliwie najwyższego poziomu. Definicja ta podkreśla środki (metody), jakie stosuje się w rehabilitacji, aby osiągnąć jej cel, którym jest maksymalne usprawnienie fizyczne, psychiczne, społeczne i zawodowe. Takie usprawnienie ma umożliwić osobie niepełnosprawnej samodzielne życie w społeczeństwie.

Na rehabilitację można także wejrzeć z punktu widzenia osoby niepełnosprawnej i określić ją jako pewien proces wewnętrznych zmian polegających na odzyskaniu uszkodzonych czynności i sprawności, nabyciu nowych umiejętności oraz ukształtowaniu cech osobowości potrzebnych człowiekowi w warunkach niepełnosprawności.

Powszechnie przyjmuje się, że w trakcie rehabilitacji powinny być rozwiązane wszystkie problemy osoby niepełnosprawnej. Stanowi to istotę rehabilitacji kompleksowej (comprehensive rehabilitation). Oznacza to, że osobie niepełnosprawnej powinno się zapewnić szeroki zakres usług rehabilitacyjnych, które pozwoliłyby na rozwiązanie wszystkich jej problemów i potrzeb. Dla osiągnięcia bowiem ostatecznego celu rehabilitacji, czyli społecznej i zawodowej integracji lub reintegracji osoba niepełnosprawna musi być możliwie w pełni zrehabilitowana. Sprzeczne z zasadą rehabilitacji kompleksowej jest rehabilitowanie osoby niepełnosprawnej tylko częściowo np. tylko pod względem zawodowym bez rozwiązania jej problemów medycznych, psychologicznych czy społecznych.

Rehabilitacja jest dziedziną wielodyscyplinarną, tzn. że włączeni są w nią specjaliści z różnych dziedzin, a mianowicie: personel medyczny, psychologowie, pracownicy socjalni, nauczyciele, nauczyciele specjalni, nauczyciele (instruktorzy) zawodu, doradcy zawodowi, pracownicy zajmujący się zatrudnianiem i w miarę potrzeby inni. Specjaliści ci tworzą tzw. zespół rehabilitacyjny, którego głównym zadaniem jest ustalenie indywidualnych planów rehabilitacji poszczególnych osób niepełnosprawnych oraz wspólne i skoordynowane ich realizowanie.

W zależności od natury problemów i środków (metod) jakie się stosuje, można wyróżnić:

1. rehabilitację leczniczą,

2. rehabilitację psychologiczną,

3. rehabilitację zawodową,

4. rehabilitację społeczną.

Wyodrębnione części składają się na pojęcie i zakres rehabilitacji kompleksowej.

Obok terminu rehabilitacja w Polsce funkcjonuje także termin rewalidacja. Stosuje się go zwykle w odniesieniu do kształcenia i wychowywania dzieci niepełnosprawnych, gdzie stosuje się środki (metody) pedagogiczne.

3.2. Rehabilitacja lecznicza

Rehabilitacja lecznicza, zwana także rehabilitacją medyczną (medical rehabilitation), jest częścią procesu rehabilitacji, w którym stosuje się środki i metody lecznicze w celu maksymalnego usprawnienia organizmu oraz niedopuszczenia do pogłębienia się niepełnosprawności. Ogólnie można powiedzieć, że jest to leczenie pod kątem potrzeb życia codziennego, pracy zawodowej i życia społecznego. Komitet Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia przyjął następującą definicję rehabilitacji leczniczej; Jest to proces opieki leczniczej mający na celu zapobieganie, przywracanie i rozwój funkcjonalnych sprawności osoby w celu umożliwienia jej uzyskania samodzielności i prowadzenia aktywnego życia (II Raport...1969). Sama rehabilitacja lecznicza nie jest leczeniem, lecz stanowi integralną część nowoczesnego leczenia chorób, urazów i wad wrodzonych organizmu. Ogólnie mówiąc, jej celem jest zmniejszenie lub złagodzenie skutków chorób i urazów oraz skorygowanie wad wrodzonych przy pomocy środków leczniczych.

W szczególności zaś rehabilitacja lecznicza stawia sobie następujące cele:

1. Zapobieganie pogłębianiu się niepełnosprawności; odnosi się to do częściowo uszkodzonych czynności, które w przypadku braku stałego usprawniania mogą ulec dalszemu zaburzeniu aż do całkowitego zniesienia włącznie.

2. Przywrócenie funkcji uszkodzonych części organizmu, tzn. podwyższenie ich sprawności do możliwie najwyższego poziomu lub uzyskania stanu sprzed uszkodzenia.

3. Rozwój mechanizmów kompensacyjnych w przypadku, gdy przywrócenie czynności jest niemożliwe, np. opanowanie umiejętności wykonywania pewnych czynności przy pomocy jednej ręki, które normalnie wykonuje się przy pomocy obu rąk.

4. Skorygowanie deformacji kończyn lub kręgosłupa w celu poprawienia czynności uszkodzonej lub ograniczonej przez deformację.

Do najważniejszych środków (metod) stosowanych w rehabilitacji leczniczej należą: fizjoterapia, terapia zajęciowa oraz zaopatrzenie ortopedyczne.

1. Fizjoterapia jest to leczenie stanów chorobowych i niepełnosprawności przy pomocy ćwiczeń fizycznych, masażu i innych naturalnych środków, jak woda, ciepło, prąd elektryczny, światło itp. (Powel, 1976, s. 80). Składają się na nią;

a) Kinezyterapia, czyli lecznicze ruchem polegająca na zastosowaniu i wykonywaniu serii ruchów dla usprawnienia organizmu; może to dotyczyć ogólnego stanu organizmu lub poszczególnych jego czynności, np. sparaliżowanej kończyny górnej lub dolnej.

b) Fizykoterapia, czyli leczenie środkami fizycznymi i mechanicznymi. W jej skład wchodzą:

elektroterapia, czyli leczenie prądami elektrycznymi, ultradźwiękami, naświetleniami;

termoterapia, czyli leczenie ciepłem (nagrzewanie);

hydroterapia, czyli leczenie wodą poprzez pływanie, natryski, masaże wirowe;

balneoterapia, czyli leczenie przy pomocy mineralnych kąpieli (wód leczniczych).

c) Masaż leczniczy, czyli leczenie polegające na uciskaniu i pocieraniu rękoma poszczególnych części ciała, w szczególności mięśni i stawów w celu zmniejszenia bólu, usunięcia zesztywnienia stawów lub przykurczów mięśni oraz poprawę krążenia krwi.

d) Uprawianie sportu przez osoby niepełnosprawne może być uważane również jako część fizjoterapii. Jest ono zalecane w procesie rehabilitacji wszystkich grup osób niepełnosprawnych.

2. Terapia zajęciowa, czyli usprawnianie fizyczne i psychiczne poprzez zastosowanie różnych celowych i planowych zajęć typu manualnego, intelektualnego (oświatowego), rozrywkowego itp., mających na celu maksymalny rozwój umiejętności, ktore umożliwiają jej wykonywanie czynności samoobsługowych, prowadzenie samodzielnego życia a nawet podjęcie zatrudnienia. Zajęcia dobierane są w taki sposób, aby ich wykonywanie usprawniało uszkodzoną czynność organizmu lub pozytywnie oddziaływało na stan psychiczny.

3. Zaopatrzenie ortopedyczne, czyli usprawnienie osoby niepełnosprawnej poprzez dostarczenie jej przedmiotu ortopedycznego i środków pomocniczych, takich jak: protezy, aparaty ortopedyczne, kule, laski, aparaty słuchowe,pomoce optyczne itp., które umożliwiają jej wykonywanie zniesionych lub zaburzonych czynności organizmu oraz czynności życia codziennego i pracy zawodowej.

W nowoczesnej medycynie rehabilitacja stanowi jedną z form postępowania leczniczego obok profilaktyki i leczenia. Wszystkie zabiegi z zakresu rehabilitacji leczniczej zlecane są przez lekarza, a wykonują je różni specjaliści, jak: kinezyterapeuci (magistrzy rehabilitacji), fizykoterapeuci, terapeuci zajęciowi, masażyści i w miarę potrzeby inni. Może do nich należeć logopeda, jeśli osoby rehabilitowane potrzebują nauki lub usprawnienia mowy ustnej. Istotna jest ścisła współpraca wszystkich włączonych w ten proces specjalistów, gdyż realizują oni wspólny cel, a mianowicie przywrócenie osobie niepełnosprawnej, w możliwie najwyższym stopniu sprawności fizycznej (motorycznej) lub maksymalne zredukowanie niepełnosprawności.

3.3. Rehabilitacja psychologiczna

Uszkodzenie i niepełnosprawność organizmu jest również przyczyną wielu problemów natury psychicznej. Na skutek ich wystąpienia człowiek traci adaptację (przystosowanie) do dotychczasowych warunków życia. Ulega rozbiciu (dezitegracji) dotychczasowy system integracji czynności i regulacji zachowań, czyli osobowość ukształtowana w warunkach pełnosprawności. Nowa sytuacja wymaga więc pewnych przemian psychicznych, polegających na rozwoju i ukształtowaniu takich cech psychicznych (osobowości), które pozwoliłyby człowiekowi niepełnosprawnemu funkcjonować w nowych sytuacjach i warunkach.

Jak podaje Hulek (1969, s. 86) przedmiotem rehabilitacji psychicznej będą zatem zmiany, jakie muszą obecnie zajść w strukturze osobowości, zmiany te stanowią bowiem podstawę akceptacji samego siebie, jako osoby upośledzonej. Zmiany te są zarówno natury intelektualnej, emocjonalnej jak i behawioralnej (zachowania).

W związku z tym rehabilitację psychologiczną lub jak ją często nazywa się również rehabilitację psychiczną definiuje się jako:

a) Proces wewnętrznych (psychicznych) przemian dokonujących się w osobie niepełnosprawnej, polegających na adaptacji psychicznej do sytuacji i warunków zaistniałych na skutek niepełnosprawności. W tym przypadku bardziej stosowne jest używanie terminu rehabilitacja psychiczna.

b) Zespół oddziaływań, głównie psychologicznych, których celem jest adaptacja psychiczna osoby niepełnosprawnej do sytuacji i warunków zaistniałych na skutek niepełnosprawności. W tym przypadku bardziej stosowne jest używanie terminu rehabilitacja psychologiczna, z uwagi na to, że w oddziaływaniach tych stosuje się środki i metody psychologiczne.

W adaptacji psychicznej, jako procesie pewnych przemian można wyodrębnić aspekty lub sfery, którymi są:

a) Adaptacja w sferze intelektualnej, polegająca na modyfikacji pojęć i wyobrażeń oraz sądów o samym sobie i otaczającym świecie, albo mówiąc inaczej - odbudowaniem obrazu samego siebie z uwzględnieniem wszystkich jego komponentów, również niepełnosprawności, a w ślad za tym przyjęcie zmodyfikowanego systemu wartości, ocen, nastawień, postaw i oczekiwań. Do najważniejszych problemów w tym zakresie należą: akceptacja niepełnosprawności i jej konsekwencji, właściwa ocena własnych możliwości, przyjęcie realnych planów życiowych, ukształtowanie odpowiednich postaw wobec rehabilitacji (motywacja) i wobec innych osób.

b) Adaptacja w sferze emocjonalnej, zmierzająca do przywrócenia normalnej struktury emocjonalnej, a więc adekwatnych reakcji emocjonalnych, wytworzenia odporności (tolerancji) na sytuacje trudne, których w życiu osoby niepełnosprawnej jest o wiele więcej niż w życiu osoby pełnosprawnej, wykorzystywanie emocji jako motywów działania. Obejmuje ona także wypracowanie pozytywnego ogólnego stanu emocjonalnego (nastroju), pozbawionego przewlekłych stanów o zabarwieniu negatywnym, jak stany smutku, nudy, lęku czy depresji.

c) Adaptacja w sferze behawioralnej, czyli zmiana zachowania (stylu życia) i dostosowanie go do wymogów i ograniczeń wynikających z niepełnosprawności. Chodzi tutaj głównie o dostosowanie swoich planów życiowych i podejmowanie zadań zgodnie z realnymi możliwościami. Ten rodzaj adaptacji obejmuje także eliminację stosowania mechanizmów obronnych na sytuacje trudne (stresowe) w formie unikania, rezygnacji, zaprzeczania, represji czy zachowań agresywnych, które to reakcje występują częściej i intensywniej u osób niepełnosprawnych niż u pełnosprawnych. Dotyczy to także wytworzenia pewnych pozytywnych reakcji, zmierzających do osiągnięcia celu i zwalczenia stresów (negatywnych emocji) poprzez zwiększenie wysiłku, racjonalizację, kompensację czy sublimację.

Z adaptacją psychiczną łączy się także adaptacja społeczna polegająca na ułożeniu sobie poprawnych stosunków ze środowiskiem społecznym, w którym się żyje (członkowie rodziny, sąsiedzi) i pracuje (współpracownicy w zakładzie pracy), co jest już przedmiotem rehabilitacji społecznej.

Jak wynika z powyższej analizy, adaptacja psychiczna do nowych sytuacji i warunków jest procesem bardzo złożonym. Wyodrębnionych sfer adaptacji nie należy traktować oddzielnie gdyż one wzajemnie warunkują się. Dotyczy to także wspomnianej adaptacji społecznej.

Zgodnie z zasadą rehabilitacji kompleksowej osoby niepełnosprawne powinny być również psychicznie rehabilitowane. Rozwiązanie problemów psychologicznych, jak wykazują doświadczenia, ma bowiem zasadniczy wpływ na efekty rehabilitacji w ogóle. Osoba dobrze przystosowana psychicznie będzie lepiej funkcjonować w życiu osobistym, zawodowym i społecznym. Przeciwnie, osoba, która nie zaakceptuje swojej niepełnosprawności, będzie niewłaściwie oceniać swoje możliwości, będzie przeświadczona o swojej mniejszej wartości (kompleks niższości), narażona na bezproduktywne rozmyślania i negatywne reakcje emocjonalne, nie sprzyjające motywacji do podejmowania wysiłków w kierunku prowadzenia normalnego życia i integracji społecznej.

Problemy psychologiczne osoby niepełnosprawnej mają swe źródło nie tylko w niepełnosprawności. Jak podaje Shakespeare (1975, s. 22) "niektóre z tych problemów spowodowane są całkowicie przez czynniki środowiskowe i warunki życia niezależnie od niepełnosprawności."

Rehabilitacją psychologiczną zajmuje się psycholog będący członkiem zespołu rehabilitacyjnego. Stara się on pomóc osobie niepełnosprawnej w rozwiązaniu jej problemów psychologicznych, czyli w osiągnięciu możliwie pełnej adaptacji psychicznej do nowych sytuacji i warunków. Stosują oni na ogół takie metody, jak: poradnictwo, psychoterapia, socjoterapia.

Poradnictwo polega na udzielaniu osobie niepełnosprawnej przez psychologa porad o tym, jak radzić sobie z problemami wynikającymi z niepełnosprawności.

Psychoterapia jest to zamierzone, celowe i systematyczne leczenie lub korygowanie zaburzeń czynności organizmu środkami psychologicznymi (Kratochvil, 1974, s. 21). Przez środki psychologiczne należy rozumieć tutaj rozmowę, sugestię, wyjaśnienia, porady a także pewne gesty, serdeczny uśmiech, więź emocjonalną, serdeczną atmosferę.

Psychoterapia może być indywidualna lub grupowa. W pierwszym przypadku jest to spotkanie psychologa z jedną a w drugim - z kilkoma osobami. Istnieją różne rodzaje psychoterapii w zależności od celu, jaki się stawia do osiągnięcia (np. psychoterapia podtrzymująca - objawowa lub psychoterapia głęboka - przyczynowa) albo od kierunku oddziaływania (psychoterapia racjonalna i psychoterapia odreagowująca emocje).

W psychoterapii grupowej, dodatkowo wykorzystuje się dynamikę grupy. Polega to na tym, że każdy ma możliwość podzielenia się swoimi problemami i doświadczeniami. Z uwagi na to, że pewne uwagi, opinie i doświadczenia pochodzą od samych osób niepełnosprawnych - są przyjmowane przez członków grupy z większą wiarygodnością i zrozumieniem.

Socjoterapia jest to wykorzystanie pozytywnego wpływu środowiska społecznego na adaptację psychiczną osoby niepełnosprawnej, stworzenie serdecznej atmosfery i stosunku wobec niej, z równoczesnym kształtowaniem pozytywnych i właściwych postaw osób pełnosprawnych wobec niepełnosprawnych.

Oddziaływanie psychologa na osobę niepełnosprawną w procesie rehabilitacji odbywa się na podstawie wyników badań psychologicznych. Dzięki nim psycholog otrzymuje obraz faktycznego stanu psychicznego oraz problemów psychologicznych osoby niepełnosprawnej, które wymagają rozwiązania. Badania psychologiczne dla potrzeb rehabilitacji psychicznej przeprowadzane są na ogół przy pomocy takich metod, jak: wywiad kliniczny, testy psychologiczne (kwestionariusze osobowości), obserwacja osoby niepełnosprawnej.

3.4. Rehabilitacja zawodowa

Rehabilitacja zawodowa jest ważną częścią rehabilitacji kompleksowej i dotyczy głównie młodzieży niepełnosprawnej oraz osób w wieku produkcyjnym (working age), także zdolnych do pracy choćby ich zatrudnienie wymagało specjalnych warunków. Rehabilitacja zawodowa stawia sobie za cel przygotowanie osoby niepełnosprawnej do pracy oraz zapewnienie jej pracy zgodnie z psychofizycznymi możliwościami (sprawnościami fizycznymi i psychicznymi) oraz kwalifikacjami zawodowymi. Międzynarodowa Organizacja Pracy przyjęła następującą jej definicję: Rehabilitacja zawodowa jest częścią ogólnego procesu rehabilitacji i polega na udzielaniu osobie niepełnosprawnej takich usług, jak: poradnictwo zawodowe, szkolenie zawodowe i zatrudnienie, aby umożliwić jej uzyskanie, utrzymanie i awans w odpowiedniej pracy, a przez to umożliwić jej integrację lub reintegrację w normalne życie społeczne. (Recommendation no 168, 1983).1

Rehabilitacja zawodowa przebiega w kilku fazach lub etapach. Rozpoczyna się od oceny zdolności do pracy osoby niepełnosprawnej. Stanowi ona podstawę do udzielenia odpowiedniej porady zawodowej (poradnictwo zawodowe). Ten etap jest bardzo istotny, gdyż od niego zależy powodzenie całego procesu rehabilitacji zawodowej. Następny etap stanowi przygotowanie do pracy polegające na opanowaniu przez osobę niepełnosprawną niezbędnej wiedzy teoretycznej oraz praktycznych umiejętności potrzebnych do wykonywania danego zawodu lub pracy. Kierunek szkolenia czy kształcenia zawodowego ustalany jest na podstawie wyników badań zdolności do pracy i diagnozy zawodowej, która zawiera także wskazania w tym zakresie.

Po pomyślnym zakończeniu szkolenia czy kształcenia zawodowego następuje zatrudnienie na odpowiednio dobranym stanowisku pracy, odpowiadającym psychofizycznym sprawnościom oraz uzyskanym kwalifikacjom zawodowym. Umieszczenie osoby niepełnosprawnej w odpowiedniej pracy stanowi ukoronowanie całego procesu rehabilitacji zawodowej, lecz jeszcze nie kończy go. Ostatni etap stanowi opieka nad zatrudnioną osobą niepełnosprawną, zwłaszcza w początkowym okresie, mająca na celu adaptację nowego i często młodego pracownika do pracy i środowiska pracy.

Według Hulka (1969, s. 164 i 165) u podstaw rehabilitacji zawodowej leżą dwie przesłanki:

1. Każda osoba niepełnosprawna, pomimo uszkodzenia organizmu zachowuje pewne sprawności i dyspozycje, które po ich zidentyfikowaniu, ukierunkowaniu i usprawnieniu (przy zastosowaniu odpowiednich środków oraz w odpowiednich warunkach) stają się podstawą umożliwiającą podjęcie szkolenia, a później pracy zawodowej. Termin "dyspozycje" należy rozumieć w znaczeniu psychologicznym jako dyspozycje psychiczne, cechy osobowości, zdolności, uzdolnienia itp., a więc sprawności psychiczne.

2. Żadna praca nie wymaga od osoby, która ją wykonuje wszystkich jej sprawności zarówno fizycznych, psychicznych (w tym intelektualnych i innych), jak i społecznych.

Zdecydowana większość osób niepełnosprawnych, w wyniku uszkodzenia organizmu nie traci wszystkiego. Zachowują one wiele sprawności, a także posiadają często specjalne zdolności (uzdolnienia), które mogą stanowić podstawę do podjęcia odpowiednich działań, mających na celu przygotowanie ich do pracy zawodowej a następnie pomyślnego zatrudnienia.

3.5. Rehabilitacja społeczna

Jak już zaznaczyliśmy uprzednio człowiek jest również istotą społeczną, tzn. żyje razem z innymi ludźmi i pełni określone role w środowisku społecznym, a zwłaszcza w swojej rodzinie. Uszkodzenie i niepełnosprawność upośledza społeczną sferę życia człowieka, powodując trudności i ograniczenia czy nawet eliminując go z udziału w różnych przejawach życia społecznego. W tym znaczeniu "życie społeczne" lub "sfera społeczna" rozumiana jest bardzo szeroko i obejmuje nie tylko wypełnianie różnych ról społecznych w domu i w rodzinie, ale również udział w różnych imprezach o charakterze społecznym, kulturowym, rekreacyjnym itd.

Według Światowej Organizacji Zdrowia rehabilitacja społeczna jest częścią ogólnego procesu rehabilitacji, która ma na celu integrację, lub reintegrację osoby niepełnosprawnej w środowisko społeczne poprzez udzielenie jej pomocy w przystosowaniu się do wymagań rodziny i środowiska dalszego, usuwając jednocześnie ekonomiczne i spoleczne bariery, które mogą utrudnić cały proces rehabilitacji (II Raport...1969). Chodzi tutaj o możliwie pełne włączenie człowieka niepełnosprawngo we wszystkie przejawy życia społecznego, aby był i poczuł się wartościowym i użytecznym członkiem rodziny i społeczeństwa, który z jednej strony mógłby korzystać ze wszystkich dóbr i osiągnięć kultury i cywilizacji, a z drugiej strony - aktywnie włączał się w ich tworzenie i pomnażanie.

Rehabilitacja społeczna osoby niepełnosprawnej uwarunkowana jest następującymi czynnikami:

a) adaptacją społeczną, czyli przystosowaniem się do wymogów życia społecznego, a więc opanowaniem umiejętności i technik społecznego zachowania się (funkcjonowania w sytuacjach społecznych), w rodzinie, w miejscu pracy, w środowisku, w którym mieszka, w placówkach użyteczności publicznej itp.;

b) zniesieniem barier utrudniających i ograniczających włączenie się w życie społeczne, a mianowicie:

- społecznych, do których należą w pierwszej kolejności negatywne i obojętne postawy osób pełnosprawnych wobec niepełnosprawnych;

- ekonomicznych, do których należą wszelkiego rodzaju problemy socjalno-bytowe stwarzające osobie niepełnosprawnej trudne warunki życiowe;

- prawnych, do których zaliczamy przepisy legislacyjne dyskryminujące osoby niepełnosprawne pod niektórymi względami;

- architektonicznych i urbanistycznych, czyli niedostosowanie środowiska fizycznego do możliwości manipulacyjnych i lokomocyjnych osoby niepełnosprawnej, zarówno w miejscu zamieszkania, jak też budynków i obiektów użyteczności publicznej, z których powinna korzystać.

Integralną część rehabilitacji społecznej jest przygotowanie członków rodziny, współpracowników i w ogóle całego społeczeństwa do wzajemnego współżycia i współpracy. Polegać to powinno na propagowaniu podstawowej wiedzy o osobach niepełnosprawnych, o ich możliwościach i ograniczeniach oraz o ich rehabilitacji. Wszyscy powinni wiedzieć, co osoby niepełnosprawne potrafią same zrobić, a kiedy należy im pomagać. Społeczna integracja osób niepełnosprawnych nie może być osiągnięta bez wiedzy i zrozumienia ich problemów i potrzeb przez osoby pełnosprawne.

Rehabilitacją społeczną zajmuje się pracownik socjalny, który pomaga osobie niepełnosprawnej opanować umiejętności i techniki społecznego funkcjonowania oraz usunąć wszelkie bariery w jej społecznej integracji. Sprawa ta jest jednak o wiele szersza. Usuwanie barier urbanistycznych oraz kształtowanie odpowiednich postaw wobec osób niepełnosprawnych jest już zadaniem, które musi być realizowane przez szerszy krąg osób czy instytucji.

3.6. Integracja społeczna i wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych

Rehabilitacja jest tylko jednym aspektem w rozwiązywaniu problemów osób niepełnosprawnych. Jest ona działaniem ukierunkowanym na same osoby niepełnosprawne, mającym na celu przygotowanie ich w możliwie najwyższym stopniu do samodzielnego życia i pracy w społeczeństwie. Pozostaje jednak drugi aspekt, a mianowicie stwarzanie osobom niepełnosprawnym warunków do życia w tym społeczeństwie.

W historii stosunku społeczeństw do osób niepełnosprawnych i działań na ich rzecz obserwujemy pewną ewolucję. W starożytności, kiedy panował kult ciała i siły osoby niepełnosprawne nie były uważane za członków społeczeństwa, a nawet były z niego eliminowane przez uśmiercanie. W średniowieczu, pod wpływem nauki Kościoła dotyczącej miłości bliźniego zaczęła rozwijać się działalność charytatywna na rzecz osób niepełnosprawnych. Ograniczała sie ona jednak głównie do zapewnienia podstawowej opieki i zaspokojenia podstawowych potrzeb biologicznych. W czasach nowożytnych pod koniec XVIII wieku uczyniony został następny krok. Zaczęły powstawać pierwsze szkoły dla dzieci niepełnosprawnych - głuchych i niewidomych. Następnie obserwujemy rozwój działalności na rzecz osób niepełnosprawnych, która została określona jako rehabilitacja. Była ona jednak ukierunkowana na życie i pracę w formach specjalnie tworzonych dla osób niepełnosprawnych. Po drugiej wojnie światowej, kiedy zaczął się wielki rozwój działalności rehabilitacyjnej pojawiło się pojęcie "integracji społecznej" i "reintegracji społecznej", czyli włączania osób niepełnosprawnych w normalne życie i pracę społeczeństwa. I wreszcie w ostatnich latach pojawiło się nowe pojęcie: "wyrównywanie szans" ("equalization of opportunities") osób niepełnosprawnych. Międzynarodowy Rok Osób Niepełnosprawnych - rok 1981 przebiegał właśnie pod hasłem: "Pełne uczestnictwo i równość" ("Full participation and equality"). Hasło to dobrze oddaje istotę tych dwóch nowych zasad dotyczących osób niepełnosprawnych, a mianowicie: integracji społecznej lub reintegracji społecznej i wyrównywania szans.

Przez integrację społeczną osób niepełnosprawnych należy rozumieć włączenie i zaakceptowanie ich jako równych i pełnoprawnych członków społeczeństwa, tak aby mogli korzystać ze wszystkich dóbr kultury i cywilizacji danego społeczeństwa oraz przyczyniać się do ich tworzenia i pomnażania. Pojęcie reintegracji społecznej odnosi się do tych osób niepełnosprawnych, które stały się osobami niepełnosprawnymi w późniejszym okresie swego życia i wymagają ponownego włączenia i zaakceptowania przez społeczeństwo.

Obok pojęcia integracji społecznej funkcjonuje także pojęcie integracji zawodowej. Mieści się ono w pojęciu integracji społecznej, lecz odnosi się do włączania osób niepełnosprawnych w system szkolenia i kształcenia zawodowego przeznaczony dla młodzieży pełnosprawnej oraz zatrudniania ich w zwykłych warunkach na otwartym rynku pracy razem z osobami pełnosprawnymi.

W Światowym Programie Działania na Rzecz Osób Niepełnosprawnych1 przyjętym przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1982 r. pojęcie wyrównywania szans definiuje się jako: proces udostępniania osobom niepełnosprawnym wszystkich ogólnych systemów wystepujących w społeczeństwie, takich jak: fizyczne i kulturalne środowisko, mieszkania i środki transportu, świadczenia społeczne i lecznicze, placówki oświatowe i zakłady pracy, życie kulturalne i społeczne włączając w to sport i rekreację. (World Programme...1983, s. 3).

U podstaw tej zasady leżą dwie przesłanki, a mianowicie:

a) równość praw osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych, która zakłada, że potrzeby obu tych grup społecznych mają takie samo znaczenie i powinny stanowić podstawę rozwoju i planowania działalności społeczeństwa na rzecz swoich członków;

b) większość dzisiejszych społeczeństw stara się budować systemy zaspokajania potrzeb dostosowane dla osób pełnosprawnych, które zaspokajają potrzeby tylko tych osób.

Z tego powodu zasada wyrównywania szans mówi o konieczności stwarzania warunków również dla zaspokajania potrzeb osób niepełnosprawnych i to możliwie na tym samym poziomie i w takich samych warunkach, jakie posiadają osoby pełnosprawne. Wymaga to przede wszystkim zniesienia wszelkich barier, które uniemożliwiają osobom niepełnosprawnym pełne uczestnictwo w życiu społeczeństwa. Dotyczy to głównie zniesienia barier prawnych, społecznych oraz barier architektonicznych i urbanistycznych. Osoby niepełnosprawne stanowią dość znaczny odsetek każdego społeczeństwa (około 10%). Jeśli do tego doda się osoby, które z nimi w jakiś sposób są związane, a zwłaszcza członków rodzin, to problem zaspokajania potrzeb osób niepełnosprawnych dotyczy około 25% społeczeństwa. Problemy osób niepełnosprawnych mają więc dużo szerszy wymiar społeczny.

W pojęciu rehabilitacji kompleksowej mieszczą się zatem także pojęcia integracja społeczna i wyrównywanie szans.

3.7. Rehabilitacja jako proces kompleksowy

Wyodrębnianie rehabilitacji leczniczej, psychicznej, zawodowej i społecznej nie oznacza, że stanowią one niezależne części lub fazy. Wręcz przeciwnie, składają się one na kompleksowy i skoordynowany proces. Wyodrębnienie tych części wskazuje tylko na pewne aspekty rehabilitacji lub problemy i środki (metody), przy pomocy których są one rozwiązywane. Cały ten proces ma jeden nadrzędny cel, a mianowicie przygotowanie osoby niepełnosprawnej do życia i pracy oraz włączenie jej w miarę możliwości w normalne życie społeczeństwa. Z tego też powodu poszczególne części rehabilitacji są wzajemnie uwarunkowane. Rezultaty w rehabilitacji leczniczej będą niewątpliwie miały wpływ na możliwości zawodowe i społeczne funkcjonowanie osoby niepełnosprawnej. Podobnie, dobrze dobrana praca zawodowa może mieć także charakter terapeutyczny (usprawniający). Części te nie tylko wzajemnie warunkują się, lecz także często wzajemnie przeplatają. Niewątpliwie, rehabilitacja lecznicza i psychiczna musi być realizowana w pierwszej kolejności. Również przygotowanie do pracy i uspołecznienie osoby niepełnosprawnej powinno rozpocząć się najszybciej, jak stan zdrowia na to pozwala. Rehabilitacja lecznicza (usprawnianie fizyczne) z reguły jest kontynuowane w fazie przygotowania do pracy czy nawet samego zatrudnienia.

Omówione etapy rehabilitacji w różnym stopniu odnoszą się do poszczególnych grup osób niepełnosprawnych. Na przykład w rehabilitacji osób niewidomych czy głuchych rehabilitacja lecznicza jest w mniejszym stopniu akcentowana. Jest ona natomiast bardzo istotna i potrzebna dla osób z niepełnosprawnością fizyczną. Z tego powodu, np. w rehabilitacji osób niewidomych dla określenia działań mających na celu usprawnienie fizyczne, opanowanie czynności życia codziennego czy samodzielnego poruszania w przestrzeni używa się terminu rehabilitacja podstawowa zamiast rehabilitacja lecznicza. U osób w starszym wieku nie występują natomiast elementy rehabilitacji zawodowej.

Istotę rehabilitacji kompleksowej stanowi konieczność uwzględniania w tym procesie wszystkich potrzeb rehabilitacyjnych osoby niepełnosprawnej, biorąc pod uwagę jej płeć, wiek i inne czynniki, które mogą te potrzeby determinować.

4. ZAGADNIENIA REHABILITACJI ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych jest procesem, w którym możemy wyodrębnić kilka etapów (faz) wzajemnie uwarunkowanych i uzależnionych. Do nich należą:

a) poradnictwo zawodowe oparte o ocenę zdolności do pracy,

b) szkolenie i kształcenie zawodowe,

c) zatrudnienie,

d) opieka nad zatrudnionymi osobami niepełnosprawnymi.

Każdy z tych etapów obejmuje bardzo szeroką i złożoną problematykę, a w ich realizację włączonych jest wielu specjalistów, takich jak: doradcy zawodowi, instruktorzy i nauczyciele zawodu, pracownicy do spraw zatrudniania osób niepełnosprawnych itp.

4.1. Rehabilitacja zawodowa w polityce ONZ i Rady Europy

Organizacja Narodów Zjednoczonych wykazuje duże zainteresowanie sprawami osób niepełnosprawnych. Przykładami tego zainteresowania mogą być Rezolucje Zgromadzenia Ogólnego proklamujące rok 1981 Międzynarodowym Rokiem Osób Niepełnosprawnych oraz Rezolucja z 1982 r. w sprawie Światowego Programu Działania na Rzecz Osób Niepełnosprawnych. W szczególny sposób sprawami osób niepełnosprawnych zajmują się wyspecjalizowane organizacje ONZ, jak: Światowa Organizacja Zdrowia, Międzynarodowa Organizacja Pracy, Fundusz Narodów Zjednoczonych Pomocy Dzieciom (UNICEF) czy Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO). Organizacje te przyjmują liczne dokumenty w formie konwencji i zaleceń (rekomendacji) mających na celu zmobilizowanie krajów członkowskich do podejmowania działań na rzecz osób niepełnosprawnych. Dotyczą one takich spraw, jak: zapobieganie niepełnosprawności, edukacja, rehabilitacja, społeczna integracja i stwarzanie równych szans osobom niepełnosprawnym w życiu zawodowym i społecznym.

Nas szczególnie interesują konwencje i zalecenia dotyczące rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Zagadnienia te należą do zakresu działania Międzynarodowej Organizacji Pracy, wyspecjalizowanej organizacji do spraw pracy i zatrudnienia, w tym również pracy i zatrudnienia osób niepełnosprawnych.

Już w 1955 r. Organizacja ta przyjęła na swoim Ogólnym Zgromadzeniu Zalecenie nr 99 w sprawie rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Dotyczy ono takich spraw, jak:

- zasady i metody poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy osób niepełnosprawnych;

- organizacja usług z zakresu rehabilitacji zawodowej;

- współpraca pomiędzy instytucjami odpowiedzialnymi za opiekę zdrowotną i za rehabilitację zawodową;

- rozszerzanie możliwości zatrudnienia osób niepełnosprawnych;

- zatrudnienie chronione;

- rehabilitacja zawodowa młodzieży niepełnosprawnej i współpraca w tym zakresie instytucji odpowiedzialnych za edukację i rehabilitację zawodową.

Zalecenie to przyczyniło się bardzo do rozwoju różnych form rehabilitacji osób niepełnosprawnych, zwłaszcza w krajach europejskich. Problemy tych osób zostały dostrzeżone i docenione przez poszczególne kraje i ich rządy. Rezultatem tego było ukazanie się licznych aktów prawnych dotyczących rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych w tych krajach.

W 1983 r. Międzynarodowa Organizacja Pracy ponownie zajęła się sprawami zawodowymi osób niepełnosprawnych. Na swoim Ogólnym Zgromadzeniu przyjęła Konwencję nr 159 i Zalecenie nr 168 dotyczące rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Dokumenty te nie zmieniają Zalecenia z 1955 roku, lecz je uzupełniają i poszerzają. Uzupełnienia i poszerzenia dotyczą następujących spraw:

- stwarzanie możliwości rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych,

- udział społeczeństwa w rozwoju rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych,

- rehabilitacja zawodowa na terenach wiejskich,

- kształcenie personelu dla potrzeb rehabilitacji zawodowej,

- udział organizacji pracodawców i pracowników (związków zawodowych) w rozwoju rehabilitacji zawodowej,

- związek rehabilitacji zawodowej z zabezpieczeniem społecznym.

Zalecenie Nr 99 przyczyniło się głównie do rozwoju rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych w krajach europejskich, natomiast Zalecenie nr 168 uczyniło to w krajach rozwijających się. Poszerzyło ono także samą koncepcję rehabilitacji zawodowej i włączyło w jej realizację szersze kręgi społeczeństwa. Odpowiedzialność za nią mają nie tylko instytucje rządowe, ale również różne organizacje pozarządowe, takie jak: organizacje pracodawców, związki zawodowe, organizacje zrzeszające osoby niepełnosprawne oraz samo środowisko, w którym osoba niepełnosprawna żyje. Szczególny nacisk został położony na obejmowanie rehabilitacją zawodową osób niepełnosprawnych ze środowisk wiejskich i zapewnienie im usług rehabilitacyjnych w miejscu zamieszkania. Usługi rehabilitacyjne wymagają profesjonalnego podejścia. Stąd jeden z rozdziałów Zalecenia został poświęcony konieczności kształcenia kadr dla rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych.

Mówiąc o zaangażowaniu ONZ w sprawy osób niepełnosprawnych trzeba także wymienić przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne w 1982 roku Światowy Program Działania na Rzecz Osób Niepełnosprawnych. Jest on wynikiem Międzynarodowego Roku Osób Niepełnosprawnych, jakim ogłoszono rok 1981. Jego celem jest popieranie skutecznych środków w zakresie zapobiegania niepełnosprawności i rehabilitacji oraz realizacja naczelnego hasła Międzynarodowego Roku Osób Niepełnosprawnych pełne uczestnictwo i równość osób niepełnosprawnych w życiu społecznym (World Programme...1983, s.1). Program ten miał być realizowany przez kraje członkowskie w latach 1983-1992 tj. w okresie Dekady Osób Niepełnosprawnych ogłoszonej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w grudniu 1982 r. Jest to bardzo szeroki i kompleksowy program działania na rzecz osób niepełnosprawnych, zawierający zalecenia dotyczące również kształcenia i zatrudnienia dzieci, młodzieży i dorosłych. W zakresie zatrudnienia w ogólnych zarysach pokrywa się on z treścią Zalecenia Nr 168 MOP.

Również Rada Europy, dążąc do rozwoju i ujednolicenia systemów rehabilitacji osób niepełnosprawnych, przyjęła kilka dokumentów. Na wstępie należy wymienić Europejską Kartę Socjalną z 1961 r. wraz z protokołem dodatkowym z 1988 r. Ustala ona dwa podstawowe prawa osób niepełnosprawnych, a mianowicie:

1. Prawo osób niepełnosprawnych fizycznie i psychicznie do szkolenia zawodowego, rehabilitacji oraz readaptacji zawodowej i społecznej.

2. Prawo do równych szans i równego traktowania w sprawach zatrudnienia i wyboru zawodu, bez dyskryminacji ze względu na płeć (Hulek, 1992, s.175 i 176).

Następnie w 1984 r. Komitet Ministrów Rady Europy przyjął Rezolucję AP(84)3 dotyczącą spójnej polityki w sprawie rehabilitacji osób niepełnosprawnych (A Coherent Policy...1984). Rezolucja ta została następnie zastąpiona Zaleceniem Nr R(92)6 Komitetu Rady Ministrów dla Krajów Członkowskich Rady Europy w sprawie spójnej polityki wobec ludzi z niepełnosprawnościami1 (Recommendation No R(92)6...1992).

Stanowi ono radykalnie zmienioną wersję Rezolucji AP(84)3 z 1984 roku i uwzględnia postęp w nauce, technologii i zarządzaniu jaki dokonał się od tego czasu (A Coherent Policy...1992, s.62). Przyjęta w Zaleceniu polityka w sposób bardzo szeroki i kompleksowy określa problemy ludzi z niepełnosprawnościami oraz wskazuje na zasady, środki i sposoby ich rozwiązywania. Dokument ten zaleca rządom krajów członkowskich:

- stosowanie zasad i środków zalecanych w załączniku do tego Zalecenia, przy tworzeniu własnych programów rehabilitacyjnych,

- zapewnienie szerokiego rozpowszechnienia tego Zalecenia wśród państwowych i prywatnych organizacji zajmujących się ludźmi z niepełnosprawnościami,

- przeprowadzanie okresowych badań i przedstawianie aktualnego sprawozdania obejmującego ustawodawstwo dotyczące rehabilitacji ludzi z niepełnosprawnościami, wraz z wykazem konkretnych wyników osiągniętych w danym zakresie (A Coherent Policy...1991, s.12).

Zalecenie to ujmuje także problemy rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia ludzi z niepełnosprawnościami (rozdz.VI i VII). Wskazuje ono konieczność przeprowadzania oceny zdolności do pracy, organizacji poradnictwa zawodowego, szkolenia i kształcenia zawodowego oraz różnych form zatrudnienia dla tych ludzi. Zalecenia uwzględniają z jednej strony dotychczasowe doświadczenia poszczególnych krajów członkowskich, a z drugiej strony - nowoczesne osiągnięcia naukowe, techniczne i organizacyjne. Uwzględniają one także zalecenia zawarte w dokumentach Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczących rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych.

4.2. Poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych.

Poradnictwo zawodowe stanowi pierwszy i bardzo ważny etap rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Zalecenie Międzynarodowej Organizacji Pracy w sprawie poradnictwa zawodowego i szkolenia zawodowego w rozwoju zasobów ludzkich z 1975 roku zaleca wszystkim krajom członkowskim rozwój i poszerzanie poradnictwa zawodowego, a także programów tego poradnictwa (Recommendation...1975, s. 8). Zalecenie stawia sobie za cel udzielanie tym osobom pomocy w wyborze najwłaściwszego kierunku szkolenia i kształcenia zawodowego lub rodzaju i formy zatrudnienia. Zadanie to wykonuje na ogół doradca zawodowy lub cały zespół rehabilitacyjny, który wspólnie z zainteresowaną osobą ustala plan rehabilitacji zawodowej.

Poradnictwo zawodowe ma szczególne znaczenie dla osób niepełnosprawnych, które z reguły mają ograniczoną zdolność do pracy, a tym samym mniejsze możliwości i szanse zawodowe. Podjęcie niewłaściwej decyzji zawodowej ma dla nich większe konsekwencje niż dla osób pełnosprawnych. Naraża je bowiem na zbędny wysiłek i stresy (zawiedzione nadzieje na sukces w wybranym zawodzie). Dlatego bardzo istotny jest na tym etapie udział samej osoby niepełnosprawnej w podejmowaniu decyzji, co do jej przyszłych losów zawodowych. Może ona bowiem także wnieść swój udział w ocenę własnych możliwości zawodowych. Pomyłka w tym zakresie, czyli wybór niewłaściwego szkolenia lub zawodu może mieć niepożądane konsekwencje dla dalszego jej życia, powodując zniechęcenie do przezawodowania, trudności w uzyskaniu pracy, pracę niezgodną z zainteresowaniami i kwalifikacjami.

Jak już zaznaczyliśmy każda osoba niepełnosprawna pomimo uszkodzenia organizmu zachowuje pewne sprawności fizyczne i psychiczne, a żadna praca nie wymaga od człowieka wszystkich sprawności. Z tego powodu warunkiem udzielenia prawidłowej porady zawodowej - doboru właściwego szkolenia czy kształcenia zawodowego lub rodzaju i formy zatrudnienia jest:

a) poznanie zachowanych sprawności osoby niepełnosprawnej, które mogą stanowić podstawę przygotowania zawodowego i wykonywania pracy (zawodu);

b) poznanie wymagań stanowiska pracy lub zawodu przewidzianego dla osoby niepełnosprawnej.

Poznanie zachowanych sprawności dla celów poradnictwa zawodowego dokonuje się w wyniku oceny zdolności do pracy. Natomiast poznanie wymagań stanowiska pracy lub zawodu w aspekcie potrzeb osoby, która ma na nim pracować lub go wykonywać, następuje w wyniku tzw. analizy stanowiska pracy lub zawodu.

4.2.1. Ocena zdolności do pracy osób niepełnosprawnych

Ocena zdolności do pracy jest to postępowanie zespołu specjalistów mające na celu ustalenie aktualnych i potencjalnych możliwości zawodowych osoby niepełnosprawnej. Dokonanie takiej oceny niezbędne jest dla udzielenia właściwej porady zawodowej. Zgodnie z nowoczesną praktyką rehabilitacjną ocena zdolności do pracy musi poprzedzać przystąpienie osoby niepełnosprawnej do jakiegokolwiek programu rehabilitacji zawodowej.

Ocena dokonana przez zespół specjalistów powinna w pierwszej kolejności rozstrzygnąć czy dana osoba jest zdolna do pracy i jakie warunki należy jej stworzyć, aby mogła przygotować się do niej i ją wykonywać. Chodzi tutaj o wybór kierunku szkolenia czy kształcenia zawodowego, a także formę zatrudnienia, czyli zwykłe lub specjalne warunki pracy.

Ocena zdolności do pracy musi być kompleksowa, tzn. obejmować wszystkie aspekty zdolności do pracy, a więc społeczne, fizyczne i psychiczne.

W związku z tym możemy wyodrębnić:

a) ocenę społecznych komponentów zdolności do pracy,

b) ocenę medyczną zdolności do pracy,

c) ocenę psychologiczną zdolności do pracy.

W skład zespołu dokonującego ocen zdolności do pracy wchodzą następujący specjaliści: lekarz lub lekarze specjaliści ( w zależności od potrzeb), psycholog, pracownik socjalny, specjalista do spraw oceny zawodowej (vocational evaluator), doradca zawodowy, pracownik do spraw pośrednictwa pracy - zatrudniania (placement officer) i inni specjaliści w miarę potrzeby. Na podstawie badań zespół ustala diagnozę zawodową, która powinna zawierać najbardziej wskazany kierunek szkolenia lub formy zatrudnienia. Przekazuje się ją osobie niepełnosprawnej na posiedzeniu zespołu lub poprzez doradcę zawodowego, który jest specjalistą przygotowanym do udzielania porad zawodowych. Wówczas wspólnie z osobą niepełnosprawną zespół lub doradca zawodowy podejmują ostateczną decyzję, co do jej programu rehabilitacji zawodowej.

4.2.1.1. Ocena społecznych komponentów zdolności do pracy

Ocena społecznych komponentów zdolności do pracy należy do zadań pracownika socjalnego. Jest on na ogół pierwszą osobą, z którą kontaktuje się osoba niepełnosprawna, zanim zostanie poddana rehabilitacji. W ramach tej oceny powinien on ustalić społeczne czynniki, które mogą mieć wpływ na możliwości zdobycia kwalifikacji zawodowych i odpowiedniej pracy, a które są brane pod uwagę przy ustalaniu indywidualnego programu rehabilitacji zawodowej osoby niepełnosprawnej.

W szczególności analizie i ocenie powinny podlegać:

1. Sytuacja społeczna osoby niepełnosprawnej, a mianowicie: wiek, stan cywilny, liczba dzieci i ich wiek, miejsce zamieszkania: wieś, małe miasto, duże miasto oraz jego ogólna charakterystyka gospodarcza (rolnictwo, usługi, przemysł lokalny, duży przemysł) i możliwości transportu.

2. Sytuacja mieszkaniowa - powierzchnia, bariery architektoniczne.

3. Żródło utrzymania: rodzice, współmałżonek, renta, zasiłek dla bezrobotnych, inne.

4. Stosunek członków rodziny - postawa wobec faktu niepełnosprawności i rehabilitacji.

5. Wykształcenie ogólne i zawodowe uzyskane przed i po wystąpieniu niepełnosprawności.

6. Doświadczenie zawodowe - przebieg pracy przed i po wystąpieniu niepełnosprawności.

7. Zdolność samodzielnego poruszania się i korzystania z publicznych środków lokomocji oraz potrzeby w tym zakresie - kule, protezy, wózek inwalidzki, samochód.

8. Wstępna ocena postawy wobec rehabilitacji, zwłaszcza rehabilitacji zawodowej - czy zainteresowany wyraża chęć podjęcia pracy w ogóle oraz preferencje w odniesieniu do szkolenia, kształcenia zawodowego i zatrudnienia.

Dane te ustala pracownik socjalny w wywiadzie z osobą niepełnosprawną lub członkami jego rodziny. Arkusz wywiadu oraz rejestracji zebranych danych p.t.: "Ocena czynników społecznych determinujących możliwość podjęcia pracy" zalecany przez MOP stanowi załącznik nr 1.

4.2.1.2. Medyczna ocena zdolności do pracy

Medyczna ocena zdolności do pracy należy do lekarza lub lekarzy w zależności od rodzaju i stopnia uszkodzenia organizmu. W niektórych przypadkach w ocenę tę muszą być włączeni lekarze specjaliści z danej dziedziny, np. lekarz okulista w przypadku osób z uszkodzonym narządem wzroku, lekarz psychiatra w przypadku osób z zaburzeniami psychicznymi. Ocena medyczna ma dostarczyć informacji dotyczących możliwości zawodowych osoby niepełnosprawnej biorąc pod uwagę uszkodzenie i niepełnosprawność jej organizmu.

Mówiąc ogólnie ocena medyczna powinna zawierać:

1. Aktualną diagnozę dotyczącą:

- ogólnego stanu zdrowia osoby niepełnosprawnej,

- ubytków morfologiczno-funkcjonalnych organizmu, czyli rodzaju i stopnia uszkodzenia poszczególnych narządów i czynności organizmu,

- wydolności fizycznej i możliwości pracy w określonych warunkach, np. możliwości wykonywania określonych ruchów i czynności wymagających dużego wydatku energetycznego (dźwiganie), pracy w warunkach wilgoci i niskiej temperatury, o dużym nasileniu hałasu, zapyleniu itp.

2. Prognozę, a więc ustalenie czy niepełnosprawność ma charakter stały, ustabilizowany, czy możliwa jest jej poprawa lub pogłębienie się; jakie ewentualnie zabiegi należałoby przedsięwziąć dla uzyskania korzystnych zmian w aktualnym stanie zdrowia osoby niepełnosprawnej, np. zaopatrzenie w sprzęt ortopedyczny, zabiegi usprawniające itp.

3. Wskazania dotyczące:

- najbardziej odpowiedniego kierunku szkolenia, kształcenia zawodowego lub rodzaju pracy,

- najbardziej korzystnych warunków pracy.

4. Przeciwwskaznia odnoszące się do rodzaju i warunków pracy; np. praca ciężka, w pełnym wymiarze czasu pracy, na zmianach nocnych itp.

Arkusz do przeprowadzenia badań lekarskich oraz zalecany przez MOP wzór sprawozdania lekarza: "Medyczna ocena zdolności do pracy" stanowi załącznik nr 2. W oparciu o przeprowadzone badania lekarz powinien odpowiedzieć na pytania, które obok spraw ogólnych dotyczą:

a) możliwości wykonywania różnych czynności motorycznych - lokomocyjnych i manipulacyjnych, takich jak: stanie, poruszanie się, podnoszenie ręki, pchanie itp.,

b) warunków pracy, w jakich osoba badana nie może pracować,

c) rodzaju uszkodzenia narządów i czynności organizmu.

Ocena lekarza kończy się medycznymi wskazaniami i przeciwwskazaniami do szkolenia i zatrudnienia.

Trochę inaczej przedstawiają się badania osób dotkniętych niepełnosprawnością psychiczną. Powinny dostarczyć one przede wszystkim informacji dotyczących zaburzenia psychicznego czy upośledzenia umysłowego w aspekcie zawodowym. W przypadku wystąpienia dodatkowych niepełnosprawności, np. fizycznych można przeprowadzić badania dodatkowe.

W badaniach osób ze schorzeniami wewnętrznymi, w ocenie możliwości, zwraca się szczególną uwagę na wydolność wysiłkową i warunki pracy, w jakich mogą one pracować.

4.2.1.3. Psychologiczna ocena zdolności do pracy

Psychologiczna ocena jest ważną częścią całego procesu oceny zdolności do pracy osoby niepełnosprawnej. Jest to proces oceny psychicznych komponentów zdolności do pracy lub psychicznych warunków pracy. Należy ona do zadań psychologa będącego członkiem zespołu rehabilitacyjnego. Psycholog jest często równocześnie doradcą zawodowym, który pomaga osobie niepełnosprawnej w doborze odpowiedniej dla niej pracy. Celem psychologicznej oceny jest zebranie informacji dotyczących takich spraw, jak:

1. Wykształcenie ogólne i zawodowe. Ustaleniu podlega jakie wykształcenie posiada badany oraz czy je uzyskał przed, czy po wystąpieniu niepełnosprawności. To samo dotyczy wykształcenia zawodowego. Wykształcenie ogólne i zawodowe podlega analizie pod kątem aktualnej przydatności do pracy lub możliwości wykorzystania ich w wyborze nowego kierunku szkolenia lub kształcenia (przezawodowania) osoby badanej.

2. Dotychczasowe doświadczenie zawodowe. Informacje w tym zakresie dotyczą doświadczenia zawodowego przed i ewentualnie po wystąpieniu niepełnosprawności, a mianowicie rodzaju i okresu pracy. Ma ono bowiem także istotny wpływ na dobór kierunku szkolenia czy kształcenia zawodowego (przezawodowania) oraz rodzaju pracy dla osoby badanej.

3. Sprawność umysłowa, czyli ogólny poziom inteligencji. Chodzi o ustalenie czy osoba badana ma normalny poziom rozwoju umysłowego i jest zdolna do wykonywania bardziej kwalifikowanej i odpowiedzialnej pracy, albo czy jest ona umysłowo upośledzona i w związku z tym niezdolna do wykonywania pracy zarobkowej w ogóle. Sprawność umysłową ustala psycholog na podstawie badań wykonanych przy pomocy testów inteligencji i określa ją w formie tzw. ilorazu inteligencji.

4. Sprawność manualna, czyli dokładność, precyzja i szybkość wykonywania ruchów i czynności przy pomocy rąk. Istnieje wiele prac, wymagających wysokiej sprawności manualnej, która decyduje o ilości i jakości wykonywanej pracy. Mówiąc o sprawności manualnej mamy na uwadze zarówno sprawność palców, sprawność rąk (palców i dłoni) oraz koordynację ruchów obu rąk. Sprawność manualną bada się przy pomocy specjalnych testów (manual dexterity tests).

5. Specjalne uzdolnienia, czyli zespoły określonych zdolności potrzebnych do wykonywania prac wymagających wysokiego poziomu wykonawstwa, jak np. obsługa bardzo skomplikowanych maszyn, prace na stanowiskach kierowniczych i twórczych, praca naukowa itp. Uzdolnienia oceniane są także przez specjalne testy opracowane dla różnych typów prac. Ujawniają się one przy wykonywaniu takich prac jak: malowanie, rzeźbienie, recytowanie, śpiewanie, gra na instrumentach itp. Osoby niepełnosprawne mogą być także obdarzone takimi uzdolnieniami, które powinny być wykorzystane w ich rehabilitacji zawodowej.

6. Zainteresowania i preferencje zawodowe. W praktyce poradnianej sprawą ważną jest poznanie zainteresowań i preferencji osoby niepełnosprawnej, tzn. jakiego rodzaju pracą jest ona zainteresowana i jaką chciałaby wykonywać. Sprawa ta ma większe znaczenie przy ocenie potrzeb osoby niepełnosprawnej niż pełnosprawnej. Bardzo często stwierdza się, że zainteresowania i preferencje zawodowe osoby niepełnosprawnej są nierealne, biorąc pod uwagę jej możliwości psychofizyczne (sprawności fizyczne i psychiczne) oraz indwidualne warunki środowiskowe.

7. Motywacja do pracy i szerzej - postawa wobec rehabilitacji. Dla ustalenia planu rehabilitacji zawodowej ważne jest również to, czy osoba badana chce w ogóle pracować i zainteresowana jest rehabilitacją zawodową, względnie czy już jest gotowa do podjęcia wysiłków zmierzających do przygotowania się do pracy, a następnie do systematycznej pracy. Motywację do pracy, jak również zainteresowania i preferencje zawodowe psycholog ustala na podstawie wywiadu zawodowego.

8. Inne cechy osobowości, które mogą mieć wpływ na zachowanie się w sytuacji pracy, lub pośrednio na adaptację zawodową. Przykładem może być tutaj brak akceptacji niepełnosprawności, negatywna postawa wobec osób pełnosprawnych, zaburzenia w zachowaniu się, brak tolerancji na sytuacje trudne, częste stosowanie mechanizmów obronnych itp. Cechy te ustala się w oparciu o wywiad z osobą niepełnosprawną lub badania z zastosowaniem odpowiednich testów (kwestionariuszy) osobowości.

Ocenę zdolności do pracy psycholog przedstawia w sprawozdaniu "Psychologiczna ocena zdolności do pracy", którego przykładowy wzór stanowi załącznik nr 3.

4.2.1.4. Ocena zawodowa - próby pracy

Badania lekarskie i psychologiczne nie zawsze pozwalają na pełną ocenę zdolności do pracy i ustalenie optymalnej diagnozy zawodowej. Z tego też powodu w ocenie zawodowej (work evaluation) stosuje się często bardziej praktyczną metodę badania i oceny zdolności do pracy zwaną próbami pracy. J.Malinowski (1976, s. 12 i 13) pisze na jej temat: "Metoda prób pracy jest znacznie elastyczniejsza i umożliwia bardziej całościową ocenę pacjenta niż testy psychologiczne... W metodzie prób pracy można oceniać, w zależności od potrzeb, takie na przykład składowe sytuacji badania, jak: rozumienie instrukcji, sposób podejścia do rozwiązania problemu, sposób wykonania poszczególnych faz zadania, sprawność fizyczną, cechy psychiczne i psychofizyczne, niespecyficzne reakcje pacjenta itp. Odpowiednia konstrukcja wzorców pracy i sytuacji badania umożliwia ocenę takich zjawisk jak współpraca i współdziałanie." Według Hoffmana (1972, s.200)) próba pracy jest to test (próba) będący rzeczywistą lub symulowaną pracą. Praca rzeczywista oznacza, że próba ta odbywa się w rzeczywistej sytuacji pracy, w której wytępują wierne wzorce i warunki pracy z danej dziedziny zawodowej. Natomiast praca symulowana oznacza, że próba operuje wzorcami i warunkami stanowiącymi modele rzeczywistych stanowisk pracy, pozwalające jednak ujawnić sprawności i cechy wymagane od pracownika zatrudnionego w danej dziedzinie zawodowej. Zaletą tej metody jest również to, że można obserwować osobę badaną jak pracuje i jak zachowuje się w sytuacji pracy. Istota tej metody polega na tym, że stawia się osobę niepełnosprawną w rzeczywistej lub symulowanej (sztucznie stworzonej) sytuacji pracy, na określonym stanowisku pracy i poleca się jej wykonanie określonych zadań zawodowych (prób) według ściśle określonej instrukcji. Wykonywanie tych zadań stwarza dla osoby dokonującej oceny, którym na ogół jest instruktor (nauczyciel) zawodu, doradca zawodowy lub specjalista w tej dziedzinie, okazję do obserwacji i stwierdzenia czy osoba niepełnosprawna jest zdolna do ich wykonania, a więc czy posiada określone sprawności fizyczne i psychiczne oraz inne cechy niezbędne do podjęcia kształcenia (szkolenia), a następnie pracy w danej dziedzinie zawodowej.

W swojej idealnej formie jest to metoda standaryzowana, tzn. że istnieją ściśle określone zadania testowe (wzory pracy - czynności, operacje), ściśle określona instrukcja dla przebiegu badań oraz normy pozwalające na jednoznaczną ocenę ich wykonania. W ten sposób pozwala ona na zastosowanie prób w tej samej formie dla wszystkich badanych osób. Istnieją pewne ogólnie opracowane systemy prób pracy, jak TOWER-System lub Singer-System. W praktyce różne placówki, zajmujące się oceną zdolności do pracy i przygotowaniem zawodowym osób niepełnosprawnych, opracowują własne systemy prób pracy w zależności od kierunków kształcenia (szkolenie), z jakich osoby te mogą korzystać.

Opracowanie systemu prób pracy, który mógłby być wykorzystany w zawodowej ocenie osoby niepełnosprawnej, powinno składać się z następujących faz:

1. Wyboru czynności i operacji najbardziej charakterystycznych dla danej pracy lub dziedziny zawodowej, które mogłyby stanowić próby pracy (zadania do wykonania).

2. Przygotowania instrukcji dla przeprowadzającego badania i osoby badanej w celu umożliwienia przeprowadzenia badań w sposób standardowy - według z góry określonych zasad.

3. Opracowania norm ułatwiających ocenę wykonania, dotyczących szybkości (czasu) wykonania (performance rates) i jakości wykonania (quality standards) (TOWER - Testing...1959, s.67).

Na ogół wybiera się 6-10 czynności i operacji będących najbardziej charakterystyczną reprezentacją danej dziedziny zawodowej. Chodzi bowiem o to, aby w trakcie ich wykonywania mogły ujawnić się i potwierdzić potrzebne sprawności fizyczne i psychiczne oraz inne cechy, istotne dla podjęcia kształcenia (szkolenia) i pracy w danej dziedzinie.

W zestawie prób pracy (zadań testowych) należy ściśle określić:

1. Nazwę dziedziny zawodowej, np. obróbka metali, krawiectwo, kaletnictwo. Można wymienić tutaj także dziedziny pokrewne, w których wymagane są podobne sprawności.

2. Cel badań; np. określenie przydatności zawodowej do prac w metalu, krawiectwie, kaletnictwie.

3. Podstawowe czynności i operacje stanowiące próby, którymi mogą być:

- Czynności pomiarowe - przy pomocy np. mikrometra, miary krawieckiej, kątomierza.

- Posługiwanie się podstawowymi narzędziami ręcznymi używanymi w tej dziedzinie - posługiwanie się np. śrubokrętem, obcęgami, nożyczkami, nożem kaletniczym (szewskim).

- Posługiwanie się maszynami używanymi w danej dziedzinie, np. wiertarką, maszyną do szycia.

- Czynności montażowe, np.: nitowanie, lutowanie, ręczne zszywanie, skręcanie.

- Czynności wykończeniowe, np.: szlifowanie, malowanie, prasowanie, sprawdzanie jakości wykonania.

4. Niezbędny sprzęt i narzędzia, które są potrzebne do wykonania prób, do których można przykładowo zaliczyć:

- Sprzęt ogólny - stoły ślusarske, krawieckie, kaletnicze,

- Przyrządy miernicze - mikrometr, miara krawiecka,

- Maszyny - wiertarka, maszyna krawiecka, maszyna kaletnicza.

5. Materiały, modele, rysunki i inne - śruby, sukno, skóra, rysunki lub modele wykonywanych przedmiotów lub elementów.

Druga faza obejmuje przygotowanie instrukcji dla przeprowadzającego badania oraz osoby badanej. Instrukcja dla przeprowadzającego badania powinna zawierać:

- wskazania dotyczące przeprowadzenia prób,

- obserwacji osoby badanej w czasie wykonywania prób,

- oceny i wyniki badań.

Natomiast instrukcja dla osoby badanej powinna zawierać:

- ogólne wyjaśnienia prób (czynności i operacji),

- opis poszczególnych faz wykonania próby ze wskazaniem sposobu wykonania, użycia narzędzi i materiałów,

- objaśnienia rysunków i modeli używanych w próbie; po ustnym przedstawieniu instrukcji osoba badana otrzymuje ją także w formie pisemnej, aby w każdej chwili mogła do niej wrócić.

Trzecia faza opracowania norm niezbędnych do oceny przydatności do pracy w danej dziedzinie, wymaga pewnego okresu stosowania opracowanych prób pracy bez norm, lub przeprowadzenia specjalnych badań eksperymentalnych, w celu zebrania danych pozwalających na ich ustalenie. Z uwagi na to, że w pracy zawodowej istotna jest zarówno szybkość pracy decydująca o wydajności, jak też prawidłowość jej wykonania decydująca o jakości pracy, stąd w próbach pracy stosuje się dwie normy. Pierwszą z nich jest norma czasowa (performance rates) czyli całkowity czas wykonania próby. Drugą jest norma jakości wykonania (quality standards) czyli ilość poprawnie wykonanych elementów, lub ilość braków i błędów. Normy te ustala się w oparciu o specjalne badania eksperymentalne lub uzyskane wyniki z badań przeprowadzanych bez norm. W tym drugim przypadku tymczasowe normy mogą podlegać korekcji, w miarę uzyskiwania nowych wyników wskazujących na konieczność dokonania ich zmiany in plus lub in minus.

Z reguły, w próbach pracy stosuje się 3-stopniową skalę dla oceny szybkości i jakości ich wykonania, a mianowicie:

- powyżej normy (wynik wyższy niż przeciętny),

- w normie (wynik przeciętny),

- poniżej normy (wynik niższy niż przeciętny).

Uzyskanie tego ostatniego wyniku wskazuje raczej, że dana osoba nie kwalifikuje się do kształcenia i pracy w badanej dziedzinie zawodowej.

Osoba przeprowadzająca badania przy pomocy prób pracy rejestruje uzyskane wyniki na specjalnym formularzu dla danej dziedziny. Przykładowy wzór takiego formularza dla dziedziny zawodowej "Obróbka drewna" stanowi załącznik nr 4.

Jak już zaznaczyliśmy metoda prób pracy stwarza również możliwości obserwacji zachowania się osoby niepełnosprawnej w sytuacji pracy i określenia pewnych cech osobowości mogących mieć także decydujący wpływ na kształcenie (szkolenie) zawodowe i pracę w ogóle. Do nich należą przede wszystkim:

1. Zainteresowania zawodowe. Obok poznania sprawności fizycznych i psychicznych jest także sprawą ważną poznanie, czy osoba badana jest zainteresowana dziedziną zawodową, której dotyczą badania. Często osoba niepełnosprawna może być zdolna do wykonywania danej pracy czy zawodu, lecz może nie być nią zinteresowana. Próby pracy mogą to również ustalić.

2. Tolerancja na wysiłek (pracę). Ustalenie, czy osoba badana posiada dostateczny stopień tolerancji na wysiłek, co jest szczególnie ważne dla osób o znacznym stopniu niepełnosprawności. Próby pracy stwarzają także okazję do stwierdzenia, jakie czynności i operacje oraz jakie warunki pracy (hałas, praca w grupie) szczególnie męczą osobę badaną. Dotyczy to także koncentracji uwagi, odporności na trudności itp.

3. Zachowanie się w sytuacji pracy. Jest to szczególnie istotne przy badaniu osób bez większego doświadczenia zawodowego, które dotychczas jeszcze nie pracowały. W szczególny sposób dotyczy to takich cech jak: dokładność, przedsiębiorczość, umiejętność organizowania pracy, utrzymanie porządku, obowiązkowość, punktualność itp.

4. Motywacja, czyli chęć do pracy i osiągnięcia postawionego celu. Przy tej okazji mogą ujawnić się takie cechy, jak: inicjatywa, ambicja, pomysłowość itp.

5. Postawy wobec przełożonych i współpracowników. Jeśli badania odbywają się w grupie, takie postawy mogą się ujawnić (pozytywne lub negatywne).

Przykład formularza "Obserwacja badanego w sytuacji pracy" stanowi załącznik nr 5.

Podsumowując trzeba podkreślić, że metoda prób pracy pozwala stosunkowo wszechstronnie oceniać zdolności zawodowe osoby badanej i na tej podstawie ustalić najbardziej odpowiedni kierunek szkolenia czy kształcenia zawodowego, który gwarantowałby pomyślne jej zatrudnienie. Metoda ta jest szczególnie odpowiednia i przydatna dla badania osób niepełnosprawnych.

Metoda prób pracy jest często stosowana w formie mniej standaryzowanej i znormalizowanej. Polega to po prostu na skierowaniu osoby niepełnosprawnej na pewien okres (1-2 tygodni) do różnych warsztatów szkoleniowych, gdzie istnieje możliwość zapoznania się z różnymi kierunkami szkolenia (kształcenia) zawodowego i sprawdzenia możliwości ich wyboru. Instruktor (nauczyciel) zawodu w czasie pobytu osoby badanej w warsztacie, ma możliwości obserwowania i oceny jej przydatności do szkolenia i pracy w danym zawodzie.

Celem ustalenia optymalnego kierunku szkolenia (kształcenia) osoba niepełnosprawna przechodzi kolejno różne warsztaty. Ocena zdolności do pracy jest jednym z elementów rehabilitacji podstawowej, a jej zadaniem jest przygotowanie osoby niepełnosprawnej do życia osobistego i społecznego.

4.2.1.5. Ostateczna diagnoza zawodowa

Ocena zdolności do pracy osoby niepełnosprawnej jest procesem bardzo złożonym i interdyscyplinarnym. Bierze w nim udział wielu specjalistów, którzy współdziałają i wzajemnie wykorzystują swoje ustalenia. I tak np. lekarz i psycholog, przed przystąpieniem do badań, zapoznają się z ustaleniami pracownika socjalnego, a psycholog również z wynikami oceny medycznej.

Ostateczną ocenę możliwości zawodowych osoby badanej dokonuje na swoim posiedzeniu cały zespół, a więc lekarz lub lekarze, pracownik socjalny, psycholog, specjalista do spraw prób pracy, doradca zawodowy, pracownik zajmujący się zatrudnianiem i ewentualnie inni specjaliści. Po przeanalizowaniu wyników badań podejmują oni ostateczną decyzję w sprawie rehabilitacji zawodowej badanej osoby. Podsumowanie wyników badań poszczególnych specjalistów oraz ostateczną diagnozę zawodową zespół rejestruje na odpowiednim arkuszu. Propozycję takiego arkusza pn. "Końcowa ocena zdolności do pracy", opracowaną przez autora stanowi załącznik nr 6.

Diagnoza ta musi wyraźnie określać:

1. Zdolność lub niezdolność do pracy zarobkowej osoby niepełnosprawnej.

2. Najbardziej zalecany kierunek kształcenia (szkolenia) zawodowego.

3. Rodzaje i formę zatrudnienia (zwykły zakład pracy, zakład pracy chronionej, praca nakładcza).

4. Zalecane warunki pracy.

5. Zalecenia dotyczące zabiegów leczniczych i rehabilitacyjnych.

6. Zalecenia dotyczące zaopatrzenia w sprzęt ortopedyczny i rehabilitacyjny i adaptacji stanowiska pracy.

7. Przeciwwskazania dotyczące warunków pracy.

Na ogół w posiedzeniu zespołu bierze udział osoba badana, która ma możliwość przedstawienia własnego poglądu na swoje przyszłe życie zawodowe. Często zdarza się, że doradca zawodowy przedstawia ostateczną diagnozę osobie niepełnosprawnej i wspólnie z nią ustala plan rehabilitacji zawodowej.

4.2.2. Poznanie wymagań pracy

Drugim warunkiem udzielenia prawidłowej porady zawodowej jest znajomość wymagań pracy - konkretnego zawodu lub stanowiska pracy. Dokonuje się tego na podstawie analizy pracy, w wyniku której otrzymuje się tzw. charakterystykę zawodu lub stanowiska pracy. Taka charakterystyka jest niezbędna do podjęcia decyzji, czy wymagania stawiane przez konkretną pracę odpowiadają zachowanym lub potencjalnym możliwościom zawodowym osoby niepełnosprawnej.

Znajomość pracy powinna obejmować:

- Czynności występujące przy wykonywaniu danego zawodu lub pracy na konkretnym stanowisku, np. podnoszenie, sięganie, pchanie.

- Pozycję pracy, potrzebę przemieszczania się przy pracy, np.: praca odbywa się w pozycji siedzącej, stojącej, praca wymagająca częstego poruszania się (zmiany miejsca pracy) itp.

- Wymaganą wydolność wysiłkową (wydatek energetyczny), np. podnoszenie lub dźwiganie ciężkich elementów, o określonym ciężarze lub przeciwnie w pracy występują tylko elementy (materiał i narzędzia) lekkie.

- Warunki pracy, np. praca w pomieszczeniach wilgotnych lub chłodnych.

- Wymaganą sprawność zmysłów np. dobry wzrok i dobry słuch.

- Wymaganą sprawność manualną, do wykonywania czynności bardzo precyzyjnych i dokładnych, lub posługiwania się bardzo precyzyjnymi narzędziami.

- Wymaganą sprawność intelektualną, a więc rozwój umysłowy i poziom inteligencji niezbędne do rozumienia poleceń, podejmowania decyzji, organizacji pracy itp.

- Cechy osobowości niezbędne do prawidłowego zachowania się w sytuacji pracy, jak: dokładność, systematyczność itp.

- Orientację, czy praca ma charakter pracy indywidualnej lub zespołowej wymagającej współpracy z innymi.

- Wymagane przygotowanie do pracy - wykształcenie ogólne, średnie, wyższe, zawodowe, możliwości szkolenia wewnątrzzakładowego na stanowisku pracy.

- Wymagane doświadczenie zawodowe, tzn. czy może wykonywać tę pracę absolwent bezpośrednio po ukończeniu szkoły zawodowej.

- Możliwość zatrudnienia i awansu.

- Przeciętne wynagrodzenie.

Przykładowy wzór służący do przeprowadzenia analizy sprawności wymaganych od kandydatów do szkolenia w obróbce drewna stanowi załącznik nr 7. Uwzględnia on wymagania sprawności fizycznych i psychicznych, a także podstawowych umiejętności. Zawiera on także ogólne wskazania co do tego, jakie osoby niepełnosprawne mogą być kwalifikowane do szkolenia w tej dziedzinie zawodowej.

Z reguły programy kształcenia (szkolenia) zawodowego zawierają również wykaz wymagań, jakie stawia się kandydatom do danego zawodu. Opracowuje je szkoła zawodowa czy placówka realizująca program, albo zawarte są w publikacjach.

4.2.3. Wybór zawodu przez osobę niepełnosprawną

Celem poradnictwa zawodowego jest udzielenie pomocy osobie niepełnosprawnej w wyborze właściwego zawodu (pracy), który odpowiadałby jej sprawnościom psychofizycznym i potencjalnym możliwościom zawodowym, które poprzez odpowiednie szkolenie lub kształcenie mogłyby być rozwinięte. Osobą decydującą o wyborze jest jednak sama osoba niepełnosprawna a nie osoba udzielająca jej pomocy w tym wyborze. Pomocy udziela zespół przeprowadzający badanie zdolności do pracy, bądź doradca zawodowy.

W obu przypadkach, decyzja co do wyboru zawodu musi być oparta na następujących trzech elementach:

1. wynikach kompleksowej oceny zdolności do pracy; im osoba niepełnosprawna posiada głębszy stopień niepełnosprawności, tym ocena ta musi być bardziej dokładna i wszechstronna ujawniająca wszystkie jej ograniczenia i możliwości zawodowe,

2. dobrej znajomości wymagań różnych zawodów, specjalności zawodowych itp.,

3. decyzji osoby niepełnosprawnej podjętej w oparciu o znajomość wyników badań zdolności do pracy oraz wymagań stawianych przez dany zawód czy specjalność zawodową.

Są to fundamentalne zasady poradnictwa zawodowego, które musi być oparte na realnych podstawach. Często jednak osoby niepełnosprawne nie znają ani swoich możliwości zawodowych, ani wymagań stawianych przez różne zawody. Stąd ich plany i zamierzenia zawodowe mogą być często nierealne i dlatego poradnictwo zawodowe ma dla osób niepełnosprawnych większe znaczenie niż dla osób pełnosprawnych. Wiodąca rola wyboru zawodu przypada doradcy zawodowemu. Jest to specjalista, który najściślej współpracuje z osobą niepełnosprawną i jest wiodącym specjalistą w zespole badającym zdolności do pracy (case conference), który proponuje plan jej rehabilitacji zawodowej. Plan ten powinien być oparty na analizie wyników badań dokonanych przez różnych specjalistów i zawartych w "Końcowej ocenie zdolności do pracy" (patrz załącznik nr 6). Powinien on obejmować wszystkie usługi potrzebne osobie niepełnosprawnej, które warunkują pomyślne przygotowanie do pracy i zatrudnienie. Sugerowane przez doradcę zawodowego usługi mogą obejmować:

1. Usługi medyczne dla poprawy funkcjonalnego stanu organizmu, jak:

- leczenie lub zabiegi chirurgiczne,

- zaopatrzenie w sprzęt ortopedyczny i rehabilitacyjny,

- naukę czynności życia codziennego,

- terapię zajęciową.

2. Kształcenie ogólne i zawodowe, w tym:

- uzupełnienie wykształcenia podstawowego,

- kontynuacja wykształcenia ogólnego a następnie podjęcie studiów,

- szkolenie przedzawodowe (rehabilitacja podstawowa),

- szkolenie zawodowe w szkołach masowych lub na kursach dla uczniów pełnosprawnych,

- szkolenie lub kształcenie zawodowe w specjalnych ośrodkach (zakładach) rehabilitacji zawodowej dla osób niepełnosprawnych,

- przygotowanie do pracy w zakładach pracy chronionej.

3. Typ zatrudnienia, a mianowicie:

- zatrudnienie w zwykłych zakładach pracy,

- zatrudnienie w zakładzie pracy chronionej,

- praca nakładcza,

- prowadzenie własnego zakładu pracy.

4. Sugestie dla osób uznanych za niezdolne do pracy:

- pomoc w adaptacji do życia w rodzinie - poradnictwo rehabilitacyjne i poradnictwo dla członków rodziny,

- skierowanie do placówki dziennego pobytu dla osób niepełnosprawnych,

- skierowanie do domu pomocy społecznej celem zapewnienia jej warunków życia poza środowiskiem rodzinnym, (Majewski,1984a, s.86).

Rola doradcy zawodowego nie kończy się więc na ustaleniu planu rehabilitacji zawodowej. Do jego zadań należy także kierowanie i nadzorowanie jego realizacji oraz ewentualna jego korekta, jeśli taka potrzeba zaistnieje.

4.2.4. Formy organizacyjne poradnictwa zawodowego dla osób niepełnosprawnych

Poradnictwa zawodowego potrzebują różne grupy osób niepełnosprawnych, a mianowicie: młodzież niepełnosprawna kończąca szkoły podstawowe i stojąca przed wyborem odpowiedniego kierunku szkolenia czy kształcenia zawodowego, osoby niepełnosprawne w różnym wieku wymagające rehabilitacji zawodowej a także osoby, które stały się niepełnosprawnymi i wymagają zmiany zawodu (przekwalifikowania). Poradnictwo zawodowe może być prowadzone w różnych formach organizacyjnych. Może to być specjalna placówka zajmująca się takim poradnictwem lub może ono stanowić część zadań placówki realizującej szerszy program rehabilitacji zawodowej.

Poradnictwo zawodowe jest szczególnie potrzebne młodzieży niepełnosprawnej kończącej szkoły podstawowe. To ona potrzebuje pomocy w wyborze najbardziej odpowiedniego szkolenia czy kształcenia zawodowego stosownie do rodzaju i stopnia jej niepełnosprawności. Pewne elementy poradnictwa zawodowego wprowadzają na ogół szkoły specjalne, w ostatnich latach nauki, w ramach tzw. orientacji zawodowej. Na przykład w Niemczech wprowadza się obowiązkowe zajęcia, których celem jest przekazanie młodzieży niepełnosprawnej podstawowej wiedzy o pracy i życiu zawodowym. Obejmują one takie tematy jak: nauka o życiu zawodowym:, zajęcia techniczno-praktyczne czy teoria ekonomii, (Legislation...1990, s.116).

Poradnictwem zawodowym dla młodzieży niepełnosprawnej zajmują się różnego rodzaju poradnie zawodowe, stanowiące oddzielne jednostki organizacyjne. Mogą to być poradnie ogólne dla młodzieży pełnosprawnej, które udzielają porad również młodzieży niepełnosprawnej lub przeznaczone dla pewnych kategorii młodzieży niepełnosprawnej. Przykładem tej pierwszej formy są poradnie psychologiczno-pedagogiczne prowadzone w Polsce przez resort edukacji narodowej. Do ich zadań należy między innymi pomoc młodzieży niepełnosprawnej w wyborze odpowiedniego kierunku kształcenia zawodowego z uwzględnieniem jej psychofizycznych możliwości, zainteresowań i specjalnych uzdolnień. W Belgii istnieją także podobne poradnie zwane ośrodkami medyczno-psychologiczno-społecznymi, z porad których może korzystać młodzież niepełnosprawna. Obok nich istnieją jednak specjalistyczne poradnie zawodowe, których działalność ukierunkowana jest na udzielanie porad młodzieży z określoną niepełnosprawnością, a więc dla młodzieży ze schorzeniami wewnętrznymi, z uszkodzeniami narządu ruchu, umysłowo upośledzonej, niewidomej i słabowidzącej oraz głuchej i słabosłyszącej. (Legislation...1990, s.109).

Bardzo często poradnictwo zawodowe włączone jest w działalność placówek zajmujących się szerszym programam rehabilitacji zawodowej. Z reguły zakłady rehabilitacji zawodowej, których naczelnym zadaniem jest szkolenie i kształcenie zawodowe, posiadają także komórki organizacyjne zajmujące się oceną zdolności do pracy i udzielaniem porad zawodowych osobom niepełnosprawnym skierowanym do tych placówek. Również zakłady pracy tworzone specjalnie dla osób niepełnosprawnych prowadzą ocenę zdolności do pracy skierowanych do nich osób niepełnosprawnych.

Poradnictwo zawodowe jest także jednym z zadań urzędów pracy. Z reguły posiadają one także specjalnych pracowników zajmujących się osobami niepełnosprawnymi. Na przykład w Niemczech do ich zadań należy:

- udzielanie porad i informacji dotyczących wyboru lub zmiany zawodu,

- udzielanie informacji zawodowych,

- udzielanie szczegółowych informacji dotyczących możliwych indywidualnych pomocy, niezbędnych w procesie szkolenia lub kształcenia zawodowego,

- skierowanie osoby niepełnosprawnej do odpowiedniej placówki szkolenia lub kształcenia zawodowego,

- informowanie zainteresowanych o możliwościach pomocy finansowej w okresie szkolenia i kształcenia.

W każdym prawie kraju istnieją pewne zespoły lub komisje, których głównym zadaniem jest oficjalne orzekanie o niepełnosprawności (inwalidztwie). Orzeczenia takie są na ogół potrzebne dla dwóch celów:

- dla uzyskania świadczeń przysługujących wyłącznie osobom uznanym za niepełnosprawne, np. renty inwalidzkiej czy różnego rodzaju zasiłków, zwolnień z opłat itp.

- dla celów rehabilitacji zawodowej; w tym przypadku orzeczenie ma charakter diagnozy zawodowej zawierającej równocześnie wskazania lub przeciwwskazania do szkolenia zawodowego i zatrudnienia osoby uznanej za niepełnosprawną.

Przykładem takich komisji są polskie komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia oraz francuskie techniczne komisje do spraw poradnictwa zawodowego i zatrudnienia.

Zadaniem francuskich komisji jest:

- orzekanie o niepełnosprawności pracowników w znaczeniu kodeksu pracy,

- udzielanie porad dotyczących zatrudnienia w zwykłych lub chronionych warunkach i skierowanie osoby niepełnosprawnej do odpowiedniego zakładu,

- orzekanie w sprawie uprawnień do odpowiednich świadczeń przysługujących osobom niepełnosprawnym.

W 1975 r. powołano we Francji także ośrodki oceny zdolności do pracy, których zadaniem jest dostarczenie technicznym komisjom do spraw poradnictwa zawodowego i zatrudnienia bardziej dokładnej diagnozy zawodowej opracowanej w oparciu o pogłębione badania. (Legislation...1990, s.114 i 115).

W krajach posiadających wysoko rozwinięty system rehabilitacji, również wiele placówek służby zdrowia, zwłaszcza placówek rehabilitacji leczniczej, uwzględnia w swoich programach ocenę stopnia uszkodzenia organizmu i niepełnosprawności, stanowiącą podstawę do sporządzenia diagnozy zawodowej. W odniesieniu do pracowników zakładów pracy tą sprawą zajmuje się w szczególności przemysłowa służba zdrowia.

4.2.5. Poradnictwo rehabilitacyjne

Osoby niepełnosprawne mają nie tylko problemy z wyborem zawodu, przygotowaniem i uzyskaniem pracy. Posiadają także wiele problemów związanych z życiem osobistym, rodzinnym czy społecznym. Rozwiązanie tych problemów warunkuje często wyeliminowanie lub stwarza lepsze szanse na ograniczenie trudności zawodowych.

Poradnictwo rehabilitacyjne jest to proces udzielania pomocy osobie niepełnosprawnej w rozwiązaniu wszystkich problemów wynikających z niepełnosprawności oraz braku informacji (wiedzy) i umiejętności co do ich rozwiązania (Majewski,1984a, s.59). Pojęcie poradnictwa rehabilitacyjnego jest szersze niż pojęcie poradnictwa zawodowego. To drugie jest częścią tego pierwszego.

Ogólnie mówiąc, poradnictwo rehabilitacyjne powinno obejmować:

1. Dostarczanie osobie niepełnosprawnej szerokich informacji dotyczących:

- usług socjalnych dostępnych dla osób niepełnosprawnych udzielanych przez placówki państwowe i organizacje społeczne, a także przywilejów i uprawnień przysługujących na mocy odpowiednich przepisów prawnych;

- świadczeń medycznych, w szczególności rehabilitacji leczniczej a także zaopatrzenia w sprzęt ortopedyczny i rehabilitacyjny;

- możliwości szkolenia i zatrudnienia.

2. Udzielanie porad dotyczących osobistej i społecznej adaptacji, a mianowicie:

- organizacji i wykonywania czynności życia codziennego przy użyciu różnego rodzaju pomocy technicznych i rehabilitacyjnych,

- przystosowania (adaptacji) fizycznego środowiska, szczególnie mieszkania (łazienki, kuchni itp.), w którym osoba niepełnosprawna mieszka, do ograniczeń wynikających z jej niepełnosprawności;

- stosunków z członkami jego rodziny, układanie ich tak, aby wspólnie żyć w poczuciu pełnego zrozumienia i potrzebnej pomocy;

- stosunków z osobami pełnosprawnymi poza rodziną, jak: sąsiedzi, przyjaciele, znajomi, krewni itp.

3. Udzielanie porad i pomocy osobie niepełnosprawnej w adaptacji psychicznej do niepełnosprawności, a mianowicie:

- akceptacji niepełnosprawności i znalezieniu celów życiowych,

- ukształtowaniu realnej postawy wobec niepełnosprawności czyli właściwej samooceny swoich możliwości życiowych,

- ukształtowaniu pozytywnej postawy (motywacji) wobec rehabilitacji,

- ukształtowaniu pozytywnej postawy wobec innych osób.

Pomoc w pokonaniu niektórych problemów związanych z rehabilitacją psychologiczną, należy na ogół do psychologa. (Majewski,1984a, s.59 i 60).

Poradnictwo rehabilitacyjne może obejmować bardzo szeroką gamę problemów i dlatego pozycja doradcy rehabilitacyjnego jest bardzo odpowiedzialna, wymagająca szerokiej wiedzy i doświadczenia. Często funkcja doradcy zawodowego i doradcy rehabilitacyjnego jest łączona i sprawuje ją jedna osoba.

W praktyce, poradnictwo rehabilitacyjne włączone jest w pracę wielu specjalistów pracujących z osobą niepełnosprawną, a więc: lekarzy, psychologa, doradcy zawodowego, nauczyciela zawodu itp. Jest ono szczególnie ważne dla osób niepełnosprawnych, które nie miały możliwości przejścia rehabilitacji w odpowiedniej placówce rehabilitacyjnej, nie posiadają odpowiednich informacji, wiedzy i umiejętności niezbędnych do osobistej a także społecznej adaptacji. Są to na ogół osoby, które nie zostały zakwalifikowane do rehabilitacji zawodowej i żyją w swoich rodzinach. W tych przypadkach, poradnictwa wymagają często także członkowie rodzin osoby niepełnosprawnej. Wówczas konieczne staje się przekazanie członkom rodziny informacji o:

- samej niepełnosprawności i jej konsekwencjach,

- specjalnych potrzebach i problemach, jakie posiada osoba niepełnosprawna,

- formach potrzebnej pomocy,

- warunkach, jakie należy stworzyć, aby osoba niepełnosprawna mogła w miarę możliwości samodzielnie funkcjonować w rodzinie i poza rodziną,

- zasad wzajemnego współżycia w środowisku rodzinnym.

Doradcami rehabilitacyjnymi osób niepełnosprawnych pozostających w rodzinach są na ogół pracownicy socjalni, zajmujący się problemami osób posiadających specjalne problemy i wymagających specjalnej opieki.

4.3. Przygotowanie osób niepełnosprawnych do pracy

4.3.1. Zakres przygotowania do pracy

Przygotowanie do pracy jest drugim etapem rehabilitacji zawodowej opartym na kompleksowej ocenie zdolności do pracy i ustalonej diagnozie zawodowej.

Przygotowanie do pracy może obejmować różny zakres wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych, które decydują o poziomie kwalifikacji zawodowych. Jak już zaznaczyliśmy uprzednio - w zależności od tego, jaki zakres wiedzy i umiejętności obejmuje przygotowanie zawodowe mówimy o szkoleniu zawodowym i kształceniu zawodowym. Terminem szkolenie zawodowe obejmujemy przygotowanie do wykonywania konkretnej nieskomplikowanej pracy, składającej się z określonej liczby zadań zawodowych (czynności czy operacji). Natomiast kształcenie zawodowe obejmuje pełny i wszechstronny program nauczania dający pełne kwalifikacje w określonym zawodzie lub specjalności zawodowej. O kształceniu zawodowym mówimy przede wszystkim w odniesieniu do zawodów umysłowych.

W zależności od tego, jakie kwalifikacje (wiedzę i umiejętności zawodowe) posiada dana osoba rozróżniamy:

1. Robotników niewykwalifikowanych, którzy nie posiadają żadnych kwalifikacji. Są oni każdorazowo przygotowywani do wykonywania zadań zawodowych w miejscu pracy, otrzymując niezbędną wiedzę (informacje) i wskazania jak je prawidłowo wykonywać. Szkolenie to określane jest również jako szkolenie przywarsztatowe.

2. Robotników częściowo wykwalifikowanych, którzy odbyli szkolenie zawodowe w zakresie wykonywanego zawodu jednak z przewagą nauki umiejętności praktycznych w ściśle określonym zakresie. Obywa się ono na ogół na kursach zawodowych lub poprzez praktyczną naukę zawodu.

3. Robotników wykwalifikowanych z pełnymi kwalifikacjami zawodowymi obejmującymi pełen zakres wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych potrzebnych do wykonywania danego zawodu lub specjalności zawodowej. Takie kwalifikacje uzyskuje się w zasadniczych szkołach zawodowych. Do tej grupy należą także różnego rodzaju rzemieślnicy.

4. Techników posiadających kwalifikacje wyższe niż robotnicy wykwalifikowani w zawodach technicznych z przewagą wiedzy teoretycznej, wykonujący funkcje majstrów, kierowników działów itp.

5. Pracowników umysłowych, którzy uzyskali wykształcenie w szkołach pomaturalnych, technikach zawodowych itp.

6. Pracowników umysłowych z wykształceniem wyższym uzyskanym w szkołach wyższych.

Przygotowanie zawodowe jest dla wielu osób niepełnosprawnych przedsięwzięciem raczej trudnym. Z uwagi na ograniczone sprawności fizyczne i psychiczne, w tym także intelektualne, wielu z nich nie może w pełni korzystać z programów szkolenia czy kształcenia zawodowego w placówkach przeznaczonych dla osób pełnosprawnych. Do nabycia niezbędnej wiedzy i opanowania umiejętności zawodowych potrzebują oni bowiem specjalnych warunków i metod nauczania. Nie oznacza to, że wymagają tego wszystkie osoby niepełnosprawne.

Przygotowanie osób niepełnosprawnych do pracy może odbywać się według:

1. programów szkolenia i kształcenia zawodowego przeznaczonych dla osób pełnosprawnych,

2. specjalnych programów szkolenia i kształcenia zawodowego dla osób niepełnosprawnych.

Wiele osób niepełnosprawnych zanim przystąpi do jednej z wyżej wymienionych form przygotowania do pracy musi jednak przejść pewne ogólne szkolenie, określane jako przedzawodowe. Dotyczy to zwłaszcza osób o znacznym stopniu niepełnosprawności.

4.3.2. Szkolenie przedzawodowe osób niepełnosprawnych

Szkolenie przedzawodowe stanowi wstępną fazę przygotowania osób niepełnosprawnych do pracy, mającą na celu wykształcenie w nich ogólnych form zachowania się w sytuacji pracy, umiejętności i cech osobowości, warunkujących wykonywanie pracy. Obejmuje ono wykształcenie umiejętności posługiwania się podstawowymi narzędziami pracy, umiejętności pracy w zespole itp. (Encyklopedyczny słownik ...1986, s.330). Jest to szkolenie, które ma ułatwić osobie niepełnosprawnej przygotowanie się do podjęcia faktycznego szkolenia lub kształcenia zawodowego, a następnie adaptację w środowisku pracy. Nie jest ono szkoleniem w określonym zawodzie lub na określonym stanowisku pracy, lecz obejmuje elementy różnych zawodów i prac. Stwarza ono w ten sposób możliwość zapoznania się z różnymi zawodami i pracami oraz ujawnienia tych możliwości zawodowych osoby niepełnosprawnej, które można maksymalnie rozwinąć i wykorzystać w szkoleniu zawodowym. Szkolenie przedzawodowe może więc stanowić integralną część procesu oceny zdolności do pracy i być wykorzystane jako próby pracy, zanim zostanie opracowany ostateczny plan rehabilitacji zawodowej danej osoby niepełnosprawnej.

Szkolenie przedzawodowe stanowiło w Polsce element tzw. rehabilitacji podstawowej. Obejmuje się nią osoby niepełnosprawne, których stan zdrowia i stopień przystosowania do środowiska pracy tego wymaga. Rehabilitacja podstawowa stawia sobie za cel, obok wymienionych elementów zawodowych - ocenę zdolności do pracy i ogólnego przygotowania do pracy, także naukę czynności życia codziennego, przystosowanie społeczne itp. W przypadku osób niewidomych i słabowidzących w skład rehabilitacji podstawowej wchodzą także: nauka samodzielnego poruszania się w przestrzeni, nauka pisania i czytania pismem wypukłym (systemem Braille'a), posługiwanie się pomocami technicznymi kompensującymi brak wzroku itp.

Charakter szkolenia przedzawodowego może mieć także terapia zajęciowa jako metoda rehabilitacji leczniczej, prowadzona w różnych placówkach leczniczych i rehabilitacyjnych. Na przykład w Wielkiej Brytanii szkolenie przedzawodowe trwa na ogół 1-6 miesięcy, w zależności od indywidualnych przypadków, choć może być ono także przedłużone, gdy istnieje taka potrzeba i perspektywa realizacji przyjętych celów. Jest ono szeroko stosowane wobec osób niepełnosprawnych, które nie kwalifikują się bezpośrednio do szkolenia lub kształcenia zawodowego.

Charakter specjalnych placówek szkolenia przedzawodowego mają brytyjskie ośrodki rehabilitacji i zatrudnienia (Employment Rehabilitation Centres). Ich zadaniem jest ocena zdolności do pracy oraz przygotowanie zawodowe tych osób niepełnosprawnych, które przez dłuższy czas pozostawały bez pracy lub miały trudności w uzyskaniu lub utrzymaniu się w niej. Program tych ośrodków realizowany jest w formie 7-tygodniowych kursów, których celem jest m.in. ocena zdolności do pracy, ustalenie przeszkód, które utrudniają znalezienie lub utrzymanie się w pracy, wytworzenie motywacji, uzyskanie zaufania do swoich możliwości, aktywizacja zawodowa i społeczna oraz ogólne przygotowanie do pracy. Niektórzy absolwenci tych kursów otrzymują natychmiast pracę, natomiast inni kierowani są do innych ośrodków na dalsze szkolenie zawodowe (Legislation...1990, s.191).

4.3.3. Integracyjne szkolenie i kształcenie zawodowe osób niepełnosprawnych

Dzisiaj wiele uwagi poświęca się nie tylko integracji społecznej, lecz również integracji zawodowej osób niepełnosprawnych, którą szerzej omówiono w rozdz. 3.6. Integracja zawodowa jako zasada działania wobec osób niepełnosprawnych dotyczy także ich szkolenia i kształcenia zawodowego. Polega na włączeniu i udostępnianiu systemów przygotowania do pracy przeznaczonych dla młodzieży i osób pełnosprawnych, także osobom niepełnosprawnym. Dzisiaj właściwie wszystkie kraje zasadę tę akceptują, tzn. że nie ma w tym względzie specjalnych przepisów prawnych dyskryminujących osoby niepełnosprawne.

Pod pojęciem integracyjnego szkolenia i kształcenia zawodowego rozumie się:

1. różne formy szkolenia wewnątrzzakładowego w zwykłych zakładach pracy,

2. programy kształcenia zawodowego realizowane przez różne szkoły zawodowe i instytucje,

3. programy kształcenia zawodowego różnych średnich szkół zawodowych, techników i szkół pomaturalnych,

4. studia wyższe odbywane na uniwersytetach, akademiach, politechnikach i w innych szkołach wyższych.

Podstawowym warunkiem korzystania ze zwykłych programów szkolenia i kształcenia zawodowego jest spełnianie przez osoby niepełnosprawne wymogów jakie te programy stawiają. Wiele osób niepełnosprawnych, spełnia te wymogi i może szkolić się lub kształcić zawodowo razem z uczniami i studentami pełnosprawnymi.

4.3.3.1. Szkolenie wewnątrzzakładowe

Szkolenie wewnątrzzakładowe jest to forma przygotowania do pracy, na konkretnym stanowisku lub w konkretnym zawodzie w zwykłym zakładzie pracy, z której korzysta wiele osób niepełnosprawnych w stopniu lżejszym. Może to być szkolenie przywarsztatowe lub szkolenie na kursie zawodowym, w czasie których osoby niepełnosprawne zdobywają niezbędną wiedzę teoretyczną, umiejętności praktyczne i formy zachowania się niezbędne do wykonywania danej pracy.

Szkolenie przywarsztatowe jest formą niżej kwalifikowanego przygotowania do pracy, umożliwiającą opanowanie umiejetności niezbędnych do wykonywania pracy na konkretnym stanowisku pracy. Zakres tych umiejętności jest z reguły ograniczony do kilku lub kilkunastu czynności zawodowych. Stosowane jest ono wobec osób niepełnosprawnych, które:

- z różnych względów nie mogą podjąć długoterminowego i kwalifikowanego przygotowania się do pracy, np. ze względu na wiek, a nie posiadają żadnych kwalifikacji zawodowych;

- wymagają szybkiego zatrudnienia, a nie posiadają żadnych kwalifikacji, np. ze względu na konieczność utrzymania rodziny;

- wymagają przezawodowania (zmiany zawodu) ze względu na nabytą niepełnosprawność i utratę dotychczasowych kwalifikacji zawodowych.

Formą szkolenia przywarsztatowego jest także przyuczenie osoby niepełnosprawnej do wykonywania pracy nakładczej, w domu. Przyuczenie nakładcy może odbywać się w jego domu na zorganizowanym tam stanowisku pracy lub na krótkoterminowym kursie organizowanym przez zakład pracy.

Szkolenie na kursach zawodowych łączy w sobie zajęcia teoretyczne i praktyczne. Kursy zawodowe organizowane są przez zakład pracy w różnych celach:

- przyuczenia do określonego zawodu - pracy na określonym stanowisku pracy,

- podniesienia i uzyskania kwalifikacji zawodowych poprzez uzupełnianie wiadomości zawodowych i umiejętności praktycznych, np. robotnika wykwalifikowanego, czeladnika, mistrza;

- przekwalifikowania - zmiany zawodu.

Jeżeli z wyżej wymienionych form szkolenia wewnątrzzakładowego korzystają osoby niepełnosprawne, to odbywa się ono według takich samych programów, zasad i warunków, jakie stosowane są wobec osób pełnosprawnych.

Istnieje także specjalne szkolenie wewnątrzzakładowe. Jest to forma przygotowania osób niepełnosprawnych do pracy na konkretnym stanowisku pracy lub do konkretnego zawodu. Odbywa się według określonego programu uwzględniającego wszystkie potrzeby zawodowe, a mianowicie: ocenę zdolności do pracy, rodzaj i okres szkolenia zawodowego, adaptację stanowiska pracy, zaopatrzenie w niezbędny sprzęt i pomoce specjalistyczne, zapewnienie środków transportu (dojazdy do pracy i do domu) itp. Program taki opracowywany jest wspólnie z zakładem pracy przez jednostkę kierującą osobę niepełnosprawną do pracy, np. zakład pracy chronionej lub organizację społeczną, która z reguły pokrywa także koszty jego realizacji. Programy takie są realizowane w niektórych krajach zachodnich, zwłaszcza w Belgii (Legislation...1990, s.159).

4.3.3.2. Kształcenie zawodowe na poziomie zasadniczym

Dla młodzieży niepełnosprawnej mogą być również wykorzystywane programy kształcenia zawodowego przeznaczone dla młodzieży pełnosprawnej, które dają ich absolwentom pełne kwalifikacje zawodowe w danej dziedzinie zawodowej, jak: robotnik wykwalifikowany, czeladnik itp. Są to programy realizowane w zasadniczych szkołach zawodowych prowadzonych w ramach powszechnego systemu szkolnictwa zawodowego lub przez zakłady pracy (dla własnych potrzeb) albo na różnego rodzaju długoterminowych kursach zawodowych prowadzonych przez różne instytucje, np. izby rzemieślnicze i kończących się uzyskaniem kwalifikacji.

Dzisiaj, w wielu krajach europejskich istnieje silna tendencja do kształcenia zawodowego osób niepełnosprawnych w tego typu programach i placówkach. Do takich krajów należy np. Wielka Brytania. Osoby niepełnosprawne są tam początkowo przygotowywane na wspomnianych 7-tygodniowych kursach w ośrodkach rehabilitacji i zatrudnienia, a następnie kierowane na kursy do masowych placówek realizujących programy kształcenia zawodowego o różnym profilu (Legislation...1990, s.191).

We Włoszech natomiast władze lokalne mają prawo ustalania procentu miejsc w zwykłych ośrodkach szkolenia zawodowego, jaki ma być zarezerwowany dla uczniów niepełnosprawnych (Legislation...1990, s.181).

Skuteczność kształcenia zawodowego osób niepełnosprawnych w tych placówkach (programach) uwarunkowana jest kilkoma czynnikami:

- rodzajem i stopniem niepełnosprawności; kwalifikuje się do nich głównie osoby z lżejszymi niepełnosprawnościami, które mogą korzystać z metod nauczania stosowanych dla uczniów pełnosprawnych, a więc: z lżejszymi postaciami uszkodzenia narządu ruchu, osoby słabowidzące, osoby słabosłyszące, ewentualnie osoby umysłowo upośledzone w stopniu lekkim;

- zaopatrzeniem uczniów niepełnosprawnych w dobry sprzęt ortopedyczny i rehabilitacyjny, np. kule, aparaty ortopedyczne, szkła korekcyjne i powiększające, aparaty słuchowe itp.;

- zaopatrzeniem ich w niezbędne specjalne pomoce dydaktyczne, np. podręczniki z powiększonym drukiem i powiększalniki telewizyjne dla słabowidzących;

- dostępnością do wszystkich pomieszczeń i zajęć; chodzi tutaj głównie o bariery architektoniczne, które mogą stanowić przeszkody dla osób majacych trudności w poruszaniu się, w dostaniu się do miejsc, w których odbywają się zajęcia.

- posiadaniem przez nauczycieli (instruktorów) pewnego minimum wiedzy z zakresu pedagogiki specjalnej, czyli znajomości problemów i potrzeb uczniów niepełnosprawnych;

- postawą personelu pedagogicznego wobec kształcenia uczniów niepełnosprawnych w ich placówce; w dalszym ciągu obserwuje się wiele oporów w tym zakresie;

- postawą uczniów pełnosprawnych wobec uczniów niepełnosprawnych; wymagają oni na ogół pewnego przygotowania do akceptacji swoich kolegów niepełnosprawnych i do współdziałania z nimi.

4.3.3.3. Kształcenie zawodowe w szkołach średnich, pomaturalnych i wyższych

Mówiąc o kształceniu na poziomie wyższym, półwyższym i średnim zawodowym mamy na uwadze głównie przygotowanie osób niepełnosprawnych do pracy o charakterze umysłowym. Jest to praca ukierunkowana bardziej na wykorzystanie sprawności psychicznych przy mniejszym udziale wykonawstwa i nie wymagająca dużego wysiłku fizycznego (wydolności fizycznej wysiłkowej). Dlatego wiele osób niepełnosprawnych może z powodzeniem wykorzystać te formy kształcenia i przygotowania się do pracy, jeśli stworzone zostaną im odpowiednie warunki do nauki i studiów. Ogólnie trzeba jednak stwierdzić, że te możliwości nie są w pełni wykorzystywane zarówno przez same osoby niepełnosprawne, jak również przez doradców zawodowych, których obowiązkiem jest pomóc tym osobom w ukierunkowaniu planów zawodowych.

Statystyki wykazują, że liczba osób z wykształceniem wyższym, policealnym i średnim wśród osób niepełnosprawnych jest znacznie niższa niż wśród osób pełnosprawnych. Wynika to stąd, że osoby niepełnosprawne mają liczne trudności i ograniczenia w kształceniu się w szkołach średnich, w szkołach policealnych czy uczelniach wyższych spowodowane często rodzajem i stopniem niepełnosprawności. Trudności te mogą być usunięte lub złagodzone przez stworzenie odpowiednich warunków.

Niewątpliwie pewne rodzaje niepełnosprawności eliminują osoby nimi dotknięte z możliwości kształcenia się na poziomie średnim, półwyższym i wyższym. Należą do nich osoby umysłowo upośledzone oraz osoby z trudnościami w uczeniu się (z pogranicza normy i upośledzenia umysłowego), a także wiele osób psychicznie chorych. Podjęcie tego rodzaju kształcenia jest dla osoby niepełnosprawnej dużym obciążeniem psychicznym spowodowanym koniecznością pokonywania trudności i ograniczeń, których nie mają uczniowie i studenci pełnosprawni. Stąd od kandydatów wymagana jest wysoka sprawność psychiczna, szczególnie intelektualna (poziom inteligencji).

Kształcenie na tym poziomie mogą podejmować osoby zdolne do korzystania z metod nauczania stosowanych przy przekazywaniu wiadomości teoretycznych, a więc wykładów, konwersatoriów, dyskusji itd. Wymagają one od uczniów i studentów umiejętności komunikowania się, a więc sprawnego słuchu i zdolności mówienia. Dużą barierę może stanowić tutaj głuchota oraz związane z nią trudności i ograniczenia w komunikowaniu się.

Następnym ważnym czynnikiem decydującym o rozpoczęciu nauki w szkołach policealnych i uczelniach wyższych jest posiadanie odpowiedniego wykształcenia ogólnego (matury). Osoby niepełnosprawne, które pomyślnie ukończyły szkołę średnią ogólnokształcącą mają właściwe doświadczenie i dobre przygotowanie do nauki na poziomie wyższym. Doświadczenie to może pozwolić im realnie ocenić swoje możliwości uzyskania pozytywnych rezultatów w kształceniu na wyższej uczelni.

Dalszym czynnikiem, który może decydować o powodzeniu w szkole wyższej jest to, co ogólnie określamy adaptacją (przystosowaniem się) do niepełnosprawności. Obejmuje ona całą sferę psychiczną - a więc akceptację niepełnosprawności, właściwą ocenę swoich możliwości, tolerancję na sytuacje trudne itp. Obejmuje ona także uzyskanie przez osobę niepełnosprawną względnej samodzielności i niezależności w różnych sferach życia, a zwłaszcza w czynnościach życia codziennego, w poruszaniu się itp. Dotyczy to także dobrych stosunków i współdziałania z innymi osobami.

Największą szansę na zrobienie kariery zawodowej w zawodach umysłowych mają osoby z uszkodzonym narządem ruchu, osoby z uszkodzeniami narządów wewnętrznych, niewidomi i słabowidzący oraz słabosłyszący.

Osoby z uszkodzonym narządem ruchu, będące w normie intelektualnej, mogą uczyć się w szkołach średnich, policealnych i wyższych, pod warunkiem, że będą miały dostęp do wszystkich pomieszczeń, w których odbywają się zajęcia dydaktyczne oraz pomieszczeń socjalnych i sanitarnych. Często bariery architektoniczne - stopnie, schody, brak wind o odpowiednio szerokich drzwiach mogą stanowić przeszkodę w pobieraniu nauki w tych placówkach dla osób niepełnosprawnych z uszkodzeniem kończyn dolnych.

Osoby z uszkodzeniami narządów wewnętrznych nie napotykają większych barier w podejmowaniu kształcenia w szkołach średnich, policealnych i wyższych, pod warunkiem, że nie jest ono dla nich zbyt męczące psychicznie i fizycznie. Nauka w tych placówkach jest na pewno bardzo ciężka i w przypadku schorzeń przewlekłych może być zbyt uciążliwa, a nawet przyczyniać się do nasilenia objawów chorobowych. Zdarzają się często przypadki, że studenci muszą przerwać naukę na skutek złego stanu zdrowia.

Grupą osób niepełnosprawnych, która bardzo często decyduje się na podjęcie studiów wyższych lub policealnych są osoby niewidome i słabowidzące. Oczywiście warunkiem sukcesów tych osób jest dobra adaptacja do niepełnosprawności, a zawłaszcza opanowanie czynności życia codziennego, orientacja, samodzielne poruszanie się itd. Istnieje bardzo wiele różnych pomocy technicznych i rehabilitacyjnych dla niewidomych i słabowidzących, które umożliwiają im naukę, a mianowicie: optakony - elektroniczne urządzenia umożliwiające niewidomym czytanie zwykłego pisma, komputery osobiste wyposażone w monitor brajlowski, który pozwala niewidomemu na odczyt w piśmie Braille'a tych samych danych, które są wyświetlane na monitorze komputera oraz w przystawkę dźwiękową pozwalającą na to samo za pomocą mowy syntetycznej. Osoby te mogą także korzystać ze zwykłych lub elektronicznych maszyn do pisania, magnetofonów oraz z innych pomocy do nauki, wyposażonych w oznaczenia brajlowskie (wypukłe) jak: ekierki, kątomierze, suwmiarki, mikromierze, przystawki do kalkulatorów itp. oraz tradycyjny sprzęt dla osób niewidomych, jak tabliczki i bolczyki oraz maszyna do pisania pismem wypukłym.

Osobom słabowidzącym może ułatwić kształcenie stosowanie różnych pomocy optoelektronicznych i optycznych, a zwłaszcza wspomniany już powiększalnik telewizyjny składający się z kamery, specjalnego monitora oraz stolika do mocowania i przesuwania oglądanych tekstów lub materiałów graficznych (Niesiołowski, 1991, s.25 i 26).

Pomoce techniczne nie usuwają jednak wszystkich trudności i ograniczeń, jakie mają uczniowie i studenci z uszkodzonym narządem wzroku. Często zmuszeni są oni do korzystania z pomocy innej osoby. Jest to zazwyczaj tzw. lektor - osoba, która stara się pomóc niewidomemu lub słabowidzącemu uczniowi lub studentowi w odszukaniu i zapoznaniu się z potrzebnym materiałem niezbędnym do efektywnego korzystania z zajęć dydaktycznych i przygotowania się do egzaminu.

Ciekawą formę pomocy osobom niewidomym i słabowidzącym studiującym zastosowano w Wielkiej Brytanii. Otóż Ośrodek Kształcenia Zawodowego w Loughborough położony jest na tym samym terenie (kampusie), co College i Uniwersytet Techniczny (politechnika). W 1992 r. 30 niewidomych i słabowidzących spośród 75 przebywających w tym Ośrodku studiowało na wyżej wymienionych uczelniach razem ze studentami widzącymi. Każdy z nich miał zapewnione przez Ośrodek wszystkie usługi rehabilitacyjne i socjalne, a ponadto miał przydzielonego osobistego asystenta. Ma on za zadanie pomagać studentowi niewidomemu lub słabowidzącemu w przygotowaniu się do wykładów, w zdobyciu i przyswojeniu sobie wiadomości będących przedmiotem nauczania, również wydrukowanie ich w piśmie wypukłym (brajlu) i w innych zajęciach związanych ze studiami (Connel, 1992, s.2 i nast.).

Osoby niewidome i słabowidzące wybierają sobie najczęściej takie kierunki studiów, jak: prawo, psychologia, pedagogika, zwłaszcza pedagogika specjalna, bibliotekoznawstwo, ekonomia, dziennikarstwo, muzyka, języki obce itp. (Niesiołowski, 1991, s.61 i nast.).

Osoby słabosłyszące są chyba w najkorzystniejszej sytuacji spośród studentów niepełnosprawnych pod warunkiem posiadania dobrze dobranego aparatu słuchowego oraz urządzeń wspomagających umożliwiających im efektywne korzystanie z zajęć opartych na przekazie przy pomocy mowy dźwiękowej oraz komunikowanie się.

Ogólnie trzeba podkreślić, że osoby niepełnosprawne, które spełniają kryteria intelektualne i pragną podjąć naukę w szkołach średnich, policealnych i wyższych powinny być specjalnie przygotowane do pełnienia roli ucznia czy studenta. Takie przygotowanie powinno obejmować wypracowanie tych wszystkich umiejętności, które zapewniają maksymalną orientację w przebiegu nauki czy studiów oraz maksymalną samodzielność.

4.3.4. Specjalne szkolenie i kształcenie zawodowe osób niepełnosprawnych

Pomimo silnych tendencji do zintegrowanego szkolenia i kształcenia zawodowego - w większości krajów posiadających dobrze rozwinięty system rehabilitacji zawodowej istnieją także specjalne programy przygotowania osób niepełnosprawnych do pracy. Istnieje bowiem stosunkowo duża grupa osób niepełnosprawnych, które nie spełniają warunków przyjęcia do zwykłych szkół zawodowych lub na kursy zawodowe dla młodzieży i osób pełnosprawnych, a system integracyjny jest dla nich zbyt uciążliwy.

Przez specjalne szkolenie i kształcenie zawodowe rozumiemy programy przygotowania do pracy osób niepełnosprawnych w:

- specjalnych szkołach zawodowych,

- zakładach rehabilitacji zawodowej lub ośrodkach szkolenia zawodowego,

- specjalnych zakładach pracy dla osób niepełnosprawnych, a więc w zakładach pracy chronionej (spółdzielniach inwalidów).

4.3.4.1. Specjalne szkoły zawodowe

Specjalne szkoły zawodowe są to placówki oświatowo-wychowawcze stwarzające młodzieży niepełnosprawnej specjalne warunki do przygotowania się do pracy i zdobywania kwalifikacji zawodowych. Przeznaczone są dla absolwentów specjalnych szkół podstawowych, a więc dla młodzieży w wieku od 15-18 lat. Kształcenie zawodowe w tych szkołach stanowi zatem kontynuację nauki w specjalnej szkole podstawowej. Na ogół specjalne szkoły zawodowe znajdują się na tym samym terenie co szkoły podstawowe i wraz z innymi placówkami, np. specjalnym przedszkolem, internatem, tworzą ośrodek szkolno-wychowawczy. Ośrodki te są placówkami typu rezydencjalnego, to znaczy, że młodzież niepełnosprawna mieszka w internacie i przez cały dzień pozostaje pod opieką wychowawczą personelu ośrodka. Ośrodki są prowadzone na ogół w ramach ogólnego systemu szkolnictwa specjalnego w danym kraju bądź to przez władze oświatowe szczebla centralnego lub lokalnego, albo przez organizacje społeczne.

Specjalne szkoły zawodowe tworzone są dla młodzieży z różnymi niepełnosprawnościami, a więc dla młodzieży niewidomej i słabowidzącej (niedowidzącej), głuchej i słabosłyszącej, umysłowo upośledzonej w stopniu lekkim, a także dla młodzieży z przewlekłymi schorzeniami, przebywającej przez dłuższy czas w placówkach służby zdrowia, np. w sanatoriach.

Specjalne kształcenie zawodowe prowadzone jest na ogół na 2 poziomach, a mianowicie: w specjalnych zasadniczych szkołach zawodowych, których ukończenie daje kwalifikacje robotnika wykwalifikowanego lub czeladnika w danej dziedzinie zawodowej oraz w specjalnych średnich szkołach zawodowych (technikach), których ukończenie daje średnie kwalifikacje zawodowe (technika). Niektóre ośrodki szkolno-wychowawcze prowadzą także specjalne licea ogólnokształcące przygotowujące do podjęcia nauki na wyższych uczelniach.

Kierunki kształcenia zawodowego dostosowane są do psychofizycznych możliwości uczniów. I tak na przykład:

1. Młodzież niewidoma i słabowidząca zdobywa takie zawody jak: tkacz, dziewiarz maszynowy i ręczny, mechanik obróbki metalu, monter elektrotechniczny, tapicer, wikliniarz, telefonista - obsługa central telefonicznych, masażysta (masaż leczniczy) itp.

2. Młodzież niesłysząca (głucha) i słabosłysząca - ślusarz, krawiec, dziewiarz, kaletnik, drukarz, tapicer, itp.

3. Młodzież umysłowo upośledzona w stopniu lekkim - stolarz, ślusarz, blacharz, szewc, obuwnik, malarz, monter, piekarz, kucharz, zabawkarz, tapicer, dziewiarz, ogrodnik, prace rolnicze, hodowla zwierząt itp.

Kształcenie zawodowe w specjalnych szkołach zawodowych odbywa się według programów przewidzianych dla młodzieży pełnosprawnej. Różnica polega natomiast na tym, że specjalne szkoły zawodowe:

a) są wyprofilowane według poszczególnych rodzajów niepełnosprawności, tzn. że młodzież przebywająca w nich ma takie same lub podobne problemy i potrzeby (młodzież niewidoma, głucha, umysłowo upośledzona);

b) stosują metody nauczania odpowiednie do możliwości i potrzeb niepełnosprawnych uczniów (niewidomych, głuchych, umysłowo upośledzonych);

c) dostosowują proces dydaktyczny do potrzeb uczniów, np. mniej liczne zespoły klasowe lub warsztatowe, wolniejsze tempo realizacji programu, stosowanie specjalnych pomocy dydaktycznych;

d) posiadają specjalnie przygotowaną kadrę pedagogiczną posiadającą wiedzę z zakresu pedagogiki specjalnej;

e) posiadają pomieszczenia dydaktyczne i warsztaty szkolne dostosowane do potrzeb niepełnosprawnych uczniów, a mianowicie:

- o odpowiednim metrażu umożliwiającym swobodne poruszanie się,

- wyposażone w niezbędne pomoce dydaktyczne, stanowiska szkoleniowe (pracy), narzędzia i maszyny odpowiednio przystosowane dla potrzeb konkretnego ucznia,

- zniesione bariery architektoniczne w przypadku uczniów z uszkodzonymi kończynami dolnymi,

- wyposażone w niezbędne elementy orientacyjne dla uczniów niewidomych,

- posiadające zróżnicowaną kolorystykę płaszczyzn i elementów dla ułatwienia orientacji uczniom słabowidzącym.

Z programów kształcenia zawodowego specjalnych szkół zawodowych efektywnie korzystają ci uczniowie, którzy odpowiadają wymaganiom stawianym przez te programy, a także są zaopatrzeni w niezbędne pomoce techniczne ułatwiające im naukę, jak: aparaty słuchowe, pomoce optyczne itp. Specjalne szkoły zawodowe dają pełne kwalifikacje w danej dziedzinie zawodowej.

4.3.4.2. Zakłady rehabilitacji zawodowej

Zakłady rehabilitacji zawodowej nazywane także w niektórych krajach ośrodkami szkolenia zawodowego (vocational training centers) lub ośrodkami przygotownia do pracy (work preparation centers) są to placówki dla osób niepełnosprawnych w wieku od 16-45 lat wymagających przygotowania do pracy i innych usług rehabilitacyjnych. Z reguły, zakłady rehabilitacji zawodowej realizują bardzo szeroki program rehabilitacyjny nie ograniczając się jedynie do szkolenia czy kształcenia zawodowego. Tylko w niektórych krajach program ich jest węższy i ogranicza się głównie do przygotowania do pracy. Stąd ich nazwa ośrodki szkolenia zawodowego lub ośrodki przygotowania do pracy.

W szerokim ujęciu program zakładów rehabilitacji zawodowej obejmuje następujący rodzaj usług świadczonych osobom niepełnosprawnym:

- udzielanie porad zawodowych opartych na kompleksowej ocenie zdolności do pracy,

- przygotowanie do pracy,

- opiekę zdrowotną podstawową i specjalistyczną,

- usprawnianie fizyczne i inne zabiegi z zakresu rehabilitacji leczniczej,

- opiekę wychowawczą, psychologiczną i socjalną.

Do zakładów rehabilitacji zawodowej przyjmowane są osoby niepełnosprawne, które:

- nie spełniają warunków do podjęcia szkolenia lub kształcenia zawodowego w systemie zintegrowanym;

- ze względu na wiek nie mogą korzystać ze specjalnych szkół zawodowych dla młodzieży niepełnosprawnej (ukończyły 18 rok życia);

- wymagają dodatkowych usług rehabilitacyjnych z zakresu usprawniania fizycznego, rehabilitacji psychicznej itp.

Z reguły zakłady rehabilitacji zawodowej przeznaczone są dla jednej kategorii osób niepełnosprawnych, np. dla osób z uszkodzonym narządem ruchu, osób z uszkodzonym narządem wzroku (niewidomych i słabowidzących) czy osób z uszkodzonym narządem słuchu ( głuchych i słabosłyszących). Są również zakłady, które przyjmują osoby z różnymi niepełnosprawnościami.

Zakłady rehabilitacji zawodowej są zróżnicowane pod względem wielkości i kształcą od 30 do kilkuset uczniów. Przeciętny zakład liczy jednak około 100 miejsc. Podobnie jak większość specjalnych szkół zawodowych, zakłady rehabilitacji zawodowej są placówkami rezydencjalnymi (szkoła plus internat), tzn. że uczniowie przebywają tam przez całą dobę. Większość zakładów dopuszcza także możliwość dochodzenia na zajęcia przez uczniów mieszkających niedaleko tych placówek.

Zakłady rehabilitacji zawodowej stanowią dość istotne ogniwo w systemie rehabilitacji osób niepełnosprawnych w każdym kraju, który taki system posiada. Dlatego na ogół są one prowadzone przez państwo - przez władze centralne lub lokalne. Są oczywiście także zakłady prowadzone przez organizacje społeczne, zainteresowane osobami z określoną kategorią niepełnosprawności.

Przygotowanie zawodowe w tych zakładach odbywa się na różnych poziomach i w różnych formach, a mianowicie:

- w zasadniczych szkołach zawodowych specjalnych, których absolwenci uzyskują kwalifikacje robotnika wykwalifikowanego, czeladnika itp.,

- w specjalnych średnich szkołach zawodowych (technika, licea), których absolwenci uzyskują kwalifikacje technika,

- na kursach zawodowych, gdzie uczeń niepełnosprawny przygotowywany jest do wykonywania określonego zawodu w ściśle określonym zakresie z przewagą umiejętności praktycznych (niepełne kwalifikacje),

- w formie indywidualnego szkolenia zawodowego na konkretnym stanowisku dostosowanym do potrzeb i możliwości psychofizycznych osoby rehabilitowanej.

Zakłady rehabilitacji zawodowej mają więc szerszą gamę form szkolenia i kształcenia zawodowego. W ten sposób starają się uwzględniać indywidualne możliwości rozwoju zawodowego danej osoby niepełnosprawnej.

Kierunki szkolenia i kształcenia zawodowego, są dostosowane do psychofizycznych możliwości przyjmowanych do nich uczniów. Niektóre zakłady dysponują szeroką ofertą szkolenia i kształcenia w różnych zawodach i specjalnościach. Starają się oferować osobom niepełnosprawnym najnowsze specjalności zawodowe, przy wykorzystaniu nowoczesnej technologii. Chodzi bowiem o to, aby po ukończeniu szkolenia czy kształcenia absolwenci mogli uzyskać łatwo pracę konkurując z pracownikami pełnosprawnymi. W Polsce osoby niepełnosprawne mają możliwość szkolenia i kształcenia w zakładach rehabilitacji zawodowej, które prowadzą:

- kursy przysposobienia zawodowego,

- szkoły przysposobienia zawodowego,

- zasadnicze szkoły zawodowe,

- licea ogólnokształcące.

Mają do wyboru następujące zawody i specjalności: krawiec, dziewiarz, hafciarka-koronkarka, tkacz, ortopeda-obuwnik, introligator, drukarz, maszynista offsetowy, zecer, szewc, fotograf, elektrotechnik, tokarz, ślusarz, spawacz, monter urządzeń elektrotechnicznych, technik elektronik, technik odzieżowy, technik ekonomista, analityk medyczny i masażysta leczniczy.

Zakłady rehabilitacji zawodowej realizują w zasadzie normalny program szkolenia i kształcenia zawodowego przewidziany dla osób pełnosprawnych. Chodzi bowiem o to, aby ich absolwenci posiadali takie same kwalifikacje zawodowe, obejmujące taki sam zakres wiedzy i umiejętności praktycznych w danej dziedzinie zawodowej. Uwzględniają one również specjalne potrzeby i problemy swoich niepełnosprawnych uczniów, dostosowując do nich organizację procesu dydaktycznego i metody nauczania oraz pomieszczenia, w których uczą się i mieszkają. Specyficzne cechy specjalnych szkół zawodowych dotyczą także zakładów rehabilitacji zawodowej. Z uwagi na bardzo szeroki program rehabilitacji, zakłady rehabilitacji zawodowej zatrudniają liczny personel o różnych kwalifikacjach. Tworzą go nauczyciele przedmiotów ogólnych i zawodowych, wychowawcy, lekarze o różnych specjalnościach w zależności od potrzeb, psycholodzy, pracownicy socjalni, fizykoterapeuci, kinezyterapeuci (magistrzy rehabilitacji), pielęgniarki itp. W zakładach rehabilitacji zawodowej dla głuchych lub niewidomych zatrudnia się ponadto specjalistów potrzebnych tym kategoriom osób niepełnosprawnych, np. logopedę, instruktora rehabilitacji wzroku itp.

Obok zakładów rehabilitacji zawodowej typu przemysłowego (industrial rehabilitation centres), w których osoby niepełnosprawne przygotowywane są do pracy produkcyjnej w zakładach przemysłowych, istnieją także zakłady rehabilitacji zawodowej ukierunkowane na pracę w rolnictwie i hodowli zwierząt. Są to tzw. wiejskie zakłady rehabilitacji (rural rehabilitation centres). Tworzy się je głównie w krajach rozwijających się o słabo rozwiniętym przemyśle, w których ludność żyje głównie z rolnictwa. Przebywające w tych zakładach osoby niepełnosprawne szkolone są głównie w uprawie płodów rolnych oraz w hodowli krów, owiec, kóz i drobiu. Celem tego szkolenia jest przygotowanie do prowadzenia małego własnego gospodarstwa rolnego, które może stanowić źródło utrzymania.

W niektórych wiejskich zakładach rehabilitacji zawodowej prowadzone jest także szkolenie w zakresie rzemiosł przydatnych na terenach wiejskich, jak: krawiectwo, szewstwo, kaletnictwo, blacharstwo i stolarstwo.

4.3.4.3. Przygotowanie zawodowe osób niepełnosprawnych w specjalnych zakładach pracy

Przygotowanie zawodowe osób niepełnosprawnych w specjalnych zakładach pracy obejmuje szkolenie i kształcenie zawodowe w zakładach pracy chronionej i w spółdzielniach inwalidów. Zakłady pracy chronionej są to specjalne zakłady pracy stwarzające warunki do zatrudnienia osób niepełnosprawnych, zwłaszcza o znacznie ograniczonej zdolności do pracy.1

Kierowane są do nich osoby, które nie kwalifikują się do pracy na otwartym rynku pracy i z reguły nie posiadają żadnych kwalifikacji zawodowych. Z tego też powodu zakłady pracy chronionej obok zatrudniania stawiają sobie za cel przygotowanie do pracy skierowanych do nich osób niepełnosprawnych. Jest to jednak szkolenie ściśle ukierunkowane, mające na celu przygotowanie tych osób do pracy w danym konkretnym zakładzie. Dlatego na ogół sprowadza się ono do szkolenia przywarsztatowego, polegającego na opanowaniu przez osobę szkoloną niezbędnych wiadomości zawodowych i pewnej liczby umiejętności zawodowych potrzebnych do wykonywania pracy na konkretnym stanowisku.

Często osoba niepełnosprawna skierowana do zakładu pracy chronionej wymaga pewnego ogólnego przygotowania do pracy, a więc szkolenia przedzawodowego (patrz rodz.4.3.2). Dopiero po tym okresie, który obejmuje także ocenę zdolności do pracy przystępuje się do szkolenia zawodowego na konkretnym stanowisku pracy.

Niektóre zakłady pracy chronionej stawiają sobie za cel także przygotowanie zawodowe na wyższym poziomie, które umożliwiłoby przejście osobom w nich zatrudnionym do pracy na otwartym rynku pracy. Jak jednak wykazuje doświadczenie - odsetek osób niepełnosprawnych, które przechodzą do pracy w zwykłych warunkach na skutek uzyskania odpowiednich kwalifikacji zawodowych w zakładach pracy chronionej jest stosunkowo niewielki.

Szkolenie zawodowe prowadzone jest przez spółdzielnie zatrudniające osoby niepełnosprawne, zarówno przez polskie spółdzielnie inwalidów (patrz rozdz. 6.3.3.) jak też przez spółdzielnie w innych krajach. Na przykład we Włoszech istnieją tzw. zintegrowane spółdzielnie zatrudniające osoby niepełnosprawne i pełnosprawne. Jedne z nich nastawione są bardziej na zatrudnianie i to trwałe zatrudnianie osób niepełnosprawnych. Istnieją jednak również takie spółdzielnie, które jako pierwszoplanowe zadanie stawiają sobie przygotowanie osób niepełnosprawnych do pracy z perspektywą ich przejścia na otwarty rynek (Samoy, 1992, s.100).

Również wiele organizacji pozarządowych organizuje i prowadzi zakłady stwarzające warunki do zatrudnienia osób niepełnosprawnych, w których przygotowanie do pracy stanowi jedno z ich podstawowych zadań. Dotyczy to tych osób niepełnosprawnych, które nie miały okazji zdobycia kwalifikacji zawodowych przed podjęciem pracy. Takie zakłady są prowadzone przez organizacje zarówno w Polsce jak też zagranicą.

4.4. Pośrednictwo pracy dla osób niepełnosprawnych

Pośrednictwo pracy lub zatrudnianie osób niepełnosprawnych jest to działanie polegające na udzielaniu pomocy osobie poszukującej pracy w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia, a zakładom pracy w znalezieniu odpowiednich pracowników. Z uwagi na specjalne problemy zawodowe (ograniczoną zdolność do pracy) pośrednictwem pracy osób niepełnosprawnych zajmują się specjalne służby - pracownicy specjalnie do tego celu przygotowani. Ich zadaniem jest zatrudnienie osoby niepełnosprawnej zgodnie z jej wiekiem, doświadczeniem zawodowym, kwalifikacjami zawodowymi oraz sprawnościami fizycznymi i psychicznymi (Glossary...1981, s.52). Ten ostatni element decyduje o specyfice pośrednictwa pracy dla osób niepełnosprawnych. Sprawności fizyczne i psychiczne - jak wiadomo - są u nich ograniczone, co stwarza specjalne trudności w znalezieniu dla nich odpowiednich stanowisk pracy oraz pracodawców, którzy chcieliby ich zatrudnić.

Dla osiągnięcia tego celu służby pośrednictwa pracy wykorzystują wszystkie możliwości zatrudnienia istniejące na danym terenie, zarówno w zwykłych jak też specjalnych zakładach pracy oraz inne formy aktywizacji zawodowej (np. prowadzenie własnej działalności gospodarczej). Specjalne służby pośrednictwa pracy dla osób niepełnosprawnych muszą ściśle współpracować ze służbami zajmującymi się pełnosprawnymi osobami poszukującymi pracy. Z tego też powodu bardzo często stanowią one pewną organizacyjną całość. Stanowią one jednostkę organizacyjną ogólnej służby pośrednictwa pracy.

Specjalne pośrednictwo pracy opiera się na trzech procesach:

- poznaniu osoby niepełnosprawnej,

- poznaniu stanowiska pracy,

- doborze stanowiska pracy do specyficznych potrzeb osoby niepełnosprawnej.

Te trzy procesy leżą u podstaw działania pracownika do spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych (placement officer). Do jego zadań należy więc:

- rejestracja osób niepełnosprawnych poszukujących pracy,

- poznanie ograniczeń zdolności do pracy wynikających z niepełnosprawności, kwalifikacji i doświadczenia zawodowego osoby poszukującej pracy i udzielenie jej odpowiedniej porady zawodowej wraz z zaoferowaniem odpowiedniej pracy,

- wyszukiwanie i rejestracja stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych,

- wprowadzenie do zakładu pracy i opieka w początkowym okresie zatrudnienia.

Pierwszym zadaniem pracownika do spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych jest rejestracja poszukujących pracy. Większość tych pracowników oczekuje na te osoby w swoim biurze. Znaczy to, że osoby niepełnosprawne z własnej inicjatywy zwracają się o pomoc w znalezieniu odpowiedniego dla siebie zatrudnienia. Jednak dobry pracownik sam szuka osób, którym mógłby pomóc, a więc sam nawiązuje kontakt z placówkami, w których znajdują się osoby potrzebujące takiej pomocy. Są to przede wszystkim specjalne szkoły zawodowe, zakłady rehabilitacyji zawodowej, placówki służby zdrowia itp. Często bowiem osoby niepełnosprawne nie wiedzą, gdzie się zwrócić o pomoc, i że tego rodzaju służby istnieją.

Rejestracja osób niepełnosprawnych poszukujących pracy odbywa się na takich samych zasadach jak pracowników pełnosprawnych. Różnicę stanowi tylko konieczność uwzględnienia w karcie (formularzu) rejestracyjnej danych dotyczących niepełnosprawności, a zwłaszcza jej rodzaju, stopnia i przyczyny.

Drugim zadaniem pracownika do spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych jest dokładne poznanie kandydata do zatrudnienia na podstawie przeprowadzonego z nim wywiadu i analizy posiadanej dokumentacji.

Celem wywiadu jest:

- uzyskanie informacji o osobie niepełnosprawnej, o jej niepełnosprawności, kwalifikacjach, problemach i preferencjach dotyczących pracy;

- dostarczenie jej informacji o możliwościach zatrudnienia, ewentualnie o innych usługach;

- udzielenie porady zawodowej dotyczącej rodzaju szkolenia zawodowego lub zatrudnienia, uwzględniającego kwalifikacje i doświadczenia zawodowe oraz zachowaną zdolność do pracy (Employment...1984, s.21).

Udzielenie porady zawodowej powinno być oparte nie tylko na informacjach uzyskanych w czasie wywiadu, lecz także wynikać z posiadanej dokumentacji dotyczącej:

- wyników oceny zdolności do pracy - sugerowany rodzaj i forma zatrudnienia, wskazania i przeciwwskazania do zatrudnienia itp.;

- uzyskanych kwalifikacji i doświadczenia zawodowego;

- innych czynników mogących mieć wpływ na rodzaj i formę zatrudnienia (czynniki środowiskowe).

Ostatecznie pracownik do spraw zatrudniania osób niepełnosprawnych może podjąć jedną z następujących decyzji:

- skierować osobę niepełnosprawną na badania mające na celu ocenę zdolności do pracy, w przypadku gdy takie badania nie były przeprowadzone, a sam pracownik takich ustaleń nie może dokonać;

- zaoferować osobie niepełnosprawnej podjęcie szkolenia lub kształcenia zawodowego, o ile spełnia ona warunki lecz nie posiada kwalifikacji zawodowych;

- zaoferować odpowiednie stanowisko pracy w zwykłym zakładzie pracy, w zakładzie pracy chronionej lub zatrudnienie w innej formie.

Trzecim zadaniem pracownika do spraw zatrudniania osób niepełnosprawnych jest rejestracja i poszukiwanie stanowisk pracy, na których mogłyby pracować osoby niepełnosprawne. Powinien on nie tylko rejestrować stanowiska zgłaszane przez zakłady pracy, ale również aktywnie ich poszukiwać poprzez:

- zwracanie się do zakładów pracy w sprawie typowania stanowisk pracy nadających się dla pracowników niepełnosprawnych,

- śledzenie w czasopismach ogłoszeń dotyczących poszukiwanych pracowników,

- współpracę ze związkami zawodowymi działającymi na terenie zakładów,

- aktywizowanie różnych organizacji i instytucji, które mogłyby mieć wpływ na zatrudnienie osób niepełnosprawnych w konkretnych zakładach, takich jak np. placówki służby zdrowia, organizacje społeczne, organizacje osób niepełnosprawnych itd.

Pracownik do spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych, aby mógł skutecznie pomagać osobom szukajacycm pracy musi dobrze znać wymagania danego stanowiska pracy (zawodu) oraz warunki, w jakich ona się odbywa. Powinien wiedzieć jakie zadania zawodowe stawia ta praca i jak przebiega jej proces, a w związku z tym jakie są wymagane sprawności fizyczne i psychiczne oraz ogólny stan zdrowia. Taka wiedza o pracy zawarta jest w tzw. charakterystyce stanowiska pracy (zawodu). Załącznik nr 8 zawiera zalecany przez MOP wzór arkusza: "Analiza stanowisk pracy". Na jednym arkuszu można dokonać równocześnie charakterystyki kilku stanowisk, w tym przypadku 12. Obok danych ogólnych dotyczących zakładu pracy arkusz ten zawiera:

- wymagania w odniesieniu do czynności i sprawności potrzebnych w procesie wykonywania pracy na danym stanowisku pracy,

- warunki w jakich praca się odbywa,

- wykaz niepełnosprawności powodujących przeciwwskazania do pracy na danym stanowisku.

Analiza ta ma charakter przede wszytkim medyczny i nawiązuje do wzoru "Medyczna ocena zdolności do pracy" (Załącznik nr 2). Dokonywana jest z reguły przez lekarza przemysłowej służby zdrowia. Analizy i charakterystyki stanowisk pracy może dokonać także pracownik do spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych przy współpracy osób, które dokładnie znają wymagania stawiane pracownikom. Dobre poznanie osoby niepełnosprawnej poszukującej pracy i dobre poznanie stanowisk pracy przez pracownika do spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych pozwoli obu tym osobom dokonać wspólnie optymalnego wyboru i podjąć najlepszą decyzję zawodową. Należy zawsze pamiętać, że zgodność między wymaganymi sprawnościami psychofizycznymi i posiadanymi przez osobę niepełnosprawną jest warunkiem pomyślnego jej zatrudnienia. W przeciwnym wypadku osoba ta będzie narażona na niepowodzenie, a pracownik na oskarżenie o niekompetencje.

Po otrzymaniu skierowania do pracy osoba niepełnosprawna powinna sama udać się do zakładu pracy w celu przeprowadzenia wywiadu z pracodawcą. Wzbudzi to większe zaufanie tego ostatniego wobec kandydata na pracownika. W przypadku niepowodzenia, pracownik do spraw zatrudnienia może przyjść z pomocą w negocjacjach celem doprowadzenia do pomyślnego zatrudnienia tej osoby.

Konieczny natomiast jest jego udział w momencie przystąpienia pracownika niepełnosprawnego do pracy i zapewnienie mu opieki w pierwszych dniach pracy. Chodzi tutaj o udzielenie pomocy w przystosowaniu się do nowego środowiska pracy i odwrotnie.

W szczególności powinien on zwrócić uwagę na to, czy:

- nowo zatrudniony pracownik niepełnosprawny otrzymał informacje dotyczące jego zadań zawodowych i obowiązków oraz odbył niezbędne do ich wykonywania przyuczenie,

- został zapoznany z topografią zakładu pracy i poszczególnymi pomieszczeniami, z których będzie korzystał,

- został przedstawiony kierownictwu i współpracownikom,

- otrzymał niezbędne narzędzia i pomoce techniczne potrzebne do wykonywania pracy,

- kierownictwo i współpracownicy są gotowi do jego zaakceptowania jako zwykłego pracownika i do udzielania mu niezbędnej pomocy w przystosowaniu się do pracy.

W początkowym okresie mogą wystąpić pewne trudności i problemy. Wynikać mogą one nie tylko ze złej woli czy niewłaściwej postawy, lecz braku doświadczenia ze strony pracodawcy czy współpracowników w zatrudnianiu i współpracy z osobami niepełnosprawnymi. Obowiązkiem pracownika do spraw zatrudnienia jest ich usuwanie lub pomoc w ich wyjaśnianiu. Jego zainteresowanie nie powinno ograniczać się tylko do pierwszych kilku dni mających szczególne znaczenie dla adaptacji zawodowej. Po pewnym czasie powinien on zwrócić się do pracodawcy i zatrudnionych osób niepełnosprawnych w celu uzyskania informacji, czy zatrudnienie przebiega pomyślnie i z satysfakcją dla obu stron. W przypadku wystąpienia trudności i problemów powinien pomóc obu stronom je rozwiązać. Jeśli zatrudnienie osoby niepełnosprawnej okaże się niepomyślne i przebiega z licznymi trudnościami, wówczas pracownik powinien rozważyć alternatywne rozwiązanie.

Dalsze interesowanie się sprawami osoby nowozatrudnionej ma dla niej duże znaczenie, daje bowiem poczucie, że nie jest sama i że w przypadku wystąpienia trudności w pracy istnieje ktoś, kto jest gotowy przyjść jej z pomocą.

A oto kilka ogólnych zasad, jakimi powinien kierować się pracownik do spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych:

1. Zatrudnienie osoby niepełnosprawnej powinno być logiczną kosekwencją realizacji przyjętego indywidualnego planu rehabilitacji zawodowej.

2. Osoba niepełnosprawna skierowana do zatrudnienia musi spełniać wymagania stanowiska pracy (zawodu), na które jest kierowana i oczekiwania pracodawcy.

3. Pracodawca musi otrzymać rzetelne informacje o kierowanym pracowniku niepełnosprawnym - o jego zaletach i wadach, aby jego zatrudnienie odbyło się na realnych zasadach, a nie na skutek sympatii lub współczucia.

4. Osoba niepełnosprawna musi być poinformowana o swoich obowiązkach zawodowych i ewentualnych trudnościach wymagających z jej strony wzmożonego wysiłku dla ich pokonania.

W przypadku ich nieprzestrzegania zatrudnienie osób niepełnosprawnych może przebiegać z dużymi trudnościami lub kończyć się niepowodzeniem.

Do zadań pracownika zajmującego się zatrudnieniem osób niepełnosprawnych należy także sporządzanie sprawozdania z własnej działalności. Powinno ono zawierać dane tyczące liczby osób niepełnosprawnych zatrudnionych w okresie sprawozdawczym według poszczególnych kategorii niepełnosprawności oraz formę zatrudnienia (zatrudnienie w zwykłych i specjalnych warunkach). Powinno ono także podawać liczbę osób, których nie udało się zatrudnić wraz z analizą przyczyn tej sytuacji.

4.5. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych

Ukoronowaniem całego, często bardzo uciążliwego procesu rehabilitacji zawodowej powinno być zatrudnienie osoby niepełnosprawnej, czyli włączenie jej w proces pracy zawodowej. Praca ma szczególne znaczenie dla osób niepełnosprawnych. Z jednej strony zapewnia im środki do życia, a drugiej - daje poczucie materialnej niezależności i społecznej użyteczności. Powodzenie w zatrudnieniu jest dowodem, że osoba niepełnosprawna została właściwie zrehabilitowana. Ogólnie rzecz biorąc, za stanowisko pracy dla osoby niepełnosprawnej uważa się stanowisko odpowiednio dobrane i w miarę potrzeby przystosowane do jej obniżonej zdolności do pracy oraz kwalifikacji zawodowych, na którym praca nie jest szkodliwa dla zdrowia (nie pogłębia niepełnosprawności) i pozwala na osiagniecie przeciętnych wyników (Encyklopedyczny słownik...1986, s.313). Osoba niepełnosprawna, która przykładowo w Wielkiej Brytanii nie osiąga 80% wydajności pracy pracownika pełnosprawnego, a w Hiszpanii 67% nie kwalifikuje się do pracy w zwykłych zakładach pracy (Samoy, 1991, s.129 i 78). Faktycznie wiele osób niepełnosprawnych, zwłaszcza o znacznym stopniu niepełnosprawności, nie osiąga takich wskaźników i wymaga specjalnych warunków pracy.

Rozróżniamy zatem dwie formy, a mianowicie:

- zatrudnienie w zwykłych warunkach pracy,

- zatrudnienie w specjalnych warunkach pracy.

4.5.1. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych warunkach pracy

Obecnie istnieje wyraźna tendencja do zatrudniania osób niepełnosprawnych w zwykłych warunkach razem z osobami pełnosprawnymi. Jest to konsekwentne dążenie do realizacji zasady integracji zawodowej i społecznej tych osób. Sprawa ta nie jest jednak łatwa, z uwagi na to, że w wielu społeczeństwach dominują w dalszym ciągu błędne przekonania o niezdolności osób niepełnosprawnych do pracy, o niższej ich wartości jako pracowników itp. W związku z tym wielu pracodawców wykazuje niechęć do zatrudniania takich osób.

Przez zatrudnienie w zwykłych warunkach rozumie się zatrudnienie w zwykłych zakładach pracy, produkcyjnych, usługowych, spółdzielczości pracy, rolnictwie i urzędach.

4.5.1.1. Formy zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy

Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy może przyjąć formy:

- zatrudnienia na takich samych stanowiskach i na takich samych zasadach jak pracowników pełnosprawnych (competitive employment),

- zatrudnienia na stanowiskach specjalnie dobranych i dostosowanych do ich psychofizycznych możliwości (selective placement).

W pierwszym przypadku osoba niepełnosprawna ubiega się o pracę na tych samych zasadach jak kandydaci pełnosprawni. Pracodawca wybiera tę osobę biorąc pod uwagę jej kwalifikacje i doświadczenie zawodowe oraz ewentualnie inne czynniki, ignorując jej niepełnosprawność. Zatrudnienie następuje wówczas na takich samych zasadach jak pracownika pełnosprawnego, a więc obowiązuje ten sam zakres obowiązków i zadań zawodowych oraz wynagrodzenie i inne świadczenia. W tym przypadku mogą wchodzić w grę jedynie pewne przywileje wynikające z ogólnych przepisów dotyczących osób niepełnosprawnych obowiązujących w danym kraju, np. wydłużony urlop, praca tylko w czasie dnia itp.

W drugim przypadku stanowisko pracy jest specjalnie dobierane dla osoby niepełnosprawnej i w miarę potrzeby przystosowane do jej psychofizycznych możliwości. Punktem wyjścia jest tutaj osoba niepełnosprawna, dla której szuka się odpowiedniego stanowiska w zwykłych zakładach pracy. Często istnieje potrzeba jego przystosowania, aby pracownik niepełnosprawny mógł osiagnąć przeciętną wydajność. Zależy to głównie od rodzaju niepełnosprawności, ale także od rodzaju pracy. Stąd przystosowanie musi mieć charakter bardzo indywidualny, uwzględniający potrzeby pracownika niepełnosprawnego. Może ono dotyczyć:

1. stanowiska pracy, np. większej powierzchni, dodatkowych miejsc do przechowywania narzędzi i materiałów, indywidualnego oświetlenia itp.,

2. narzędzi i maszyn używanych w pracy, np. trzonków o specjalnych kształtach, specjalnych dźwigni lub kontaktów dla uruchamiania mechanizmów lewą ręką lub nogą zamiast prawą ręką,

3. zastosowania sygnalizacji dźwiękowej zamiast wizualnej (wzrokowej) lub odwrotnie,

4. zastosowania zróżnicowanych kolorystycznie płaszczyzn elementów występujących na stanowisku pracy dla zapewnienia lepszej orientacji,

5. zniesienia barier architektonicznych dla zapewnienia swobodnej pracy i poruszania się w przestrzeni.

Pracownik niepełnosprawny pracujący na stanowisku przystosowanym, o ile osiąga przeciętne wyniki pracy, zatrudniany jest na takich samych zasadach jak pracownicy pełnosprawni.

Jak już zaznaczyliśmy - wielu pracodawców wykazuje niechęć do zatrudniania pracowników niepełnosprawnych. Mając do wyboru kandydata pełnosprawnego i niepełnosprawnego, z reguły odrzuci tego drugiego, nawet jeśli posiada on trochę lepsze kwalifikacje i lepsze doświadczenie zawodowe. Z tego powodu, państwa które posiadają systemy rehabilitacji zawodowej i racjonalną politykę zatrudnienia muszą interweniować w rynek pracy, aby stworzyć osobom niepełnosprawnym możliwości zatrudnienia.

Interwencja ta może przejawiać się w trzech formach, a mianowicie przez:

1. Prawne ustalenie wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy.

2. Wprowadzenie systemów zachęt materialnych dla pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne.

3. Prawne rezerwowanie pewnych prac dla osób niepełnosprawnych.

4.5.1.2. Systemy wskaźników zatrudnienia osób niepełnosprawnych

W celu nakłonienia pracodawców do przyjmowania osób niepełnosprawnych wiele państw decyduje się na wprowadzenie wskaźnika zatrudnienia określanego na ogół jako procentowy udział pracowników niepełnosprawnych w stosunku do całej załogi. Mówiąc inaczej, zakłady pracy zatrudniające powyżej określonej liczby pracowników zobowiązane są na mocy odpowiedniego aktu prawnego do zatrudniania ustalonego procentu pracowników niepełnosprawnych. Procent ten jest bardzo różny. Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych dotyczy zwykle zakładów pracy zatrudniających większą liczbę pracowników. Dla przykładu w Hiszpanii i Turcji obowiązuje wskaźnik 2% w zakładach zatrudniających 50 i więcej pracowników, w Wielkiej Brytanii - 3% w zakładach zatrudniających 20 i więcej pracowników, a w Niemczech - 6% w zakładach zatrudniajacych więcej niż 15 pracowników. We Francji wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych wprowadzano stopniowo. W 1988 r. wynosił on 3%, następnie ulegał podwyższeniu co roku o 1% i w 1991 r. osiągnął poziom 6%. W Holandii wynosi on od 3% do 7% w zależności od uzgodnień między pracodawcami i związkami zawodowymi. W Belgii wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zakładach pracy zatrudniających więcej niż 20 pracowników ustalany jest przez komisje, w których zasiadają w równej proporcji przedstawiciele pracodawców i pracowników.

Najdalej posunięty jest system wskaźników we Włoszech. W zakładach pracy liczących ponad 35 pracowników, wynosi 15% z tym, że w liczbie stanowisk pracy zarezerwowanych dla osób niepełnosprawnych 25% powinno być dla inwalidów wojennych, 10% dla cywilnych ofiar wojny, 15% dla osób niepełnosprawnych z powodu chorób zawodowych i 15% z powodu wypadków przy pracy itp. (wg. Legislation...1990, s.195 i nast.). Oczywiście system włoski okazał się mało realny i w praktyce nie jest w pełni przestrzegany. W Polsce w 1991 r. został wprowadzony natomiast 6-procentowy wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zakładach zatrudniających 50 i więcej pracowników.

Wspomnieć trzeba także, że w Wielkiej Brytanii przedsiębiorstwa zatrudniające więcej niż 250 pracowników są prawnie zobowiązane do umieszczenia w swoim rocznym sprawozdaniu informacji dotyczących prowadzonej przez siebie polityki zatrudnienia, a mianowicie: przyjmowania nowych pracowników niepełnosprawnych, utrzymania w zatrudnieniu pracowników, którzy stali się niepełnosprawnymi, ich szkolenia i awansu (Legislation...1990, s.238).

Wprowadzeniu systemu wskaźników zatrudnienia osób niepełnosprawnych towarzyszy na ogół ustalanie systemu kar za ich nieprzestrzeganie. Przyjmuje on zwykle formę wpłat na specjalny fundusz, przeznaczony na rozwój rehabilitacji i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Na przykład w Niemczech wpłata na taki fundusz w 1990 r. wynosiła 150 marek miesięcznie za każde miejsce pracy wynikające ze wskaźnika, na którym nie zatrudniono takiej osoby. (Legislation...1990, s.211).

Natomiast we Francji wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych można także realizować poprzez zawieranie umów kooperacyjnych z zakładami pracy chronionej (zlecanie im prac do wykonania).

Prawne wprowadzenie wskaźników zatrudnienia osób niepełnosprawnych ma swoje dobre i złe strony. Dobre strony to:

- poparcie i zainteresowanie czynników rządowych sprawami rehabilitacji i zatrudniania osób niepełnosprawnych,

- zachęcanie pracodawców do zatrudniania osób niepełnosprawnych i uznania ich jako zdolnych do pracy,

- przekonywanie pracodawców, że odpowiedzialność za zatrudnianie osób niepełnosprawnych ponoszą zarówno zakłady państwowe, jak też prywatne,

- stwarzanie możliwości zatrudnienia wielu osobom niepełnosprawnym, które w innym przypadku pozostawałyby bezrobotnymi.

Natomiast jego negatywne strony można skonstatować następująco:

- Każdy przymus jest z zasady zły.

- Osoby niepełnosprawne zatrudnione w ramach wskaźnika czują, że pracodawca zatrudnił je z litości a nie, że na to zasługują.

- Osoby niepełnosprawne zatrudniane w ramach wskaźnika czują, że zbyt dużo uwagi przywiązuje się do ich niepełnosprawności.

- W czasie recesji gospodarczej będzie to stanowić uzasadnienie do zwalniania osób niepełnosprawnych w pierwszej kolejności (Employment...1984, s.63).

4.5.1.3. Systemy zachęt materialnych dla pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne

Drugą formą interwencji państwa w rynek pracy w celu stworzenia osobom niepełnosprawnym możliwości zatrudnienia są różne systemy zachęt materialnych dla pracodawców. Mogą one obejmować:

- finansowanie wynagrodzeń pracownika niepełnosprawnego w okresie próbnym, np. w Niemczech i Wielkiej Brytanii;

- częściowe finansowanie wynagrodzeń i świadczeń społecznych (pochodnych od wynagrodzeń) pracownika niepełnosprawnego w początkowym okresie jego zatrudnienia. W Niemczech pracodawca może uzyskać subsydia na pokrycie kosztów wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych przez okres do 2 lat. W Belgii stosowanie dopłat do wynagrodzenia i ubezpieczenia społecznego może trwać przez okres 6 miesięcy, a następnie co 3 miesiące jest stopniowo zmniejszane. Natomiast w Hiszpanii pracodawca zatrudniający osoby niepełnosprawne ma zmniejszone składki na ubezpieczenia społeczne od wynagrodzeń tych pracowników. W odniesieniu do pracowników, których wiek nie przekracza 45 lat obniżenie to wynosi 75%, a powyżej 45 lat - 90%;

- pokrywanie kosztów szkolenia i przyuczenia osoby niepełnosprawnej do pracy;

- pokrywanie kosztów tworzenia stanowisk pracy dla pracowników niepełnosprawnych. W Belgii pokrywa się natomiast tylko różnicę między kosztami normalnego stanowiska pracy a kosztami stanowiska przystosowanego, łącznie z wyposażeniem go w dodatkowy sprzęt;

- udzielanie pożyczek pracodawcy na pokrycie kosztów związanych z zatrudnieniem i adaptacją pracowników niepełnosprawnych.

W niektórych krajach istnieją specjalne służby mające na celu udzielanie pracodawcom pomocy w przyjmowaniu do pracy osób niepełnosprawnych. Na przykład w Wielkiej Brytanii są to doradcze zespoły zajmujące się osobami niepełnosprawnymi (Disablement Advisory Service), których w 1990 r. funkcjonowało 70 na szczeblu terenowym. Głównym ich zadaniem jest udzielanie pracodawcom praktycznych porad dotyczących stwarzania warunków do zatrudniania osób niepełnosprawnych, przystosowania dla nich stanowisk pracy i możliwości uzyskania na ten cel pomocy finansowej (Legislation...1990, s.127).

Obok materialnej zachęty dla pracodawcy systemy te obejmują często również pewne formy pomocy dla pracownika niepełnosprawnego, takie jak:

- zwrot kosztów dojazdów do pracy i z pracy do domu. Na przykład w Niemczech taka refundacja może trwać do 2 lat, a w Wielkiej Brytanii refundacja obejmuje do 75% kosztów;

- pomoc finansowa na zakup przystosowanego samochodu i kosztów uzyskania prawa jazdy, np. w Niemczech. W Szwecji pomoc ta może być także przeznaczona na przystosowanie samochodu, używanego przez osobę niepełnosprawną w dojeździe do pracy;

- zakup lub wypożyczenie niezbędnych pomocy technicznych i rehabilitacyjnych umożliwiających osobie niepełnosprawnej wykonywanie pracy, np. w Szwecji. Dotyczy to głównie niewidomych i słabowidzących;

- zasiłki, które osoba niepełnosprawna przeznacza na wynagradzanie osoby, która pomaga jej w wykonywaniu pracy. Ma to miejsce w Szwecji i w Wielkiej Brytanii. W drugim przypadku dotyczy to lektorów osób niewidomych i słabowidzących;

- zasiłek na utrzymanie rodziny w okresie rehabilitacji i szkolenia, np. w Szwajcarii.

Wszystkie te wydatki pokrywane są ze specjalnych funduszy przeznaczonych właśnie na rozwój rehabilitacji i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. W niektórych krajach pracownicy niepełnosprawni korzystają z pewnych przywilejów lub ochrony przed bezprawnym zwolnieniem z pracy. Np. w Niemczech ochrona taka przysługuje po 6-miesięcznym okresie zatrudnienia w danym zakładzie (Legislation...1990, s.211).

4.5.1.4. Prawne rezerwowanie prac dla osób niepełnosprawnych

Prawne rezerwowanie pewnych prac dla osób niepełnosprawnych jest również sposobem interwencji państwa w tworzenie tej grupie społecznej możliwości podejmowania pracy. U jego podstaw leży zasada, że pewne prace w szczególny sposób są odpowiednie dla osób niepełnosprawnych i powinny być dla nich rezerwowane. W praktyce takich prac dotychczas jest niewiele i zwykle są one niskokwalifikowane. Przepis w tej sprawie może dotyczyć wszystkich zakładów pracy lub tylko niektórych sektorów, lub tylko niektórych branż. Na przykład w Wielkiej Brytanii rezerwacją zostały objęte tylko 2 rodzaje prac, a mianowicie: obsługa wind osobowych i obsługa parkingów.

Natomiast we Włoszech, zgodnie z obowiązującymi przepisami, każde prywatne i państwowe przedsiębiorstwo jest zobowiązane do przeznaczenia połowy (51%) stanowisk telefonistów dla pracowników niewidomych i słabowidzących. Podobnie, szpitale prywatne i społecznej służby zdrowia zobowiązane są, w zależności od liczby łóżek, zatrudniać pewną liczbę niewidomych a także słabowidzących masażystów i fizjoterapeutów. Ponadto szkoły średnie, przy rekrutacji nowych nauczycieli muszą przyjmować przynajmniej 2% nauczycieli niewidomych i słabowidzących. Są to na ogół nauczyciele literatury, historii, filozofii, przedmiotów ekonomicznych i muzyki.

W Hiszpanii praca sprzedawców biletów (kuponów) loterii zarezerwowana jest dla osób niewidomych i słabowidzących.

Również w Polsce wiele asortymentów było zarezerwowanych dla osób niepełnosprawnych zatrudnionych w spółdzielniach inwalidów, które były ich głównym producentem lub miały zagwarantowany monopol na daną dziedzinę produkcji czy usług. Prawne zarezerwowanie pewnych prac ma tę wadę, że może ono prowadzić do błędnego przekonania, iż osoby niepełnosprawne mogą wykonywać tylko prace nisko kwalifikowane.

4.5.1.5. Zespoły do spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych

Dla promocji zatrudnienia osób niepełnosprawnych, w niektórych krajach istnieją specjalne zespoły w zwykłych zakładach pracy zajmujące się tym zagadnieniem. Na przykład w Szwecji są to tzw. zespoły (grupy) adaptacyjne (adjustment-groups) powołane ustawą dotyczącą promocji zatrudnienia (Promotion of Employment Act) z 1974 r. Jej celem jest m.in. utrzymanie i zapewnienie zatrudnienia pracownikom w wieku starszym i pracownikom z ograniczoną zdolnością do pracy (occupationally handicapped workers). U podstaw tej ustawy leży zasada, że w sprawy zatrudnienia tych osób powinni być włączeni pracodawcy i związki zawodowe. Na jej podstawie w zakładach pracy zatrudniających przynajmniej 50 pracowników powoływane są zespoły adaptacyjne, składające się z 3 do 7 osób. W ich skład wchodzą przedstawiciele: pracodawców, związków zawodowych i służb pośrednictwa pracy (biura pracy). Pozostałych członków zespołu mogą tworzyć: personel medyczny, pracownik do spraw BHP i inni.

Głównymi zadaniami takiego zespołu są:

- praca nad kształtowaniem pozytywnych postaw wobec pracowników starszych i niepełnosprawnych zatrudnionych w zakładzie;

- proponowanie środków ułatwiających zatrudnienie w zakładzie osobom starszym i niepełnosprawnym;

- proponowanie środków mających na celu utrzymanie w zatrudnieniu pracowników starszych i niepełnosprawnych.

Praca zespołu ma charakter doradczy lecz może mieć także charakter decyzyjny, jeśli w zespole zasiadają osoby, które w zakładzie pełnią funkcje kierownicze.

Podobny charakter miały działające w Polsce w latach 1967-1990 wewnątrzzakładowe komisje do spraw zatrudnienia i rehabilitacji inwalidów, tworzone w zakładach zatrudniających powyżej 500 pracowników oraz zakładowi instruktorzy inwalidzcy, powoływani w zakładach poniżej 500 pracowników na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 5 maja 1967 r. w sprawie planowego zatrudnienia inwalidów (Dz.U. nr 20). Ich zadaniem było realizowanie w zwykłych zakładach pracy zadań w zakresie zatrudniania osób niepełnosprawnych i rehabilitacji pracowników, którzy stali się niepełnosprawnymi w czasie zatrudnienia (patrz: rozdz. 5.3.2). W skład tych komisji wchodzili przedstawiciele kierownictwa technicznego zakładu, kierownik lub lekarz przemysłowej służby zdrowia, przedstawiciel związków zawodowych oraz organizacji (koła) emerytów, rencistów i inwalidów.

Sprawa udziału pracodawców, organizacji pracowników (związków zawodowych) oraz organizacji osób niepełnosprawnych w rozwoju rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych mocno podkreślana jest w Zaleceniu nr 168 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1983 r.

Podobnie w innych krajach organizacje te są włączane do rozwiązywania problemów zatrudnienia osób niepełnosprawnych.

4.5.2. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w specjalnych warunkach pracy

Zatrudnianie w specjalnych warunkach pracy, zwane także zatrudnieniem chronionym jest to zatrudnienie osoby niepełnosprawnej w warunkach dostosowanych do jej psychofizycznych możliwości i ograniczonej zdolności do pracy, z uwagi na niższą wydajność pracy oraz dlatego, że nie może ona uzyskać pracy lub utrzymać się w zwykłych zakładach. Dotyczy to osób, które pomimo dobrego przygotowania do pracy (rehabilitacji, szkolenia) oraz przystosowania stanowiska i miejsca pracy nie mogą osiągnąć przeciętnych wyników pracy.

Zatrudnienie chronione ma więc na celu stworzenie tym osobom warunków do aktywności zawodowej w specjalnie stworzonych warunkach. Może ono przyjąć następujące formy:

1. Zatrudnienie w zakładach pracy chronionej.

2. Zatrudnienie w spółdzielniach inwalidów.

3. Zatrudnienie w innych zakładach pracy dla osób niepełnosprawnych.

4. Zatrudnienie nakładcze.

5. Zatrudnienie na stanowiskach pracy chronionej w zwykłych zakładach pracy.

4.5.2.1. Zakłady pracy chronionej

Podstawową formą zatrudnienia chronionego są zakłady pracy chronionej. Są to zakłady pracy - przedsiębiorstwa produkcyjne lub usługowe stwarzające warunki pracy osobom, które z powodu swojej niepełnosprawności nie mogą uzyskać pracy w zwykłych warunkach na otwartym rynku pracy.

Specyfika tych zakładów polega na:

- odpowiednio dobranym profilu i technologii produkcji lub usług,

- przystosowaniu stanowisk i miejsca pracy do potrzeb zatrudnionych tam osób niepełnosprawnych,

- dobrych warunkach pracy, nie powodujących pogłębiania się niepełnosprawności. Dotyczy to właściwego oświetlenia, poziomu hałasu, temperatury, zapylenia itp.;

- zapewnieniu nadzoru merytorycznego (zawodowego) i niezbędnej pomocy personelu, który może rekrutować się także z osób niepełnosprawnych;

- zapewnieniu odpowiedniej opieki medycznej, rehabilitacyjnej i socjalnej.

Zakłady pracy chronionej stanowią na ogół integralną część systemu rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Organizowane są przez władze centralne lub terenowe (lokalne) albo przez różne organizacje społeczne (pozarządowe).

Na ogół pierwszym i zasadniczym celem zakładów pracy chronionej jest zapewnienie osobom niepełnosprawnym odpowiedniej pracy zarobkowej. Zakłady te wykonują na ogół różnego rodzaju odzież, wyroby z drewna, metalu, wyroby elektryczne i elektroniczne, sprzęt medyczny, różnego rodzaju montaż elementów i podzespołów. Ukierunkowane na świadczenie usług zajmują się natomiast: utrzymaniem parków i zieleńców publicznych, ochroną i utrzymanien obiektów publicznych (parkingów), sprzątaniem pomieszczeń, a także wykonywaniem różnych prac administracyjno-biurowych w urzędach władz lokalnych, bibliotekach, szpitalach itp. Niektóre z nich świadczą liczne usługi rzemieślnicze, jak naprawa zegarków, obuwia, usługi krawieckie, itp.

Wiele zakładów pracy chronionej obok produkcji czy usług prowadzi także działy lub sekcje oceny zdolności do pracy i szkolenia zawodowego dla osób do nich skierowanych. Szkolenie zawodowe prowadzone przez zakłady pracy chronionej ukierunkowane jest na przygotowanie osób niepełnosprawnych do pracy w tych zakładach. Tylko sporadycznie celem jest podniesienie kwalifikacji zawodowych pracownika niepełnosprawnego pod kątem jego przejścia do pracy na otwartym rynku. Zakłady pracy chronionej zatrudniają także pewien procent pracowników pełnosprawnych. Wypełniają oni na ogół funkcje pracowników nadzoru technicznego, a także stanowią personel pomocniczy, jak kierowcy, magazynierzy, zaopatrzeniowcy itp., o ile wśród niepełnosprawnnych pracowników nie ma osób, które funkcje te mogłyby wykonywać.

Istotnym elementem działalności zakładów pracy chronionej jest zapewnienie swoim niepełnosprawnym pracownikom odpowiedniej opieki lekarskiej, rehabilitacyjnej i socjalnej. W zależności od potrzeb zakłady te zatrudniają personel medyczny, psychologów, pracowników socjalnych itp., lub usługi te świadczone są przez odpowiednie placówki służby zdrowia.

Niektóre zakłady pracy chronionej stawiają sobie za cel przygotowanie niektórych pracowników do pracy na otwartym rynku i ich przejście do zwykłych zakładów pracy. Jak jednak wykazuje doświadczenie, odsetek tych pracowników jest stosunkowo niewielki. Pracodawcy przejawiają niechęć do zatrudniania byłych pracowników zakładów pracy chronionej.

Do zakładów pracy chronionej przyjmowane są na ogół osoby, które są niezdolne do pracy w zwykłych warunkach pomimo udzielenia im maksymalnej pomocy. (Samoy, 1992, s.88).

Są kraje, w których przyjmuje się bardzo precyzyjne kryteria określające ściśle stopień ograniczenie zdolności do pracy mierzony np. wskaźnikiem wydajności pracy. Na przykład w Wielkiej Brytanii do zakładów pracy chronionej przyjmuje się osoby, których wydajność jest nie mniejsza niż 30% i nie większa niż 80% wydajności pracownika pełnosprawnego. Istnieje więc tutaj duża rozpiętość. W Hiszpanii analogiczne wskaźniki wynoszą 33% i 67%. W niektórych krajach, np. we Francji nie ustala się w sposób bardzo definitywny dolnej granicy wydajności pracy.

Jak podaje Samoy, (1992, s.30 i nast.) najliczniejszą grupę pracowników zakładów pracy chronionej stanowią osoby umysłowo upośledzone. Na przykład w zakładach pracy chronionej na terenie 10 krajów Unii Europejskiej (bez Portugalii i Grecji) stanowią one 65% wszystkich zatrudnionych. Jest to wskaźnik średni dla wszystkich krajów. Są jednak takie, w których jest on znacznie wyższy i np. w Luksemburgu wynosi 85%, w Niemczech - 82,9%, w Hiszpanii - 82% w Irlandii 76%.

Drugą grupę pracowników zakładów pracy chronionej pod względem liczebności stanowią osoby z niepełnosprawnością fizyczną. Na przykład w Wielkiej Brytanii stanowią one 47%, w Holandii - 43% (łącznie z osobami z niepełnosprawnością sensoryczną) oraz w Danii - 32%. O ile chodzi o osoby z niepełnosprawnością sensoryczną, a więc niewidomych i słabowidzących, głuchych i słabosłyszących, to najwięcej pracuje ich w Wielkiej Brytanii - 15,1% ogółu zatrudnionych w zakładach pracy chronionej. Na drugim miejscu jest Belgia ze wskaźnikiem - 8,6%.

Następną grupę w tych zakładach stanowią osoby psychicznie chore. Stanowią one w poszczególnych krajach od 10% do 18%. W zakładach tych pracuje także wiele osób ze złożoną niepełnosprawnością, jak: osoby głuchoniewidome, niewidome umysłowo upośledzone, osoby z uszkodzonym narządem ruchu umysłowo upośledzone itp.

Większość pracowników zakładów pracy chronionej zatrudnionych jest na podstawie umowy o pracę i posiada status pracownika. Mają te same prawa, obowiązki i przywileje, jak pracownicy pełnosprawni w zwykłych zakładach pracy. Bardzo często pracownicy zakładów pracy chronionej, z uwagi na znaczne obniżenie zdolności do pracy nie osiągają wydajności pracy uzasadniającej pobieranie minimalnej płacy obowiązującej w danym kraju. Wówczas otrzymują zasiłek wyrównawczy z funduszu przeznaczonego na zasiłki dla bezrobotnych, lub zasiłek z tytułu niepełnosprawności (renta inwalidzka) itp.

Niektóre osoby niepełnosprawne, z uwagi na stosunkowo niską wydajność pracy, nie są traktowane jak pracownicy, lecz raczej jak podopieczni czy pensjonariusze (clients). Nie pracują w oparciu o umowę o pracę i nie otrzymują regularnego wynagrodzenia. Otrzymują natomiast pewną ryczałtową kwotę zastępującą wynagrodzenie za pracę.

Wspólną cechą wszystkich zakładów pracy chronionej jest ich deficytowość i konieczność ich subwencjonowania. Większość tych zakładów nie mogłaby bez subwencji prowadzić normalnej działalności i realizować wielorakich celów, a więc zapewnienia pracy, przygotowania do pracy, opieki leczniczej, rehabilitacyjnej i socjalnej itp. Są one subwencjonowane przez władze państwowe - centralne lub terenowe, albo centralne i terenowe równocześnie, w odpowiednich proporcjach i na określone cele.

Obok subwencji na uzupełnienie budżetu, działalność bieżącą lub dofinansowanie wynagrodzeń pracowników, zakłady pracy chronionej otrzymują z reguły subwencje na organizację i wyposażenie nowych zakładów i rozbudowę już istniejących.

Od zakładów pracy chronionej należy odróżnić warsztaty terapii zajęciowej lub terapii pracą przeznaczone dla osób niepełnosprawnych całkowicie lub prawie całkowicie niezdolnych do pracy. W warsztatach tych prowadzi się dla celów terapeutycznych czy rehabilitacyjnych, pewne zajęcia o charakterze zawodowym, bardziej lub mniej zbliżone do pracy zarobkowej. Często zaciera się wyraźna linia podziału między zakładami pracy chronionej a warsztatami terapii zajęciowej, przebywają tam bowiem osoby niepełnosprawne o zbliżonym poziomie zdolności do pracy. Zdarza się często, że najlepsi pacjenci warsztatów terapii zajęciowej osiągają wyższą wydajność pracy niż najsłabsi pracownicy zakładów pracy chronionej. Istnieje pewien związek między tymi dwoma rodzajami placówek, zdarza się często, że pacjenci warsztatów z czasem przechodzą do pracy w zakładach pracy chronionej.

Warsztaty terapii zajęciowej (pracą) stanowią element rehabilitacji leczniczej i bardzo ważną formę pomocy osobom niepełnosprawnym niezdolnym do pracy zawodowej lub zdolnym do pracy w nieznacznym stopniu. Dla niektórych osób mogą one stanowić wstępny etap rehabilitacji zawodowej poprzez odbycie szkolenia przedzawodowego.

Na zakończenie trzeba zaznaczyć, że nie we wszystkich krajach dla specjalnych zakładów pracy używa się nazwy zakład pracy chronionej. Na przykład w Niemczech używa się terminu warsztat dla osób niepełnosprawnych, w Hiszpanii - specjalne ośrodki pracy, a w Holandii - przedsiębiorstwa socjalnego zatrudnienia.

4.5.2.2. Spółdzielnie inwalidów

W niektórych krajach europejskich rozwinęła się specjalna forma zakładów dla osób niepełnosprawnych, działajacych na zasadach spółdzielczych. W Polsce przyjęły one nazwę spółdzielni inwalidów, w byłej Czechosłowacji - spółdzielni pracy inwalidów, a we Włoszech - spółdzielni zintegrowanych. Są to specjalne placówki, które starają się łączyć cele gospodarcze z celami rehabilitacyjnymi. Z jednej strony wytwarzają one określone dobra materialne (produkcja i usługi), a z drugiej strony - stwarzają bazę dla zatrudniania i rehabilitacji osób niepełnosprawnych.

Członkami spółdzielni inwalidów są osoby niepełnosprawne, które stanowią główną część załogi, a także kierują i zarządzają swoją spółdzielnią.

Spółdzielnie inwalidów stanowią bazę dla zatrudnienia osób niepełnosprawnych o zasadniczym znaczeniu. Z tego powodu profil i technologia produkcji lub rodzaj świadczonych usług oraz warunki pracy dostosowane są do obniżonej zdolności do pracy i potrzeb zatrudnionych w nich pracowników. Polskie spółdzielnie inwalidów zostaną szerzej omówione w rozdziale mówiącym o rehabilitacji zawodowej w Polsce, natomiast tutaj skoncentrujemy się tylko na spółdzielniach zatrudniających osoby niepełnosprawne w innych krajach.

Zintegrowane spółdzielnie inwalidów we Włoszech zaczęły rozwijać się dlatego, że wprowadzenie na otwartym rynku pracy obowiązkowego wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych (15%) okazało się mało skuteczne. Działają one, podobnie jak polskie spółdzielnie, na zasadach spółdzielczych, a głównym ich zadaniem jest stwarzanie warunków do zatrudniania osób niepełnosprawnych. Nazwano je zintegrowanymi spółdzielniami z uwagi na to, że pracują w nich zarówno osoby pełnosprawne jak też niepełnosprawne bez ustalania rygorystycznych procentowych wskaźników zatrudnienia jednej czy drugiej grupy pracowników. Są to przedsiębiorstwa samorządowe kierowane i zarządzane przez samych członków. Wszyscy pracownicy pełnosprawni i niepełnosprawni są członkami spółdzielni, jej udziałowcami i właścicielami jej majątku.

Obok zapewnienia odpowiedniej pracy zarobkowej, spółdzielnie te starają się zapewnić także swoim pracownikom odpowiednie przygotowanie do pracy a także program rehabilitacji, mając na celu ich integrację społeczną.

Z uwagi na to, że zintegrowane spóldzielnie muszą być ekonomicznie samowystarczalne, a wykonywane produkty czy usługi konkurencyjne w stosunku do zwykłych zakładów pracy, duży nacisk kładzie się na jakość i wydajność pracy. Z tego też powodu rodzaj produkcji czy usług jest skrupulatnie dobierany. Z reguły są to spółdzielnie wielobranżowe, stwarzające możliwości pracy osobom z różnymi rodzajami i stopniami niepełnosprawności. Działalność gospodarcza tych spółdzielni obejmuje: obróbkę i prace w metalu i drewnie, prowadzenie placówek żywienia zbiorowego, utrzymanie i opiekę nad ogrodami, parkami i zieleńcami publicznymi, opiekę i sprzątanie różnych obiektów, tradycyjne prace rzemieślnicze, detaliczny handel swoich wyrobów itp.

W 1990 r. w całych Włoszech działało około 100 spółdzielni, które zatrudniały około 900 osób niepełnosprawnych (Samoy, 1992, s.123). Z uwagi na dużą konkurencję nie wszystkie spółdzielnie znajdują się w dobrej kondycji finansowej. Często zmuszone są do korzystania z subwencji władz, na terenie których funkcjonują.

Spółdzielnie inwalidów rozwinęły się w nielicznych krajach. Poza Polską, byłą Czechosłowacją i Włochami istniało także kilkanaście rzemieślniczych spółdzielni niewidomych w dawnej Niemieckiej Republice Demokratycznej. Wprawdzie zaliczane są do specjalnych zakładów pracy dla osób niepełnosprawnych, to faktycznie stanowią ogniwo pośrednie między zwykłymi zakładami pracy a zakładami pracy chronionej, funkcjonującymi w wielu krajach jako samodzielne jednostki gospodarcze. Zatrudnienie wielu osób niepełnosprawnych w zakładach zwartych spółdzielni inwalidów oparte jest bowiem na takich samych zasadach jak osób pełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy.

Wspomnieć jeszcze trzeba, że osoby niepełnosprawne są często członkami i pracują w zwykłych spółdzielniach pracy. Przykładem może być tutaj Polska. Również w Wielkiej Brytanii w 1990 r. istniało około 20 spółdzielni pracy zatrudniających osoby niepełnosprawne (od 20%-50%). Osoby te były członkami spółdzielni i pracowały w takich samych warunkach i wykonywały takie same zadania jak członkowie pełnosprawni (Stolińska-Janic, 1993, s.30). Spółdzielnie te nie mają więc charakteru specjalnych zakładów pracy.

4.5.2.3. Zakłady pracy dla osób niepełnosprawnych prowadzone przez organizacje pozarządowe

Mówiąc o zatrudnieniu osób niepełnosprawnych w specjalnych warunkach trzeba także wspomnieć o zakładach pracy dla osób niepełnosprawnych prowadzonych przez różne organizacje pozarządowe. W dziedzinie rehabilitacji zawodowej stawiają one sobie cele zbliżone do spółdzielni inwalidów z tą różnicą, że nie działają na zasadach spółdzielczych. Są organizowane i prowadzone przez organizacje społeczne, głównie przez związki osób niepełnosprawnych, a ewentualny zysk nie jest dzielony wśród pracowników, lecz stanowi dochód związku i przeznaczony jest na jego działalność merytoryczną.

Są to zazwyczaj zakłady ukierunkowane na zatrudnianie określonej kategorii osób niepełnosprawnych, np. głuchych i słabosłyszących lub niewidomych i słabowidzących. Dopuszcza się oczywiście zatrudnianie w takich zakładach pewnej liczby osób z innymi niepełnosprawnościami, a także osób pełnosprawnych niezbędnych dla zagwarantowania sprawności i efektywności funkcjonowania zakładu.

Oczywiście dobór produkcji i technologii oraz warunki pracy dostosowane są do psychofizycznych możliwości i potrzeb zatrudnionych osób niepełnosprawnych, tak jak to ma miejsce w spółdzielniach inwalidów. Zatrudnianie oparte jest na takich samych zasadach, jak pracowników pełnosprawnych w zwykłych zakładach, tzn. mają oni taki sam zakres obowiązków i zadań, oczekuje się od nich przecietnej wydajności pracy oraz mają takie same uprawnienia i przywileje.

Z reguły zakłady te prowadzą także szkolenie zawodowe dla przyjmowanych do pracy osób niepełnosprawnych. Ukierunkowane jest ono na przygotowanie do pracy w danym zakładzie, choć nie wyklucza się możliwości podejmowania szkolenia zawodowego dającego szersze kwalifikacje zawodowe z perspektywą przejścia do pracy w zwykłych zakładach pracy. Zakłady te świadczą często także inne usługi rehabilitacyjne czy edukacyjne dla lepszego przygotowania swoich pracowników do życia i integracji społecznej. Wiele z tych zakładów prowadzi internaty dla osób niepełnosprawnym zamieszkałych w dalszej odległości.

Od zakładów pracy chronionej różni je to, że są ekonomicznie samowystarczalne - nie otrzymują subwencji na pokrycie ewentualnego deficytu. Natomiast korzystają często z pewnych ulg i przywilejów przysługujących innym zakładom zatrudniającym osoby niepełnosprawne.

4.5.2.4. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w systemie pracy nakładczej

Praca nakładcza zwana także tradycyjnie chałupnictwem jest to forma zatrudnienia bez specjalnych rygorów co do czasu i miejsca pracy. Nakładca wykonuje swoją pracę w dowolnym czasie i poza zakładem pracy, na ogół w swoim własnym mieszkaniu. W tym systemie istnieje także możliwość udzielania pomocy w wykonywaniu jego zadań zawodowych przez członków rodziny, co jest istotne w przypadku osób niepełnosprawnych. Zatrudnienie w systemie pracy nakładczej ma szerokie zastosowanie wobec tych osób niepełnosprawnych, dla których jest ono często jedyną formą aktywności zawodowej. Jest ono organizowane szczególnie dla:

- osób niepełnosprawnych o znacznym stopniu niesprawności, które ze względu na stan zdrowia nie mogą wykonywać stałej i systematycznej pracy, jak to bywa w zakładach pracy czy spółdzielniach inwalidów;

- osób niepełnosprawnych o znacznym stopniu niesprawności, które wymagają stałej opieki innych osób;

- osób niepełnosprawnych, które ze względu na stan zdrowia i miejsce zamieszkania mają trudności w dojazdach do pracy i w powrocie do domu;

- osób niepełnosprawnych, które ze względu na sytuację rodzinną (konieczność opieki nad dziećmi) nie mogą opuszczać na dłuższy czas swego mieszkania (Majewski, 1980, s.27).

Praca nakładcza nie jest najlepszą formą rozwiązywania spraw zawodowych osób niepełnosprawnych. Stoi ona w sprzeczności z zasadą zawodowej i społecznej integracji. Z tego też powodu należy ją traktować jako rozwiązanie ostateczne, kiedy nie ma innych, lepszych możliwości.

Zatrudnienie osoby niepełnosprawnej w systemie pracy nakładczej uwarunkowane jest szeregiem czynników, do których należą:

- właściwy dobór pracy, uwzględniający zachowane sprawności psychofizyczne i ograniczoną zdolność do pracy oraz specyficzne potrzeby osoby niepełnosprawnej, a także powinna charakteryzować się małą objętością i lekkością materiałów, prostotą, niewielką liczbą czynności zawodowych;

- przygotowanie osoby niepełnosprawnej do wykonywania przydzielonej jej pracy poprzez kilkudniowe przeszkolenie w zakładzie pracy, lub instruktaż zawodowy w domu;

- posiadanie odpowiedniego miejsca pracy, w którym wykonywana praca nie byłaby szkodliwa dla zdrowia ani uciążliwa dla nakładcy, członków jego rodziny i sąsiadów;

- zapewnienie nakładcy odpowiedniego stanowiska pracy, narzędzi i koniecznych pomocy technicznych;

- systematyczne dowożenie materiałów, półfabrykatów itp. oraz zabieranie gotowych wyrobów;

- zapewnienie nakładcy fachowego nadzoru oraz opieki lekarskiej i socjalnej (Majewski, 1980, s.27 i 28).

Praca nakładcza stwarza zakładowi pracy cały szereg kłopotów i problemów organizacyjnych. Z tego powodu nakładcy niepełnosprawni zatrudniani są w Polsce głównie przez spółdzielnie inwalidów, zakłady szkoleniowo-produkcyjne Polskiego Związku Głuchych itp. Niektóre zakłady pracy dla osób niepełnosprawnych, np. francuskie ośrodki pracy nakładczej, bazują tylko na pracy nakładczej (Legislation...1990, s.208).

4.5.2.5. Zatrudnienie chronione w zwykłych zakładach pracy

W ostatnim okresie przeciwko zakładom pracy chronionej w krajach Unii Europejskiej podnoszone są liczne zarzuty. Są one zarówno natury społecznej, jak też ekonomicznej.

Przede wszystkim zarzuca się im, że mają one charakter segregacyjny i izolują osoby niepełnosprawne od naturalnego środowiska zawodowego oraz, że są przedsiębiorstwami deficytowymi i obciążają swoimi kosztami społeczeństwo.

Z tego też powodu w ostatnim okresie zaczęto realizować programy zatrudnienia chronionego w ramach zwykłych zakładów pracy, które mogą stanowić dla niego bazę materialną (pomieszczenia, stanowiska pracy, narzędzia). Zatrudnienie to może przyjąć formę:

- pojedyńczych stanowisk pracy chronionej,

- grup stanowisk pracy chronionej - działów, zwanych także enklawami (enclaves),

- zakładu pracy chronionej.

W wymienionych formach zatrudniane są osoby, które w zasadzie nie kwalifikują się do pracy w zwykłych zakładach. Celem tych form zatrudnienia jest stworzenie na bazie zwykłych zakładów pracy takich samych warunków pracy, jakie istnieją w zakładach pracy chronionej.

Pojedyńcze stanowiska pracy chronionej, enklawy czy zakłady pracy chronionej w zwykłych zakładach pracy mogą inicjować lub tworzyć:

- same zakłady pracy,

- władze lokalne zajmujące się zatrudnianiem osób niepełnosprawnych,

- zakłady pracy chronionej współpracujące z innymi zakładami w ramach umów kooperacyjnych,

- organizacje społeczne, np. zrzeszające osoby niepełnosprawne, rodziców dzieci niepełnosprawnych itp.

W pierwszym przypadku zakład pracy organizuje i finansuje koszty tworzenia zatrudnienia chronionego na swoim terenie, a pracownik nim objęty jest pełnoprawnym pracownikiem tego zakładu.

W drugim przypadku zatrudnienie chronione inicjowane i organizowane jest przez placówkę do spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych, zakład pracy chronionej lub organizację społeczną w porozumieniu i przy współudziale zakładu pracy, na bazie którego ono jest zorganizowane i dla którego praca jest wykonywana. Pracownicy objęci tym zatrudnieniem pozostają jednak pracownikami instytucji je inicjujących i organizujących. Sprawują one także nadzór zawodowy oraz opiekę lekarską i socjalną nad pracownikami niepełnosprawnymi. Pokrywają również wszystkie koszty związane z ich zatrudnieniem. Za pracę wykonywaną przez osoby niepełnosprawne obciążają natomiast zakład pracy.

Ta forma zatrudnienia osób niepełnosprawnych rozwija się głównie w Wielkiej Brytanii. Określana jest często jako zatrudnienie wspomagane (supported employment).

Ma ona dwie zalety, a mianowicie: integruje osoby niepełnosprawne, z reguły o znacznym stopniu niepełnosprawności ze środowiskiem pracy, a jej koszty są o wiele niższe niż tworzenie zakładów pracy chronionej.

4.5.2.6. Ośrodki dla osób niepełnosprawnych niezdolnych do pracy

Wśród osób niepełnosprawnych istnieje pewien procent całkowicie niezdolnych do pracy. Rekrutują się one na ogół z osób o złożonej niepełnosprawności, a więc o znacznym stopniu niepełnosprawności. Dla nich od kilkudziesięciu lat zaczęto tworzyć specjalne placówki, których głównym celem jest organizacja życia kulturalnego i społecznego z pewnymi elementami rehabilitacji. Mają one charakter placówek dziennego pobytu, co różni je od rezydencjalnych domów (zakładów) pomocy społecznej dla ludzi niepełnosprawnych, przewlekle chorych, w podeszłym wieku lub nie posiadających rodziny.

Przyjmują one różne nazwy w poszczególnych krajach. Na przykład w Holandii nazywają się ośrodkami terapii zajęciowej (Ocupational activity centres). Przeznaczone są dla dzieci, młodzieży i dorosłych najciężej poszkodowanych na zdrowiu. Ich celem jest zapewnienie tym osobom użytecznych zajęć, poradnictwa rehabilitacyjnego, niezbędnej opieki i kontaktów społecznych.

We Włoszech są to ośrodki socjalno-edukacyjne (centri socio-educativi), dla osób nie kwalifikujących się nawet do zakładów pracy chronionej. Jak sama nazwa wskazuje ich celem jest opieka socjalna i edukacja. W Anglii istnieją ośrodki o różnych nazwach i o trochę różniących się celach. Jedne kładą większy nacisk na sprawy edukacyjne, inne na terapię zajeciową, jeszcze inne na aspekty społeczne i kulturalne. U nas w Polsce są to warsztaty terapii zajęciowej (patrz: rozdz. 5.4.6).

W większości spośród tych placówek, obok innych zajęć rehabilitacyjnych, prowadzi się pewne zajęcia o charakterze zawodowym, bardziej lub mniej zbliżonym do pracy zarobkowej, w formie terapii zajęciowej, terapii pracą, szkolenia przywarsztatowego itp. Zajęcia te mają głównie cel terapeutyczny, choć nie wyklucza się możliwości przejścia niektórych osób do pracy w zakładzie pracy chronionej czy nawet w zwykłym zakładzie pracy. Czasami wyraźna linia między tymi placówkami a zakładami pracy chronionej zaciera się. Są bowiem w nich niektóre osoby, które w opanowaniu czynności zawodowych osiągają lepsze wyniki od niektórych osób pracujących w zakładach pracy chronionej.

W niektórych krajach, w ostatnim okresie bardzo dynamicznie rozwijają się ośrodki dla ludzi najciężej poszkodowanych na zdrowiu. Na przykład w Wielkiej Brytanii jest ich 4-krotnie więcej, a we Włoszech 2-krotnie więcej niż zakładów pracy chronionej. U podstaw tego rozwoju leży zasada zatrzymywania osoby niepełnosprawnej w stopniu głębokim, w miarę możliwości w jej domu rodzinnym, przy zapewnieniu pewnych usług rehabilitacyjnych i kulturalnych oraz kontaktów społecznych. W ten sposób wiele osób przebywających w domach pomocy społecznej, w szpitalach psychiatrycznych i innych placówkach może wrócić do domu rodzinnego.

4.5.3. Własna działalność gospodarcza osób niepełnosprawnych

Działalność gospodarcza - prowadzenie własnego zakładu pracy - produkcyjnego czy usługowego lub gospodarstwa rolnego na własny rachunek, to forma zatrudnienia dobra dla wielu osób niepełnosprawnych, zwłaszcza dla tych, którzy mieszkają na terenach, gdzie nie ma większych możliwości zatrudnienia oraz tych, którzy mają trudności w dojazdach do pracy.

Osoba niepełnosprawna może prowadzić zakład pracy i pracować sama, z rodziną lub zatrudniać inne osoby. Może również wchodzić w spółki z innymi osobami niepełnosprawnymi. Oczywiście prowadzenie własnego zakładu pracy nie jest sprawą łatwą. Wymaga bowiem od osoby prowadzącej go spełnienia szeregu warunków, a mianowicie:

- posiadania umiejetności prowadzenia działalności gospodarczej (biznesu),

- posiadania wiedzy o danej dziedzinie gospodarczej, włączając w to sprawę sprzedaży i marketingu,

- posiadania odpowiedniego kapitału początkowego na zakup narzędzi, materiałów, wynajęcie pomieszczeń itp.;

- posiadania dobrego stanu zdrowia i chęci do pracy ciężko i często przez cały dzień;

- zainteresowania się daną dziedziną oraz wzięcia odpowiedzialności za prowadzenie zakładu (Employment...1984, s.48).

Jednak wiele osób niepełnosprawnych, dla których prowadzenie własnej działalności gospodarczej byłoby najlepszą formą zatrudnienia, na ogół nie posiada odpowiedniego doświadczenia i odpowiedniego kapitału. W takiej sytuacji istnieje potrzeba zapewnienia właściwego przygotowania do prowadzenia tego rodzaju działalności, np. na odpowiednim kursie.

Wiele państw posiada programy pomocy osobom niepełnosprawnym podejmującym działalność gospodarczą na własny rachunek. Pomoc ta może przejawiać się w przyznaniu środków pieniężnych lub w naturze. Pomoc finansowa może polegać na:

- przyznawaniu bezzwrotnych dotacji (subwencji) na zakup narzędzi, materiałów itp.,

- udzielaniu niskooprocentowanych pożyczek na ten cel, które osoba niepełnosprawna spłaca przez dłuższy okres czasu.

Na przykład w Szwajcarii osoba niepełnosprawna może otrzymać pomoc finansową na rozpoczęcie własnej działalności w formie bezzwrotnej subwencji pod warunkiem, że posiada ku temu kwalifikacje, a firma, którą zamierza otworzyć rokuje powodzenie. W Portugalii osoby niepełnosprawne mogą również otrzymać subwencje na adaptację pomieszczenia dla prowadzenia własnej działalności i zakup sprzętu, a także na zakup firmy (Legislation...1990, s.232 i 224).

Pomoc w naturze może przejawiać się w przydzieleniu maszyn i narzędzi dla zakładu usługowego lub rzemieślniczego, albo inwentarza żywego, który pozwoliłby na uruchomienie małego gospodarstwa hodowlanego.

Na przykład w Kenii absolwenci zakładów rehabilitacji zawodowej otrzymywali narzędzia i materiały, potrzebne do rozpoczęcia działalności własnych warsztatów krawieckich, stolarskich lub szewskich w miejscu zamieszkania. Otrzymywali także inwentarz żywy, jeśli stwierdzono warunki do prowadzenia małego gospodarstwa hodowlanego.

Prowadzenie własnej działalności gospodarczej związane jest nie tylko z wykonywaniem samej pracy. Obejmuje także działania związane z zakupem materiałów, zbytem wyprodukowanych towarów, zdobywaniem klientów, załatwianiem wielu spraw administracyjnych (ksiegowość, rozliczenia podatkowe itp.). W przypadku zatrudniania pracowników przez niepełnosprawnego pracodawcę zakres tych obowiązków jest proporcjonalnie większy i pociąga za sobą konieczność posiadania umiejętności menedżerskich. We wszystkich krajach, które mają tzw. gospodarkę rynkową, istnieje silna konkurencja, z którą również zakłady pracy prowadzone przez osoby niepełnosprawne muszą sobie skutecznie radzić.

4.5.4. Zatrudnianie osób niepełnosprawnych w środowisku wiejskim

Poważny procent osób niepełnosprawnych wymagających zatrudnienia rekrutuje się ze wsi. Są to osoby, które od wielu lat mieszkają w tym środowisku, posiadają rodzinę i związane są z życiem na wsi. Dotychczasowe doświadczenia wykazują, że mimo to wielu z nich przenosi się do miast lub dojeżdża codziennie do pracy. Utarło się bowiem przekonanie, że dla osób niepełnosprawnych na wsi jest tylko praca związana z uprawą ziemi i hodowlą zwierząt, wymagająca wiele wysiłku fizycznego. Tymczasem powstało tam wiele instytucji i przedsiębiorstw, które mogą stanowić także dla osób niepełnosprawnych atrakcyjne miejsce pracy, jak: placówki handlowe, warsztaty rzemieślnicze, placówki oświatowe i socjalne, urzędy władz lokalnych.

Stwarzają one możliwości zatrudniania osób z różnymi niepełnosprawnościami, o różnym poziomie wykształcenia i przygotowania zawodowego. Właśnie pod kątem potrzeb tych placówek należałoby przygotowywać osoby niepełnosprawne ze wsi, które pragną pozostać i pracować w swoim środowisku.

Nie należy także rezygnować z tradycyjnych wiejskich zawodów i prac związanych z uprawą ziemi i hodowlą zwierząt. Trzeba jednak pamiętać, że prace w gospodarstwach rolnych istotnie wymagają wiele wysiłku fizycznego i poruszania się w terenie oraz odbywają się niejednokrotnie w złych warunkach atmosferycznych. Stąd mogą być często niewskazane dla wielu osób niepełnosprawnych. Szanse w tej dziedzinie mają osoby słabowidzące, umysłowo upośledzone w stopniu lekkim i osoby psychicznie chore. Szczególnie hodowla zwierząt, a zwłaszcza drobiu, stwarza szanse ich zatrudniania. Wielu niepełnosprawnych rolników, którzy prowadzą wraz ze swoimi rodzinami gospodarstwa rolne, wymaga pomocy, zarówno materialnej jak również pomocy rehabilitacyjnej ukierunkowanej na potrzeby życia na wsi. W niektórych krajach organizuje się kursy rehabilitacyjne dla osób niepełnosprawnych ze wsi. Program takich kursów obejmuje:

- zajęcia rehabilitacyjne: usprawnianie fizyczne, naukę czynności życia codziennego, funkcjonowanie w środowisku wiejskim itp.,

- szkolenie zawodowe obejmujące zagadnienia uprawy i hodowli w zależności od indywidualnych potrzeb osoby zainteresowanej.

Podobnie nie należy rezygnować z zatrudniania osób niepełnosprawnych zamieszkałych na wsi w systemie pracy nakładczej. Musi to jednak być rozwiązanie ostateczne dla tych, którzy nie mogą korzystać z innych form aktywności zawodowej. Duży nacisk powinien natomiast być położony na stwarzanie warunków dla podejmowania przez osoby niepełnosprawne własnej działalności gospodarczej. Dotyczy to zwłaszcza otwierania małych warsztatów krawieckich, szewskich, fryzjerskich przez osoby niepełnosprawne, które zostały do tego rodzaju pracy przygotowane.

Na sprawę tworzenia warunków do zatrudniania osób niepełnosprawnych na terenach wiejskich zwraca uwagę Zalecenie Nr 168 (Recommendation...1983) Międzynarodowej Organizacji Pracy. Poświęcony jest tej sprawie cały rozdział IV mówiący m.in., że rozwój usług z zakresu rehabilitacji zawodowej dla osób niepełnosprawnych z terenów wiejskich powinien stanowić integralną część polityki rozwoju wsi.

Z rehabilitacją osób niepełnosprawnych ze środowisk wiejskich związane są w szczególny sposób dwie formy świadczenia usług rehabilitacyjnych, a mianowicie: w ramach tzw. rehabilitacji środowiskowej (community-based rehabilitation) i przez tzw. wyjazdowe zespoły (ekipy) rehabilitacyjne (mobile rehabilitation units).

4.5.5. Rehabilitacja zawodowa w ramach rehabilitacji środowiskowej

Rehabilitacja środowiskowa lub rehabilitacja oparta o środowisko ma na celu zapewnienie usług rehabilitacyjnych dużej liczbie osób niepełnosprawnych, w szczególności żyjącym w małych miastach i na terenach wiejskich. Jest to system rehabilitacji:

- organizowany w miejscu, gdzie osoba niepełnosprawna mieszka,

- wykorzystujący istniejące lokalne możliwości (zasoby),

- wykorzystujący członków rodziny,

- przy pełnym udziale środowiska społecznego (Majewski, 1985, s.3).

Rehabilitacja środowiskowa różni się od rehabilitacji instytucjonalnej, organizowanej w omówionych wcześniej placówkach. Wykorzystuje wszystkie możliwe programy i usługi przeznaczone dla osób pełnosprawnych dla potrzeb osób niepełnosprawnych. Włącza w proces rehabilitacji osób niepełnosprawnych także członków rodziny i całe środowisko, w którym one żyją. Czyni w ten sposób odpowiedzialnymi za ten proces nie tylko państwo, lecz także rodziny i społeczność. Rehabilitacją środowiskową można obejmować osoby z różnymi rodzajami niepełnosprawności i w różnym wieku.

Rehabilitacja środowiskowa powinna być możliwie najpełniejsza - kompleksowa, tzn. że w jej ramach powinno się zapewniać osobie niepełnosprawnej możliwie najszerszy zakres usług leczniczych, psychologicznych, socjalnych i zawodowych. W porównaniu do rehabilitacji instytucjonalnej rehabilitacja środowiskowa jest może mniej skuteczna i mniej kompleksowa lecz można nią objąć dużą liczbę osób i z pewnością jest mniej kosztowna.

Istotą rehabilitacji środowiskowej jest wykorzystywanie istniejących na terenie zamieszkania osoby niepełnosprawnej placówek i usług oraz zasobów ludzkich dla zaspokojenia jej specyficznych potrzeb. Należą do nich:

- placówki służby zdrowia, szkoły itp.;

- zakłady pracy - placówki handlowe i rzemieślnicze, biura różnych urzędów itp.;

- organizacje społeczne i religijne, ochotnicy pragnący pomagać osobom niepełnosprawnym, członkowie ich rodzin;

- pracownicy władz lokalnych.

Rehabilitacja środowiskowa obejmuje także rozwiązywanie problemów zawodowych osób niepełnosprawnych, a więc przygotowanie do pracy i zapewnienie pracy wykorzystując lokalne placówki i zakłady pracy. Możliwości przygotowania do pracy na terenach wiejskich są zwykle stosunkowo niewielkie. Główną szansę stwarza tutaj szkolenie wewnątrzzakładowe czyli przyuczenie do określonej pracy w gospodarstwie rolnym, placówce handlowej, w warsztacie rzemieślniczym czy w biurze. Z reguły takie szkolenie stwarza równocześnie perspektywę zatrudnienia w takim zakładzie pracy na stałe. Rehabilitacja środowiskowa kładzie także nacisk na pomoc osobie niepełnosprawnej w rozpoczęciu własnej działalności gospodarczej. Może to być działalność prowadzona wspólnie lub przy pomocy członków rodziny.

Rehabilitacja środowiskowa na ogół jest inspirowana przez władze odpowiedzialne za rehabilitację osób niepełnosprawnych lub placówki rehabilitacyjne. Powinny one również udzielać pomocy organizacyjnej osobom i instytucjom, które podejmują się organizowania i prowadzenia rehabilitacji środowiskowej. Jedną z form pomocy w tym zakresie są wyjazdowe zespoły rehabilitacyjne. Są to zespoły specjalistów, którzy odwiedzają osoby niepełnosprawne w miejscu ich zamieszkania i starają się im pomóc w rozwiązaniu ich problemów rehabilitacyjnych, a także w rozwoju rehabilitacji środowiskowej na danym terenie. W skład zespołów wchodzą w szczególności specjaliści:

- rehabilitacji leczniczej - usprawnienia fizycznego i zaopatrzenia ortopedycznego,

- rehabilitacji zawodowej,

- pracownik socjalny,

- inni w zależności od potrzeb.

Wyjazdowe zespoły rehabilitacyjne tworzone są najczęściej spośród specjalistów placówek rehabilitacyjnych, np. zakładu rehabilitacji zawodowej, zakładu pracy chronionej, placówek służby zdrowia itp.

Do głównych zadań tych zespołów należy:

1. Inspirowanie, mobilizowanie i udzielanie instruktażu (porad) władzom lokalnym.

2. Udzielanie porad i organizowanie krótkoterminowych szkoleń dla pracowników różnych instytucji i ochotników, którzy mogą i chcą pomóc osobom niepełnosprawnym w ich rehabilitacji i społecznej integracji.

3. Świadczenie usług rehabilitacyjnych tym osobom niepełnosprawnym, które na skutek różnych przyczyn nie mogą korzystać z rehabilitacji w odpowiedniej placówce rehabilitacyjnej.

4. Udzielanie porad członkom rodzin osób niepełnosprawnych.

W zakresie aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych do zadań zespołów należy:

1. Ustalanie potrzeb zawodowych osób, które kwalifikują się do zatrudnienia.

2. Ustalanie możliwości szkolenie zawodowego i zatrudnienia w miejscu ich zamieszkania.

3. Ewentualne skierowanie ich i pomoc w dostaniu się do odpowiedniej placówki kształcenia zawodowego.

4. Pomoc w uzyskaniu pracy w lokalnych zakładach pracy oraz w przystosowaniu się do pracy.

5. Zaopatrzenie w niezbędny sprzęt potrzebny do podjęcia pracy.

6. Pomoc w prowadzeniu własnego gospodarstwa rolnego lub warsztatu rzemieślniczego.

7. Udzielanie pomocy finasowej na pokrycie kosztów szkolenia, zakup potrzebnego sprzętu itp.

Zespół powinien ściśle współpracować z lokalnymi władzami, zwłaszcza w ustalaniu osób kwalifikujących się do rehabilitacji.

5. ROZWÓJ REHABILITACJI ZAWODOWEJ W POLSCE

Polska należy do państw, które osiągnęły znaczny rozwój i znaczące wyniki w rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Polski model rehabilitacji zyskał sobie duże uznanie na arenie międzynarodowej, a zwłaszcza w kręgach Światowej Organizacji Zdrowia i Międzynarodowej Organizacji Pracy.

5.1. Rehabilitacja zawodowa w pierwszych latach po wojnie

Rehabilitacja zawodowa zaczęła się rozwijać w Polsce w pierwszych latach powojennych. Bezpośrednim powodem tego była znaczna liczba inwalidów wojennych i cywilnych ofiar wojny. Większość wśród nich stanowiły osoby z uszkodzonym narządem ruchu oraz ociemniali żołnierze. Złe warunki życiowe w czasie wojny spowodowały, że wśród ludności cywilnej znalazło się wiele osób chorych na gruźlicę i inwalidów z powodu gruźlicy.

Z uwagi na historyczny charakter tego rozdziału zachowana będzie w nim terminologia jaka wówczas była stosowana, a więc używany będzie termin "inwalida" czy "inwalidztwo".

Inwalidzi wojenni i cywilne ofiary wojny, wśród których było wielu stosunkowo młodych ludzi, wymagali szybkiego przygotowania do pracy i zatrudnienia. Zaczęto więc organizować krótkoterminowe kursy zawodowe i zatrudniać ich w zwykłych zakładach pracy oraz powstających spółdzielniach inwalidów. Kursy organizowane były w tworzonych w tym czasie zakładach szkolenia inwalidów, przekształconych później w zakłady rehabilitacji zawodowej. Jak podaje Trąmpczyński (1975, s.34): "Po zakończeniu drugiej wojny światowej, a niekiedy tuż po przejściu działań wojennych, inwalidzi, zwłaszcza inwalidzi wojenni, przystąpili niezwłocznie do organizowania spółdzielni. Były to zarówno spółdzielnie handlowe jak i spółdzielnie pracy." W tym miejscu trzeba zaznaczyć, że pierwsze spółdzielnie inwalidów powstały w Polsce już w 1919 r.

W tym czasie za rozwój rehabilitacji zawodowej i zatrudnianie osób niepełnosprawnych odpowiedzialny był Główny Urząd Inwalidzki, który z czasem przekształcił się w Departament Produktywizacji Inwalidów, a następnie w Departament Rehabilitacji Zawodowej w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej.

W celu zaspokojenia wzrastających potrzeb w zakresie szkolenia zawodowego i zatrudnienia osób niepełnosprawnych zaczęły powstawać odpowiednie komórki na szczeblu wojewódzkim w ramach administracji państwowej. W 1950 r. sprawy te zostały przekazane na szczebel powiatowy (Lidke, 1973, s.22).

5.2. Rehabilitacja zawodowa w latach 1950-1960

Powierzenie zadań z zakresu rehabilitacji zawodowej administracji szczebla powiatowego i powołanie w latach pięćdziesiątych około 500 instruktorów rehabilitacji zawodowej w wojewódzkich i powiatowych wydziałach zatrudnienia miało duże znaczenie dla rozwoju tej działalności. Instruktorzy ci zaczęli obejmować pomocą coraz większą liczbę osób niepełnosprawnych, zapewniając im odpowiednie przygotowanie do pracy i zatrudnienie. Jak podaje Lidke (1973, s.22 i 23) służby te w 1952 r. zatrudniły 4.819, w 1954 r. - 16.144, a w 1964 r. już 31.415 inwalidów.

W 1954 r. zostały powołane, istniejące do dnia dzisiejszego, komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia (KIZ), składające się z 2-3 lekarzy i przedstawiciela Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, które działają na szczeblu obwodowym i wojewódzkim.

Do zadań komisji obwodowych należy:

- orzekanie o inwalidztwie (niepełnosprawności) dla celów rentowych, rehabilitacji zawodowej i innych;

- ustalanie okoliczności uzasadniających przyznanie uprawnień do świadczeń rehabilitacyjnych;

- orzekanie o potrzebie przeprowadzenia rehabilitacji zawodowej.

Zadaniem komisji wojewódzkich jest rozpatrywanie odwołań od orzeczeń komisji obwodowych. Komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia stanowią ważne ogniwo w ocenie zdolności do pracy osób niepełnosprawnych a ich orzeczenia, zawierające także wskazania i przeciwwskazania do szkolenia i zatrudnienia stanowią podstawę do udzielania im odpowiedniej porady zawodowej.

Rozwój rehabilitacji zawodowej w latach 1954-1967 przejawiał się nie tylko w szybkim wzroście zatrudnienia inwalidów, lecz także w rozwoju ich szkolenia zawodowego oraz spółdzielczości inwalidów.

W miarę wzrostu zapotrzebowania na lepiej przygotowanych fachowców zakłady szkolenia inwalidów zmniejszyły liczbę kursów krótkoterminowych wydłużając natomiast okresy szkolenia oraz dostosowując je do możliwości inwalidów i potrzeb gospodarki. Stwarzało to szansę wyuczenia się zawodu w zasadniczych szkołach zawodowych i technikach dla tych młodych inwalidów, którzy na skutek ciężkiej niepełnosprawności czy przekroczenia wieku szkolnego nie mogli zdobywać zawodu w szkołach zwykłych. W 1954 r. liczba uczniów w zakładach szkolenia inwalidów wynosiła 2.165 (Lidke, 1973, s.23).

Niezależnie od istnienia specjalnych zakładów szkolenia inwalidów i spółdzielni inwalidów wiele osób niepełnosprawnych przygotowywało się do pracy w zwykłych szkołach i znajdowało także pracę w zwykłych zakładach. Tylko ci, którzy nie mogli osiągnąć wydajności pracy wymaganej przez zwykłe zakłady pracy, znajdowali zatrudnienie w rozwijających się spółdzielniach inwalidów. W 1949 roku została powołana Centrala Spółdzielni Inwalidów, której zadaniem była rozbudowa potencjału gospodarczego w celu zwiększenia zatrudnienia osób niepełnosprawnych, mających trudności w uzyskaniu pracy na otwartym rynku. W 1954 roku liczba spółdzielni inwalidów wynosiła już 338, a liczba zatrudnionych w nich inwalidów 72.938 osób (Trąmpczyński, 1975, s.35).

W latach 1951-52, a następnie w 1956 r. resorty gospodarcze wydały przepisy w sprawie zatrudnienia inwalidów i opieki nad nimi w podległych sobie zakładach pracy. Według tych przepisów zakłady miały zatrudniać tylu inwalidów, ile posiadają stosownych dla nich stanowisk pracy. Nie było więc ustalonego procentowego wskaźnika zatrudnienia inwalidów. Niezależnie od tego zakłady powinny zatrudniać te osoby, które nabyły inwalidztwo w czasie zatrudnienia (Lidke, 1973, s.25).

5.3. Rehabilitacja zawodowa w latach 1960-1989

W 1960 r. Departament Rehabilitacji Zawodowej podobnie jak Departament Pomocy Społecznej został przeniesiony z Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej do Ministerstwa Zdrowia, które następnie przyjęło nazwę - Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej. U podstaw tej decyzji leżała zwyciężająca wówczas koncepcja rehabilitacji kompleksowej. Od tego czasu za rehabilitację zawodową był odpowiedzialny minister zdrowia i opieki społecznej, któremu od 1969 r. prezes Rady Ministrów powierzył także koordynację w zakresie rehabilitacji w kraju.

5.3.1. Rehabilitacja zawodowa w systemie służby zdrowia

W Ministerstwie Zdrowia i Opieki Społecznej Departament Rehabilitacji Zawodowej został przekształcony w Departament Rehabilitacji z uwagi na to, że do zakresu jego działania włączono także rehabilitację leczniczą. Nastepnie na skutek zmniejszania administracji połączono 2 departamenty, tworząc Departament Opieki Zdrowotnej i Rehabilitacji. W obu układach istniał zawsze Wydział Rehabilitacji Zawodowej, do zadań którego należało:

1. Ustalanie polityki resortu zdrowia i opieki społecznej w zakresie rehabilitacji zawodowej inwalidów i innych osób niepełnosprawnych.

2. Opracowywanie programów rozwoju kierunków i form rehabilitacji zawodowej inwalidów i innych osób niepełnosprawnych, a w szczególności w zakresie: poradnictwa zawodowego, przygotowania do pracy realizowanego w ramach resortu zdrowia i opieki społecznej, zatrudnienia, opieki nad zatrudnionymi inwalidami i innymi osobami niepełnosprawnymi.

3. Nadzór nad wydziałami zdrowia i opieki społecznej w zakresie rehabilitacji zawodowej oraz nad podległymi im placówkami realizującymi programy rehabilitacji zawodowej.

4. Opracowywanie zasad współdziałania z innymi resortami, instytucjami i organizacjami społecznymi (związkami inwalidzkimi) dotyczącymi wspólnej realizacji polityki w zakresie rehabilitacji zawodowej inwalidów i innych osób niepełnosprawnych.

Realizując zadania rehabilitacji zawodowej Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej współpracowało w szczególności z Ministerstwem Oświaty i Wychowania w zakresie szkolnictwa zawodowego, z Ministerstwem Pracy, Płac i Spraw Socjalnych w zakresie zatrudnienia, z Zakładem Ubezpieczeń Społecznych w zakresie orzecznictwa inwalidzkiego, z Centralną Radą Związków Zawodowych w zakresie rehabilitacji przemysłowej oraz Związkiem Spółdzielni Inwalidów, a następnie Centralnym Związkiem Spółdzielni Inwalidów i Centralnym Związkiem Spółdzielni Niewidomych, a także Polskim Związkiem Niewidomych, Polskim Związkiem Głuchych, Polskim Związkiem Emerytów, Rencistów i Inwalidów, Związkiem Inwalidów Wojennych, Związkiem Ociemniałych Żołnierzy i Polskim Towarzystwem Walki z Kalectwem (Majewski, 1980, s.34 i 35).

Na szczeblu wojewódzkim rehabilitacja zawodowa należała do kompetencji wydziałów zdrowia i opieki społecznej. Do ich zadań należało m.in.:

1.Ustalanie potrzeb ludności w zakresie rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia inwalidów oraz innych osób niepełnosprawnych.

2. Organizowanie rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia inwalidów i innych osób niepełnosprawnych na terenie województwa.

3. Nadzorowanie podległych placówek świadczących usługi z zakresu rehabilitacji zawodowej, a zwłaszcza poradni rehabilitacji zawodowej i zakładów rehabilitacji zawodowej, sekcji rehabilitacji zawodowej w zespołach opieki zdrowotnej.

4. Współpraca z innymi instytucjami i organizacjami zajmującymi się rehabilitacją zawodową i zatrudnieniem, a w szczególności z miejscowym kuratorium oświaty, które prowadziło specjalne szkoły zawodowe, wydziałem zatrudnienia i spraw socjalnych, terenowym związkiem spółdzielni inwalidów, zakładami szkoleniowo-produkcyjnymi Polskiego Związku Głuchych itp.

Na szczeblu powiatowym zadania z zakresu rehabilitacji zawodowej należały początkowo do obowiązków powiatowych wydziałów zdrowia i opieki społecznej, a od 1975 r. do powstałych wówczas zespołów opieki zdrowotnej. W ramach tych zespołów działały sekcje rehabilitacji zawodowej stanowiące jednostki organizacyjne działu służb społecznych. Zatrudniały one 2-3 pracowników-instruktorów do spraw rehabilitacji zawodowej, którzy realizowali następujące zadania:

1. Opracowywanie danych dotyczących rozmiaru inwalidztwa, planów zatrudnienia inwalidów i sprawozdań z ich realizacji.

2. Świadczenie inwalidom i innym osobom niepełnosprawnym bezpośrednich usług w zakresie rehabilitacji zawodowej, a mianowicie:

- poradnictwa zawodowego - wyboru kierunku szkolenia zawodowego lub zawodu,

- przygotowania do pracy - skierowanie do odpowiedniej placówki szkolenia lub kształcenia zawodowego,

- zatrudnienia - zapewnienia odpowiedniego stanowiska i warunków pracy (pośrednictwa pracy).

3. Współpraca z różnymi placówkami i instytucjami zajmującymi się lub stwarzającymi warunki do rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia inwalidów i innych osób niepełnosprawnych, a mianowicie: ze zwykłymi zakładami pracy, spółdzielniami inwalidów, wydziałem zatrudnienia i spraw socjalnych, wojewódzkim oddziałem ZUS, poradnią wychowawczo-zawodową, związkami inwalidzkimi (Majewski, 1980, s. 36 i nast.).

5.3.2. Rehabilitacja zawodowa w zakładach pracy

Okresem przełomowym dla rozwoju rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych był rok 1967. Ukazał się bowiem wówczas ważny akt prawny, a mianowicie rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 maja 1967 r. w sprawie planowego zatrudnienia inwalidów. Wytyczyło ono kilka podstawowych kierunków działań zmierzających do zapewnienia inwalidom odpowiedniej dla nich pracy. Rozporządzenie zobowiązywało zwykłe zakłady pracy do zatrudniania inwalidów oraz organizowania i prowadzenia ośrodków (warsztatów) rehabilitacji przemysłowej.

5.3.2.1. Zatrudnianie inwalidów

Przede wszystkim zobowiązano zakłady pracy do zatrudniania inwalidów na stanowiskach, na których mogą oni pracować bez szkody dla swego zdrowia, osiągając przeciętną wydajność pracy (nie ustalono procentowego wskaźnika zatrudnienia inwalidów) z tym, że do obowiązków zakładów pracy należało:

- zgłaszanie wolnych stanowisk do komórek zajmujących się pośrednictwem pracy inwalidów (sekcje rehabilitacji zawodowej w zespołach opieki zdrowotnej),

- zatrudnianie inwalidów skierowanych na te stanowiska przez wymienione komórki,

- zapewnienie przeszkolenia zawodowego skierowanym inwalidom,

- przesuwanie, w ramach planów zatrudnienia, pracowników pełnosprawnych ze stanowisk nadających się dla inwalidów w celu zatrudnienia na ich miejsce inwalidów,

- zapewnienie inwalidom warunków pracy odpowiadających wskazaniom i przeciwwskazaniom ustalonym przez komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia,

- organizowanie i dostosowanie stanowisk pracy dla inwalidów skierowanych do pracy, jeśli taka potrzeba istniała,

- stwarzanie inwalidom warunków do podnoszenia kwalifikacji zawodowych,

- zapewnienie inwalidom opieki, w szczególności w zakresie spraw socjalno-bytowych.

Dla realizacji tych zadań zakłady pracy zostały zobowiązane do powoływania wewnątrzzakładowych komisji do spraw zatrudnienia i rehabilitacji inwalidów (w zakładach zatrudniajacych powyżej 500 pracowników) i zakładowych instruktorów inwalidzkich (w zakładach poniżej 500 pracowników).

Dzięki temu rozporządzeniu następował stały wzrost zatrudnienia inwalidów w zwykłych zakładach pracy. Już w ciągu 1970 roku zatrudniono ogólem 37.826 inwalidów, a w 1988 roku 54.750 w tym 27.810 osób (50,8%) zatrudniono w zwykłych zakładach pracy, pozostałe w spółdzielniach inwalidów (Informacja...1989, s.20).

Według danych szacunkowych w końcu lat osiemdziesiątych w zwykłych zakładach pracowało około 600.000 pracowników zaliczonych do jednej z grup inwalidów.

5.3.2.2. Rehabilitacja przemysłowa

Rozporządzenie w sprawie planowego zatrudnienia inwalidów zobowiązywało również zwykłe zakłady pracy do organizowania i prowadzenia w miarę potrzeb i możliwości ośrodków (warsztatów) rehabilitacji przemysłowej. Ośrodki miały być przeznaczone dla pracowników, którzy po wypadku lub dłuższej chorobie wymagają przed podjęciem stałego zatrudnienia, adaptacji i usprawnienia pod nadzorem fachowego personelu lekarsko-technicznego oraz dla pracowników zatrudnionych przy pracach szczególnie szkodliwych dla zdrowia.

Rehabilitacja przemysłowa (Industrial Rehabilitation Unit) po raz pierwszy została zorganizowana w Wielkiej Brytanii w Egham, Surrey w 1943 r. a zalecenia rozwoju tej formy rehabilitacji zostały wprowadzone do angielskiej ustawy w sprawie zatrudnienia osób niepełnosprawnych z 1944 r. (Rehabilitation...1965, s.19).

Jest to forma rehabilitacji łącząca w sobie elementy rehabilitacji leczniczej i zawodowej. Prowadzi ją zakład pracy dla swoich pracowników, którzy stali się niepełnosprawnymi na skutek przewlekłej choroby, wypadku lub szkodliwych dla zdrowia warunków pracy a także utracili okresowo zdolność do wykonywania dotychczasowej pracy lub zdolność ta została znacznie ograniczona.

Celem rehabilitacji przemysłowej jest:

1. przywrócenie pracownikowi niepełnosprawnemu możliwości odzyskania pełnej sprawności fizycznej i psychicznej, a dzięki temu zdolności do pracy na dotychczasowym stanowisku lub w dotychczasowym zawodzie;

2. przygotowanie pracownika niepełnosprawnego do pracy na nowym stanowisku lub w nowych warunkach pracy, przy wykorzystaniu nabytych umiejętności i doświadczenia zawodowego, jeśli obniżenie zdolności do pracy ma charakter trwały.

Rehabilitacja przemysłowa ma charakter działalności profilaktycznej i dotyczy pracowników, u których okresowa niepełnosprawność mogłaby przekształcić się w trwałą, jeśli w odpowiednim czasie nie zostałyby podjęte stosowne działania rehabilitacyjne.

Podstawową metodą postępowania jest tutaj odpowiednio dobrana praca wspomagana przez zabiegi lecznicze i usprawniające.

Mówiąc o odpowiednio dobranej pracy mamy na myśli takie jej elementy, jak:

- stanowisko pracy z niezbędnym dla konkretnego pracownika przystosowaniem,

- rodzaj czynności i operacji zawodowych,

- warunki pracy.

Wykonywanie pracy powinno przyczyniać się do systematycznego podnoszenia sprawności (terapia pracą), a tym samym zdolności do pracy, która powinna odbywać się także w warunkach przynajmniej nieszkodliwych dla zdrowia i nie pogłębiających już istniejących niepełnosprawności. Jak piszą Nadolski i Janowicz (1974, s.131) "dobór czynności roboczych pacjenta dokonywany jest zgodnie z zasadą, że celem nie jest wydajność produkcyjna, lecz odzyskanie sprawności i powrót do zdrowia. Czynniki technologiczne, jak: ruchy robocze, czynności oraz warunki otaczające środowisko robocze - wykorzystywane są przede wszystkim jako czynniki lecznicze i rehabilitacyjne".

Wykonywaniu pracy na dobranym stanowisku powinny towarzyszyć odpowiednie zabiegi lecznicze i rehabilitacyjne. Wspomniani wyżej autorzy (s.132) piszą w tej sprawie: "Odpowiednio dobrane czynności robocze w warunkach warsztatowych koreluje się zawsze z ćwiczeniami ruchowymi, ogólnokondycyjnymi i selektywnymi na sali gimnastycznej, zabiegami fizyko- i hydroterapeutycznymi, a w razie potrzeby zaopatrzeniem ortopedycznym."

Takie zintegrowane postępowanie przyczynia się do możliwie najlepszego i najszybszego przywrócenia sprawności uszkodzonego narządu i całego organizmu, przyspieszenia adaptacji psychicznej po doznanym urazie lub chorobie i powrotu do pracy na tym samym lub zbliżonym stanowisku pracy.

Zatrudnianie pracowników niepełnosprawnych w ramach rehabilitacji przemysłowej należy odróżnić od zatrudniania osób niepełnosprawnych przez zwykłe zakłady pracy. W pierwszym przypadku praca ma charakter terapeutyczny i służy przyspieszeniu procesu odzyskania pełnej sprawności; ma więc uzupełniać w pewnym sensie leczenie. Nie ma tutaj rygorów co do wydajności pracy a nawet zakłada się, że jest ona niższa. Również czas pracy ustala się w zależności od potrzeb i możliwości pracownika.

Natomiast w przypadku zatrudnienia pracownika niepełnosprawnego w zwykłym zakładzie, praca odbywa się wprawdzie na stanowisku dobranym do jego psychofizycznych możliwości lecz osiąga on normalną wydajność bez szkody dla swego zdrowia (pogłębiania swej niepełnosprawności). Nie jest to stanowisko o charakterze terapeutycznym.

Rehabilitacja przemysłowa może być organizowana w różnych formach, a mianowicie:

- na specjalnie wyodrębnionych stanowiskach pracy spełniających warunki do przeprowadzania rehabilitacji przemysłowej. Liczba takich stanowisk ustalana jest w zależności od liczby pracowników wymagających rehabilitacji przemysłowej;

- w zakładowym ośrodku rehabilitacji przemysłowej służącym w zasadzie pracownikom jednego zakładu pracy;

- w międzyzakładowym ośrodku rehabilitacji przemysłowej służącym pracownikom kilku zakładów należących do tej samej branży.

Mniejsze zakłady pracy, w których liczba pracowników wymagających rehabilitacji przemysłowej jest stosunkowo mała, korzystają na ogół z tej pierwszej formy. Jest ona najłatwiejsza i najtańsza.

Zakłady duże zatrudniające setki czy nawet tysiące pracowników organizują zakładowe lub międzyzakładowe ośrodki rehabilitacji przemysłowej. Składają sie one z:

- działu rehabilitacji leczniczej, do zadań którego należy realizacja programu rehabilitacji pracowników niepełnosprawnych w części dotyczącej usprawniania fizycznego; bazuje on z reguły na przemysłowej służbie zdrowia, z tym, że dodatkowo posiada gabinety fizykoterapii, kinezyterapii itp.;

- działu rehabilitacji zawodowej, na który składają się warsztaty produkcyjne ze stanowiskami dobranymi dla potrzeb rehabilitacji przemysłowej i ewentualnie wyodrębnione stanowiska pracy w innych oddziałach, na których realizuje się program rehabilitacji zawodowej.

Przykładami zakładowych ośrodków rehabilitacji przemysłowej mogą być ośrodki w Zakładach Motoryzacyjnych (Vauxhall Motors) w Luton w Wielkiej Brytanii czy w Fabryce Samochodów "Fiat" w Turynie. W Polsce takie ośrodki prowadziły: Fabryka Samochodów Osobowych w Warszawie i Fabryka Wagonów Kolejowych "Pafawag" we Wrocławiu. Natomiast przykładem ośrodka międzyzakładowego był Ośrodek Rehabilitacji Przemysłowej funkcjonujący jako Zakład Instytutu Ortopedii i Rehabilitacji Akademii Medycznej w Poznaniu, który obejmował swoimi usługami niepełnosprawnych pracowników kilku zakładów pracy braży metalowej z terenu tego miasta. Koszty prowadzenia rehabilitacji przemysłowej ponoszą oczywiście zakłady pracy.

5.3.3. Rozwój spółdzielczości inwalidów

Z inicjatywy Ogólnokrajowej Zarobkowej Spółdzielni Inwalidów Wojennych RP w 1949 r. ówczesny Centralny Związek Spółdzielczy powołał Centralę Spółdzielni Inwalidów, która postawiła sobie za zadanie pomoc istniejącym spółdzielniom w dalszym ich rozwoju oraz powoływanie nowych. W 1954 r. w wyniku odgórnej decyzji nastąpiło połączenie czterech central spółdzielczych w jeden Centralny Związek Spółdzielczości Pracy. Wówczas nastąpił upadek wielu spółdzielni. Niedostateczna troska o spółdzielnie inwalidów i zatrudnionych w nich pracowników zrodziła tendencję do powołania niezależnej organizacji. Starania Związku Inwalidów Wojennych i Ogólnokrajowego Komitetu Organizacyjnego Związku Spółdzielni Inwalidów doprowadziły do powstania w 1957 r. Związku Spółdzielni Inwalidów, (który w 1961 otrzymał uprawnienia centralnego związku), a w jego ramach Związku Spółdzielni Niewidomych. Zaczęły także powstawać związki wojewódzkie, które w 1975 r. po terytorialnych zmianach w organizacji administracji państwowej przekształciły się w regionalne związki spółdzielni inwalidów. W 1980 r. Związek Spółdzielni Inwalidów, przekształcił się w Centralny Związek Spółdzielni Inwalidów, a Związek Spółdzielni Niewidomych w Centralny Związek Spóldzielni Niewidomych.

Spółdzielnie inwalidów stanowiły od początku jedną z charakterystycznych cech tworzącego się polskiego modelu rehabilitacji, łączyły cele gospodarcze z celami rehabilitacyjnymi, zapewniając pracę inwalidom z różnymi rodzajami i stopniem niepełnosprawności oraz tworząc i organizując pracę nakładczą.

Oprócz pracy zapewniały zatrudnionym osobom niepełnosprawnym usługi lecznicze, rehabilitacyjne, socjalne, kulturalne itp. Polskie spółdzielnie inwalidów nie były odpowiednikami zakładów pracy chronionej organizowanych np. w krajach zachodnich, gdzie są one subwencjonowane. Przywileje ekonomiczne spółdzielni inwalidów to zwolnienia i ulgi podatkowe, a następnie przeznaczanie uzyskanych w ten sposób środków na pokrycie kosztów rehabilitacji leczniczej, zawodowej i społecznej. Drugim przywilejem było prawo wyłączności produkcji niektórych towarów i świadczenia niektórych usług. Niewiele jest krajów na świecie, które rozwiązują problemy zatrudnienia osób niepełnosprawnych na zasadach spółdzielczych. Kraje, które zaczęły organizować u siebie spółdzielnie inwalidów, jak: była Czechosłowacja, Włochy i dawna Niemiecka Republika Demokratyczna, wzorowały się na Polsce.

Zasady działalności rehabilitacyjnej ustalał Związek Spółdzielni Inwalidów a po roku 1980 Centralny Związek Spółdzielni Inwalidów i Centralny Związek Spółdzielni Niewidomych. Należały do nich: szczegółowe procedury postępowania rehabilitacyjnego, zadania służb rehabilitacyjnych, standardy obowiązujące w zakładach pracy chronionej, przychodniach rehabilitacyjnych, ośrodkach rehabilitacyjno-wypoczynkowych, sanatoriach, na turnusach rehabilitacyjnych, w procesie rehabilitacji podstawowej oraz zasady gospodarki funduszem rehabilitacji inwalidów tworzonym w spółdzielniach ale w pewnej części przekazywanym na fundusze scentralizowane w związkach regionalnych i centralnych (CZSI i CZSN). W końcu lat osiemdziesiątych zasady gospodarki tym funduszem uchwalały kolejne zjazdy delegatów centralnych związków.

Na przestrzeni lat ukazało się kilka uchwał i pozporządzeń Rady Ministrów określających cele, zadania oraz warunki rozwoju spółdzielczości inwalidów i spółdzielczości niewidomych (1967, 1973, 1985). Na przykład uchwała nr 281 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 1973 r. w sprawie zapewnienienia warunków dalszego rozwoju spółdzielczości inwalidów (M.P. nr 56), wychodząc naprzeciw społecznej potrzebie obejmowania rehabilitacją zawodową coraz większej liczby osób niepełnosprawnych, nakładała na spółdzielczość inwalidów następujące zadania:

1. Zatrudnianie inwalidów, zwłaszcza ciężko poszkodowanych, którzy ze względu na stan zdrowia lub brak kwalifikacji nie mogą być zatrudnieni w zwykłych zakładach pracy.

2. Organizowanie stanowisk i zakładów pracy chronionej dla inwalidów wymagających zatrudnienia w warunkach specjalnych, zwłaszcza psychicznie chorych, umysłowo upośledzonych, niewidomych i inwalidów z ciężkimi uszkodzeniami narządu ruchu.

3. Organizowanie zatrudnienia w systemie pracy nakładczej i w skróconym wymiarze czasu pracy, szczególnie dla ciężko poszkodowanych inwalidów zamieszkałych na wsi i w małych miastach.

4. Organizowanie różnych form szkolenia zawodowego dla inwalidów zatrudnionych w spółdzielniach inwalidów, zwłaszcza dla młodych pracowników.

5. Zapewnienie zatrudnionym inwalidom właściwych warunków pracy.

W latach siedemdziesiątych zgodnie z obowiązującymi wówczas przepisami, spółdzielnia inwalidów musiała osiągać ustalony przez wojewodę wskaźnik zatrudnienia inwalidów i osób traktowanych na równi z inwalidami. W skali wszystkich spółdzielni na terenie województwa wskaźnik ten wynosił 70%, z tym, że mógł być różny w poszczególnych spółdzielniach. Do stanu zatrudnienia inwalidów w spółdzielniach inwalidów zaliczało się:

- pracowników posiadających jedną z grup inwalidzkich orzeczoną przez komisję lekarską do spraw inwalidztwa i zatrudnienia,

- inwalidów wojennych i wojskowych bez względu na stopień utraty zdolności do zarobkowania,

- emerytów zatrudnionych w spółdzielniach ochrony mienia,

- inne osoby z organiczoną zdolnością do pracy bez orzeczonych grup, które zgodnie z zarządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 1975 r. (a następnie z 1987 r.) posiadały wskazania do zatrudnienia w warunkach dostosowanych do stanu zdrowia, wydane przez specjalistyczną placówkę służby zdrowia.

Od tego czasu w terminologii rehabilitacyjnej obok terminu: inwalida - zaczęło funkcjonować pojęcie osoba o ograniczonej sprawności do pracy traktowana na równi z inwalidami.

Spółdzielczość inwalidów w 19881 roku m.in.:

1. Zatrudniała ogółem 187.949 inwalidów i osób traktowanych na równi z inwalidami w 422 spółdzielniach, z których 161 było w całości zakładami pracy chronionej a w pozostałych funkcjonowało prawie 200 takich zakadów oraz 2500 indywidualnych stanowisk pracy chronionej.

2. Zatrudniała około 72.500 inwalidów w zakładach i na stanowiskach pracy chronionej.

3. Przyjęła do pracy ponad 20.000 inwalidów i osób niepełnosprawnych, w tym 10.500 do pracy nakładczej.

4. Zatrudniała w działach rehabilitacji spółdzielni i przychodniach prawie 7000 osób, a wśród nich: lekarzy, psychologów, pielęgniarki, magistrów w.f., techników fizjoterapii, asystentów socjalnych, organizatorów szkolenia, lektorów niewidomych, tłumaczy języka migowego i innych.

5. Prowadziła regionalne przychodnie rehabilitacyjne zajmujące się oceną zdolności do pracy i poradnictwem zawodowym dla osób niepełnosprawnych kierowanych do spółdzielni inwalidów, oraz badaniami profilaktycznymi i oceną warunków pracy w spółdzielniach.

6. Prowadziła różne formy przygotowania do pracy - od szkolenia przywarsztatowego do kształcenia zawodowego dającego pełne kwalifikacje. Istniało 12 szkół prowadzonych przez spółdzielnie i CZSI.

7. Prowadziła 6 sanatoriów, około 100 ośrodków rehabilitacyjno-wypoczynkowych i wypoczynkowych a także turnusy rehabilitacyjne, kolonie itp.

8. Korzystała z ulg i zwolnień podatkowych a uzyskane środki gromadziła na funduszu rehabilitacji inwalidów, finansując działalność rehabilitacyjną i związane z nią inwestycje.

Spółdzielczość inwalidów stanowiła zawsze bazę dla zatrudniania osób umysłowo upośledzonych, psychicznie chorych, niewidomych, z ciężkimi uszkodzeniami narządu ruchu itp. Spółdzielnie inwalidów i Centralny Związek Spółdzielni Inwalidów spełniały podobną rolę jak wyspecjalizowane organizacje w krajach zachodnich zajmujące się zatrudnieniem chronionym. Dla przykładu można tutaj wymienić Organizację "Remploy" w Wielkiej Brytanii, Krajową Organizację Zakładów Pracy Chronionej (Nationaal Overleg Social Werkplaatsen) w Holandii czy Organizację "Samhall" w Szwecji.

Stworzony przez spółdzielczość inwalidów i niewidomych system rehabilitacji wspierała rozbudowana infrastruktura. Należały do niej jednostki zaplecza technicznego tzw. zakłady usług technicznych funkcjonujące w ramach regionalnych związków oraz Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy i Zakład Badawczy, które następnie przekształciły się w Centrum Naukowo-Badawcze Spółdzielczości Inwalidów. Działalność naukowo-badawcza CNBSI dawała koncepcji rehabilitacji w spółdzielniach podstawy teoretyczne. Książki, raporty z badań, biuletyny informacyjne, kwartalnik Problemy Rehabilitacji Zawodowej,1 znane były w środowiskach zajmujących się tą problematyką. Ożywione kontakty międzynarodowe i konferencje, liczne wyjazdy grup specjalistów dawały okazję do wymiany doświadczeń. W ten sposób polska spółdzielczość inwalidów była obecna na arenie międzynarodowej.

5.3.4. Polski model rehabilitacji

Na przestrzeni lat powstał w Polsce zbiór ogólnych zasad postępowania rehabilitacyjnego oraz system organizacji usług rehabilitacyjnych, określany jako polski model rehabilitacji. Wielką rolę w tworzeniu tego modelu odegrał prof. Wiktor Dega, który sprecyzował cztery podstawowe zasady dla polskiego modelu rehabilitacji:

- powszechność, tzn. rehabilitacja wprowadzona jest do wszystkich podstawowych dyscyplin medycznych i dostępna jest dla wszystkich;

- wczesne jej zapoczątkowanie, już w okresie leczenia, a nie po jego zakończeniu;

- kompleksowość, czyli uwzględnianie wszystkich problemów i potrzeb rehabilitacyjnych osób niepełnosprawnych (patrz: Rehabilitacja kompleksowa - rozdział 3);

- ciągłość, tj. ścisłe połączenie rehabilitacji leczniczej z rehabilitacją zawodową i społeczną.

W polskim systemie organizacji rehabilitacji państwo było odpowiedzialne za rehabilitację i zobowiązane do organizowania usług rehabilitacyjnych (placówek) w celu zaspokojenia wszystkich potrzeb w tym względzie. Koordynowało także wszelką działalność rehabilitacyjną w kraju. Szczególną rolę pełniła w tym systemie spółdzielczość inwalidów oraz związki osób niepełnosprawnych jak: Polski Związek Niewidomych, Polski Związek Głuchych i inne organizacje, które rozwiązują specyficzne problemy swoich niepełnosprawnych członków i stanowią uzupełnienie działalności państwa na rzecz osób niepełnosprawnych (Encyklopedyczny słownik...1986, s.216).

W 1970 roku Światowa Organizacja Zdrowia na posiedzeniu Biura Europejskiego zaakceptowała polski model rehabilitacji i uznała go za godny naśladowania (Milanowska, 1991, s.6)

Tak znaczny rozwój i wyniki w zakresie rehabilitacji zawodowej były możliwe dzięki stworzeniu w okresie powojennym warunków do rozwoju tej dziedziny, a także dzięki pojawieniu się kilku wybitnych osobistości, które swoją wiedzą, fachowością, kompetencją i zaangażowaniem potrafiły stworzyć podstawy naukowe i organizacyjne oraz pokonać liczne przeszkody na tej trudnej drodze. Należał do nich profesor Wiktor Dega, twórca polskiej rehabilitacji, który jako lekarz ortopeda dostrzegł również konieczność i potrzebę rehabilitacji zawodowej i społecznej swoich niepełnosprawnych pacjentów. Jako wieloletni kierownik Instytutu Ortopedii i Rehabililtacji Akademii Medycznej w Poznaniu przyczynił się do znacznego rozwoju rehabilitacji w naszy kraju. Jego dorobek naukowy w tym zakresie zyskał wielkie uznanie na arenie krajowej i międzynarodowej, za co uzyskał liczne odznaczenia i nagrody.

Przede wszystkim wymienić także trzeba profesora Mariana Weissa wybitnego organizatora i propagatora kompleksowej rehabilitacji osób niepełnosprawnych zapoczątkowanej przez prof. W. Degę. Był wieloletnim dyrektorem Stołecznego Centrum Rehabilitacji Schorzeń Narządu Ruchu (STOCER) w Konstancinie.

Nieoceniony wkład w tworzenie podstaw naukowych i kształcenia kadr dla potrzeb rehabilitacji ma profesor Aleksander Hulek, który rozpropagował polskie osiągnięcia na arenie międzynarodowej. Przyczynił się do tego, że Światowa Organizacja Zdrowia i Międzynarodowa Organizacja Pracy:

- powierzały Polsce organizację licznych konferencji i seminariów poświęconych rehabilitacji osób niepełnosprawnych,

- przysyłały swoich stypendystów, którzy poznawali polskie rozwiązania dotyczące rehabilitacji osób niepełnosprawnych,

- wysyłały polskich ekspertów do innych krajów, aby tam pomagali organizować rehabilitację osób niepełnosprawnych i szkolić personel w oparciu o polskie doświadczenia.

Przez wiele lat pracował jako specjalista do spraw rehabilitacji w Organizacji Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku oraz pełnił odpowiedzialne funkcje w Międzynarodowej Organizacji Rehabilitacji (Rehabilitation International).

Naukowe podstawy dla działalności rehabilitacyjnej w spółdzielczości inwalidów stworzył natomiast doc. dr hab. Bolesław Trąmpczyński, będąc przez wiele lat dyrektorem Zakładu Badawczego Związku Spółdzielni Inwalidów.

W końcu należy wymienić Tomasza Lidke, który jako wieloletni dyrektor Departamentu Rehabilitacji Zawodowej w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej a następnie Departamentu Rehabilitacji w Ministerstwie Zdrowia i Opieki Społecznej był głównym organizatorem rehabilitacji zawodowej w naszym kraju, od pierwszych lat po wojnie do swojej śmierci w 1974 r.

Należy przypomnieć, że rok 1981 został ogłoszony przez Organizację Narodów Zjednoczonych Międzynarodowym Rokiem Inwalidów i Osób Niepełnosprawych. W związku z tym powołano Ogólnopolski Komitet Międzynarodowego Roku Inwalidów i Osób Niepełnosprawnych a wynikiem jego działania było m.in. przyjęcie w 1982 r. przez Sejm uchwały w sprawie inwalidów i osób niepełnosprawnych (M.P. nr 22). Porusza ona m.in. istotne sprawy związane z rehabilitacją zawodową oraz pracą inwalidów i osób niepełnosprawnych. Zwraca uwagę na konieczność:

1. zapewnienia dzieciom i młodzieży niepełnosprawnej wzmożonej opieki pedagogicznej dostosowanej do charakteru niepełnosprawności, pozwalającej na wszechstronny rozwój osobowości poprzez zapewnienie uczęszczania do powszechnie dostępnych przedszkoli i szkół zapewniając dzieciom, dla których jest to niezbędne z uwagi na ich upośledzenie, realizowanie obowiązku szkolnego w specjalnych placowkach oświatowo-wychowawczych. Dotyczy to także kształcenia zawodowego;

2. zapewnienie inwalidom i osobom niepełnosprawnym możliwości realizacji prawa do pracy, w zakresie odpowiadającym ich uzdolnieniom, kwalifikacjom i stanowi zdrowia.

W tym celu, stwierdza uchwała, należy zagwarantować im odpowiednie przygotowanie do pracy a także zatrudnienie w otwartych zakładach pracy, przy zapewnieniu dla tych zakładów odpowiednich preferencji, np. podatkowych. Szczególne zadania w tym zakresie spoczywają na spółdzielniach inwalidów, którym priorytety zaopatrzeniowe i finansowe powinny stwarzać pełne możliwości zwiększania miejsc pracy dla inwalidów. Rehabilitacja i pełne zatrudnienie inwalidów powinno być podstawowymi zadaniami spółdzielczości inwalidów.

Na podstawie tej uchwały, w październiku 1982 r. powstała przy Radzie Ministrów, Rada do Spraw Ludzi Starszych, Inwalidów i Osób Niepełnosprawnych, do zadań której należała troska o sprawy inwalidów i osób niepełnosprawnych oraz zabieganie o realizację zadań wyszczególnionych we wspomnianej uchwale.

5.4. Rehabilitacja zawodowa po 1989 roku

Zmiany polityczne i gospodarcze zapoczątkowane w Polsce w 1989 r. spowodowały także konsekwencje dla ogólnej polityki socjalnej, w tym również dla rehabilitacji zawodowej. Wprowadzanie gospodarki wolnorynkowej spowodowało dość bolesny kryzys gospodarczy, który w poważnym stopniu dotknął także osoby niepełnosprawne i placówki je zatrudniające. Jak wykazuje doświadczenie, w okresach kryzysów gospodarczych osoby niepełnosprawne są zwalniane z pracy w pierwszej klejności i jako ostatnie są przyjmowane do pracy. Jest to zjawisko powszechne, występujące nie tylko u nas, lecz także w innych krajach.

Nastąpiły zmiany w organizacji rehabilitacji zawodowej.

1. W grudniu 1989 r. na mocy ustawy o zatrudnieniu niektóre elementy rehabilitacji zawodowej (poradnictwo zawodowe i pośrednictwo pracy) przeszły z gestii ministra zdrowia i opieki społecznej w gestię ministra pracy i polityki socjalnej.

2. W 1990 roku zostały rozwiązane wszystkie centrale spółdzielcze w tym także Centralny Związek Spółdzielni Inwalidów i Centralny Związek Spółdzielni Niewidomych, które zrzeszały spółdzielnie inwalidów, reprezentowały je wobec władz, prowadziły placówki rehabilitacyjno-socjalne oraz koordynowały działalność rehabilitacyjną, socjalną i szkoleniową, ustalały procedury postępowania rehabilitacyjnego, zajmowały się dystrybucją środków gromadzonych na scentralizowanym funduszu rehabilitacji inwalidów.

3. W 1991 r. rozwiązano powołaną w 1982 r. Radę do Spraw Ludzi Starszych, Inwalidów i Osób Niepełnosprawnych.

W wyniku dokonujących się zmian gospodarczych - likwidacji wielu przedsiębiorstw i ograniczeniu zatrudnienia w zwykłych zakładach wiele osób niepełnosprawnych straciło pracę bądź zostało zmuszonych do przejścia na rentę inwalidzką lub wcześniejszą emeryturę. Szczególnie negatywnie zmiany w gospodarce odbiły się na spółdzielniach inwalidów. Wiele osób niepełnosprawnych zostało zwolnionych z pracy, a powszechnym zjawiskiem stało się ograniczenie działalności rehabilitacyjno-socjalnej. Jak pisze A. Pałka (1991, s.21) - "Unieważnienie uchwał rady, zarządu i zjazdów Centralnego Związku Spółdzielni Inwalidów spowodowało, że przestał istnieć cały system formalno-prawny, na którym oparta była realizacja procesu rehabilitacji zawodowej i społecznej. Na dzień dzisiejszy nie są więc określane zasady funkcjonowania zespołów rehabilitacyjnych, przychodni, zakładów pracy chronionej, rehabilitacji podstawowej, a przede wszystkim zasady wydatkowania funduszu rehabilitacji inwalidów; enigmatyczne wykładnie ministerialne prowadzą tu do dobrowolności graniczącej z chaosem... Rodzi to ogromne niebezpieczeństwo, a mianowicie możliwość odchodzenia spółdzielczości inwalidów od realizacji jej statutowych zadań."

I chociaż niektóre procedury zostały potem ustalone, nie udało się ocalić wszystkiego co było dobre w poprzednim modelu rehabilitacji w spółdzielczości inwalidów.

Istotny wpływ na usytuowanie rehabilitacji zawodowej w strukturach państwowych miała ustawa z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych (Dz.U. nr 46, poz. 201). Wprowadza ona szereg istotnych zmian.

5.4.1. Zakres pojęcia osoba niepełnosprawna

Na wstępie trzeba wyjaśnić, że ustawa z 1991 r. wprowadza pojęcie osoba niepełnosprawna w miejsce dotychczas stosowanego określenia inwalida. Według tej ustawy osoby niepełnosprawne to osoby o istotnym ubytku zdolności fizycznych, psychicznych lub umysłowych ograniczających zdolność do wykonywania pracy zarobkowej. O ubytku tym orzekają komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia w formie orzeczenia o inwalidztwie wraz z ustaleniem wskazań i przeciwwskazań dotyczących przeszkolenia zawodowego i zatrudnienia danej osoby. Pojęcie osoby niepełnosprawne w rozumieniu tej ustawy, odnosi się więc do osób, które zostały zaliczone do jednej z grup (inwalidów) określanych dawniej jako inwalidzi. Nie zaliczamy zatem do nich osób, które określane były dawniej jako osoby traktowane na równi z inwalidami, nie posiadających grup inwalidzkich, a jedynie wskazania do pracy w warunkach spóldzielczości inwalidów, orzeczone przez specjalistyczne placówki służby zdrowia. Ograniczenie zdolności do pracy na skutek niepełnosprawności obecnie orzeka się tylko wobec osób formalnie posiadających inwalidztwo.

5.4.2. Pełnomocnik do Spraw Osób Niepełnosprawnych

Ustawa z 1991 r. o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych wprowadza stanowisko Pełnomocnika do Spraw Osób Niepełnosprawnych w randze sekretarza stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Socjalnej. Jest to sprawa bardzo istotna, gdyż po raz pierwszy w naszym kraju problemy osób niepełnosprawnych zyskały sobie tak wysoką rangę na szczeblu rządowym. Do ogólnych zadań Pełnomocnika należy:

- opracowywanie założeń polityki w zakresie zatrudnienia, rehabilitacji oraz warunków pracy osób niepełnosprawnych;

- koordynacja działań w zakresie życia społecznego i zawodowego osób niepełnosprawnych;

- opiniowanie projektów aktów normatywnych dotyczących zatrudnienia, rehabilitacji oraz warunków życia osób niepełnosprawnych;

- dokonywanie okresowej oceny realizacji zadań w zakresie zatrudnienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych.

Pełnomocnik jest więc koordynatorem działań na rzecz osób niepełnosprawnych. Poprzez prawo do opiniowania aktów normatywnych ma on także możliwość zapobiegania ewentualnym przepisom dyskryminującym te osoby.

Spośród 14 szczegółowych zadań Pełnomocnika określonych w uchwale nr 112 Rady Ministrów z 1991 r. w sprawie utworzenia stanowiska sekretarza stanu Pełnomocnika do Spraw Osób Niepełnosprawnych, aż 12 dotyczy spraw związanych z rehabilitacją zawodową oraz zatrudnianiem i warunkami pracy osób niepełnosprawnych. Problemy ich aktywizacji zawodowej stanowią więc istotę i dominującą część zadań Pełnomocnika. Jest to szczególnie ważne w okresie kryzysu gospodarczego i trudności na rynku pracy.

Dla realizacji swoich zadań Pełnomocnik do Spraw Osób Niepełnosprawnych posiada biuro, stanowiące komórkę organizacyjną Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej. Sprawuje on także nadzór merytoryczny nad wojewódzkimi ośrodkami do spraw zatrudnienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych, które realizują politykę na szczeblu wojewódzkim.

5.4.3. Pośrednictwo pracy i poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych

Dość istotne zmiany nastąpiły także w zakresie pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego oraz szkolenia osób niepełnosprawnych. Zgodnie z ustawą z 1991 r. należą one do kompetencji wyspecjalizowanych służb rejonowych urzędów pracy oraz wojewódzkich ośrodków do spraw zatrudnienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych utworzonych w ramach wojewódzkich urzędów pracy.

Zgodnie z zaleceniami Międzynarodowej Organizacji Pracy, zadania pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego zostały przekazane z zespołów opieki zdrowotnej (sekcji rehabilitacji zawodowej) do rejonowych urzędów pracy, których głównym zadaniem jest pomoc osobom poszukującym pracy w znalezieniu odpowiedniego zatrudnienia. Jest to słuszne ponieważ poradnictwo zawodowe i pośrednictwo pracy dla osób niepełnosprawnych ma wiele zasad i metod wspólnych lub podobnych do poradnictwa i pośrednictwa dla osób pełnosprawnych. Ma jednak także swoją specyfikę. Z tego też powodu zajmują się nimi odpowiednio do tego celu przygotowani pracownicy - specjalne służby rejonowych urzędów pracy. Orzecznictwo lekarskie dla potrzeb poradnictwa wykonują zakłady opieki zdrowotnej, natomiast badania psychologiczno-pedagogiczne mogą być zalecane uprawnionym do tego jednostkom.

Nowymi instytucjami są również wojewódzkie ośrodki do spraw zatrudnienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Mają one wiele elementów wspólnych z dawnymi poradniami rehabilitacji zawodowej działającymi w ramach wojewódzkich przychodni rehabilitacyjnych. Jak sama nazwa wskazuje zakres ich działania nie ogranicza się wyłącznie do spraw zatrudnienia, lecz obejmuje także inne problemy rehabilitacyjne osób niepełnosprawnych.

Do ich zadań w zakresie rehabilitacji zawodowej należy:

- opracowywanie wojewódzkich programów zatrudniania osób niepełnosprawnych zdolnych do pracy,

- organizacja szkolenia i przekwalifikowywania osób niepełnosprawnych,

- współpraca z rejonowymi urzędami pracy oraz organami samorządu terytorialnego w zakresie działań na rzecz aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych,

- doradztwo w zakresie rehabilitacji zawodowej i społecznej,

- rozpoznawanie potrzeb osób niepełnosprawnych w zakresie wyposażenia w pomoce osobiste, sprzęt ortopedyczny, protezy, a także w środki lokomocji dostosowane konstrukcyjnie do potrzeb wynikających z niepełnosprawnoścci oraz przedstawianie wniosków w tym zakresie właściwym podmiotom do ralizacji,

- opracowanie programu likwidacji barier architektonicznych.

Godne podkreślenia jest zwłaszcza doradztwo dla osób niepełnosprawnych podejmujących własną działalność gospodarczą. Wobec trudności w zatrudnianiu na otwartym rynku pracy, stwarzanie im możliwości do prowadzenie własnej działalności gospodarczej jest dla nich wielką szansą i powinno być ze wszech miar popierane.

Osoby niepełnosprawne, podejmujące własną działalność gospodarczą mogą otrzymać pożyczkę na jej rozpoczęcie z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w wysokości 25-krotnego przeciętnego wynagrodzenia. Może ona ulec umorzeniu w 50% pod warunkiem prowadzenia tej działalności przez okres co najmniej 24 miesięcy. Podejmujący taką działalność mogą także, na podstawie ustawy z 1990 r. o pomocy społecznej, otrzymać z budżetu gminy świadczenia w celu ekonomicznego usamodzielnienia

Ustawa zwraca uwagę na konieczność organizowania dla osób niepełnosprawnych szkolenia zawodowego i przekwalifikowania. Wynika to z nowej sytuacji na rynku pracy.Wiele osób niepełnosprawnych traci pracę na skutek braku kwalifikacji zawodowych lub braku kwalifikacji potrzebnych na rynku pracy. Osoby niepełnosprawne chcąc się utrzymać lub uzyskać pracę na otwartym rynku pracy muszą posiadać poszukiwane i wysokie kwalifikacje zawodowe, aby skutecznie współzawodniczyć z osobami pełnosprawnymi. Stąd konieczność zapewnienia im takich kwalifikacji.

5.4.4. Obowiązki i uprawnienia zakładów pracy w zakresie zatrudniania osób niepełnosprawnych

Zgodnie z ustawą o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych zakłady pracy zatrudniające co najmniej 50 pracowników są zobowiązane do zatrudnienia 6% pracowników niepełnosprawnych. Jeśli tego wskaźnika nie osiągają, wpłacają odpowiednie sumy na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Jest to wpłata w wysokości iloczynu połowy przeciętnego wynagrodzenia i liczby etatów odpowiadającej różnicy pomiędzy zatrudnieniem zapewniającym osiągnięcie wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wysokości 6% i rzeczywistym zatrudnieniem osób niepełnosprawnych. Wpłata ta może być odpowiednio pomniejszona w przypadku zlecania prac do wykonania zakładom pracy chronionej. Obniżenie to równa się wówczas wynagrodzeniom wypłacanym przez zakłady pracy chronionej pracownikom wykonującym te prace.

W stosunku do dawnego systemu zatrudnienia osób niepełnosprawnych jest to dość istotna zmiana. Na podstawie rozporządzenia z dnia 9 maja 1967 r. o planowym zatrudnieniu inwalidów zakłady pracy miały obowiązek zatrudniania osób niepełnosprawnych, o ile posiadały stanowiska pracy nadające się dla nich lub nadające się po ewentualnej ich adaptacji (przystosowaniu). Obecnie obowiązek ten mają wszystkie zakłady także te, które nie mają takich możliwości i nigdy nie osiągną wymaganego wskaźnika, jak np. kopalnie węgla, przemysł hutniczy, stocznie itp.

Drugim obowiązkiem zakładów pracy jest wydzielanie lub organizowanie stanowisk pracy wraz z odpowiednim zapleczem socjalnym dla pracowników, którzy w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej utracili zdolność do pracy na dotychczasowym stanowisku i zostali uznani za osoby niepełnosprawne. Jeżeli zakład pracy nie dokona tego i zwolni takich pracowników, wówczas zobowiązany jest dokonać wpłat na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w wysokości 40-krotnego przeciętnego wynagrodzenia za każdą z tych osób. Jest to więc obowiązek zatrudnienia pracowników, którzy w czasie zatrudnienia stali się niepełnosprawnymi czyli zostali zaliczeni do jednej z grup inwalidów. Ustawa nic nie mówi o rehabilitacji przemysłowej mającej charakter działalności profilaktycznej w odniesieniu do pracowników zagrożonych niepełnosprawnością (inwalidztwem). Sprawa ta była mocno zaakcentowana we wspomnianym rozporządzeniu Rady Ministrów z 1967 r.

Obok obowiązków, zakłady pracy zatrudniające osoby niepełnosprawne mają także pewne uprawnienia. Należą do nich:

1. Zwrot kosztów poniesionych na organizację nowych miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych zdolnych do pracy lub oprzyrządowanie istniejących miejsc pracy, stosownie do ich potrzeb. Zwrot ten może dotyczyć kosztów nie wyższych niż 30-krotne przeciętne wynagrodzenie (w 6 podstawowych działach gospodarki narodowej) za każde miejsce pracy;

2. Zwrot kosztów wynagrodzenia wypłacanego osobom niepełnosprawnym skierowanym jako bezrobotni na nowo utworzone miejsca pracy, w wysokości nie przekraczającej przeciętnego wynagrodzenia oraz składki na ubezpieczenie społeczne od wynagrodzenia przez okres 18 miesięcy, pod warunkiem, że będą one zatrudnione przez okres nie krótszy niż 3 lata.

Te dwa uprawnienia pracodawców stanowią nowość w naszym prawodawstwie dotyczącym zatrudniania osób niepełnosprawnych i stanowią krok naprzód w stosunku do poprzednich aktów prawnych.

Zakładowi pracy zatrudniającemu więcej niż 50 pracowników, wśród których co najmniej 7% stanowią osoby niepełnosprawne przysługują określone ulgi podatkowe.

W ustawie zapisano także przysługujące już wcześniej osobom niepełnosprawnym przywileje w zakresie czasu pracy, obecnie niezależnie od tego, gdzie są zatrudnieni:

1. Czas pracy pracownika niepełnosprawnego nie może przekroczyć 8 godzin dziennie i 40 godzin tygodniowo, a pracownika zaliczonego do I i II grupy inwalidów - 7 godzin dziennie i 35 tygodniowo;

2. Pracownika niepełnosprawnego nie wolno zatrudniać w porze nocnej z pewnymi wyjątkami;

3. Do czasu pracy włącza się przerwę w wymiarze 30 minut dziennie przeznaczoną na gimnastykę usprawniającą lub wypoczynek;

4. Pracownikowi zaliczonemu do I lub II grupy inwalidów przysługuje dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze 10 dni w roku, o ile nie przysługuje mu urlop w wymiarze przekraczającym 26 dni roboczych, na podstawie innych przepisów;

5. Pracownik niepełnosprawny skierowany przez lekarza na turnus rehabilitacyjny zachowuje prawo do wynagrodzenia za ten okres, a także za czas przeznaczony na specjalistyczne badania lekarskie, zabiegi lecznicze lub usprawniające, a także w celu uzyskania zaopatrzenia ortopedycznego, jeśli czynności te nie mogą być wykonane poza godzinami pracy.

5.4.5. Zakłady pracy chronionej

Ustawa poświęca wiele miejsca zakładom pracy chronionej, które organizowane są we wszystkich krajach posiadających rozwinięte systemy rehabilitacji zawodowej. Na ogół są to placówki przeznaczone dla osób niepełnosprawnych o znacznie ograniczonej zdolności do pracy. W świetle tej ustawy, zakład pracy aby mógł być zakładem pracy chronionej, musi spełniać szereg warunków, a mianowicie:

- zatrudniać nie mniej niż 20 pracowników,

- zatrudniać co najmniej 40% osób niepełnosprawnych, w tym inwalidów I lub II grupy co najmniej 10% albo co najmniej 30% niewidomych będących inwalidami I lub II grupy,

- posiadać obiekty i pomieszczenia odpowiadające przewidzianym przepisami normom i uwzględniające potrzeby osób niepełnosprawnych w zakresie dostępności do nich, a także pomieszczenia sanitarno-higieniczne i ciągi komunikacyjne wyposażone w dodatkowe oprzyrządowanie,

- zapewniać podstawową opiekę medyczną, poradnictwo i usługi rehabilitacyjne.

Zakłady pracy chronionej korzystają z szeregu uprawnień, a mianowicie:

- ze zwolnień z podatków, nieopodatkowanych należności budżetowych oraz wpłat na Fundusz Pracy,

- z obniżonej do 5% składki na ubezpieczenie społeczne,

- kredytów bankowych, których oprocentowanie może być finansowane do 50% z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych,

- z prawa do tworzenia zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych, który powstaje z: 90% środków pochodzących ze zwolnień podatkowych (pozostałe 10% przekazywane jest na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych), dotacji i subwencji, wpływów, zapisów i darowizn.

Fundusz ten przeznaczony jest na finansowanie rehabilitacji zawodowej, społecznej i leczniczej osób niepełnosprawnych zatrudnionych w zakładzie.

W szczególności odnosi się to do finansowania:

- poradnictwa i szkolenia zawodowego,

- przygotowania miejsc pracy,

- podstawowej i specjalistycznej opieki lekarskiej oraz poradnictwa rehabilitacyjnego,

- utrzymania bazy rehabilitacyjno-wypoczynkowej oraz socjalnej,

- kosztow dowożenia do pracy i z pracy osób niepełnosprawnych mających trudności w korzystaniu z publicznych środków transportu,

- różnych innych świadczeń określonych w rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 17 czerwca 1992 r. w sprawie zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych (Dz.U. nr 52).

Ustawa daje szerokie możliwości tworzenia zakładów pracy chronionej, z uwagi na niezbyt wygórowane wymagania co do wskaźników zatrudnienia osób niepełnosprawnych, jak też przewidziane korzyści dla ich organizatorów. Może to być zachętą dla przedsiębiorców do tworzenia tego typu placówek. Dotychczas zakłady pracy chronionej tworzyły spółdzielnie inwalidów, gdzie obowiązywały dość rygorystyczne wymagania. Przepisy tej ustawy stwarzają możliwość stosunkowo łatwego uzyskania statusu zakładu pracy chronionej także dla istniejących spółdzielni inwalidów.

5.4.6. Warsztaty terapii zajęciowej

Terapia zajęciowa stanowiła do czasu wejścia w życie ustawy o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych metodę rehabilitacji leczniczej, a warsztaty (oddziały) terapii zajęciowej organizowane były przez placówki służby zdrowia realizujące program rehabilitacji leczniczej. Warsztaty terapii zajęciowej w ujęciu tej ustawy oraz rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 8 września 1992 r. w sprawie zasad tworzenia, działania i finansowania warsztatów terapii zajęciowej (Dz. U. nr 71) są pewnym novum w polskim systemie rehabilitacji zawodowej. W świetle wymienionych aktów prawnych mają raczej charakter placówek realizujących program rehabilitacji podstawowej lub szkolenia przedzawodowego (patrz: rozdział 4.3).

Do tworzenia warsztatów terapii zajęciowej zobowiązane zostały zakłady pracy chronionej, a więc głównie spółdzielnie inwalidów. Mogą je tworzyć również inne jednostki organizacyjne przy współudziale wojewódzkiego ośrodka do spraw zatrudnienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Przeznaczone są dla osób niepełnosprawnych całkowicie niezdolnych do pracy, które zostały zakwalifikowane do tej formy rehabilitacji. Celem działania warsztatów jest "rehabilitacja zmierzająca do ogólnego rozwoju każdego uczestnika, poprawy zaradności osobistej, sprawności psychofizycznych oraz przystosowania i funkcjonowania społecznego (integracji społecznej)". W wyniku działań rehabilitacyjnych warsztatu osoba niepełnosprawna ma również opanować czynności przysposabiające do pracy i rozwinąć podstawowe i specjalistyczne umiejętności zawodowe umożliwiające podjęcie pracy zarobkowej bądź szkolenia zawodowego.

Warsztaty są placówkami dziennego pobytu. Koszty ich tworzenia i działania pokrywane są z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Są to więc placówki o charakterze niezarobkowym, a ewentualne dochody ze sprzedaży produktów czy usług przeznaczane są na zaspokajanie potrzeb rehabilitacyjnych, kulturalnych i osobistych rehabilitowanych osób niepełnosprawnych.

5.4.7. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

Drugą bardzo istotną sprawą wprowadzoną ustawą z 1991 r. jest stworzenie Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Jest to Fundusz, o który środowiska osób niepełnosprawnych zabiegały od dawna. Trzeba bowiem pamiętać, że do 1991 roku tylko spółdzielnie inwalidów i niewidomych tworzyły i dysponowały tzw. funduszem rehabilitacji inwalidów, przekazując część środków na tzw. fundusze scentralizowane. System ten przestał funkcjonować wraz z rozwiązaniem związków spółdzielczych. PFRON powstaje natomiast z wpłat wszystkich zakładów pracy, które nie uzyskują ustalonego wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych, różnych dotacji i subwencji oraz innych żródeł. Przeznaczony jest na finansowanie rehabilitacji zawodowej, leczniczej i społecznej osób niepełnosprawnych, a w szczególności na:

- tworzenie nowych i przystosowanie istniejących miejsc pracy do możliwości osób niepełnosprawnych,

- organizowanie szkolenia i przekwalifikowania osób niepełnosprawnych,

- budowę i modernizację obiektów służących rehabilitacji zawodowej, leczniczej i społecznej osób niepełnosprawnych,

- tworzenie i działalność warsztatów terapii zajęciowej,

- tworzenie infrastruktury rehabilitacyjno-socjalnej,

- dofinansowywanie oprocentowania kredytów bankowych zaciąganych przez zakłady pracy chronionej,

- udzielanie pożyczek osobom niepełnosprawnym na rozpoczęcie działalności gospodarczej.

Organami Funduszu jest Rada i Zarząd. Rada składa się z 7 członków, a jej przewodniczącym jest Pełnomocnik do Spraw Osób Niepełnosprawnych. Bieżącą działalnością Funduszu kieruje prezes powoływany przez ministra pracy i polityki socjalnej na wniosek Pełnomocnika.

Stworzenie tego Funduszu pozwoliło na finansowanie różnych programów rozwoju rehabilitacji zawodowej, leczniczej i społecznej osób niepełnosprawnych.

5.4.8.

Udział organizacji pozarządowych w rehabilitacji zawodowej

Obok struktur państwowych duże znaczenie przywiązuje się dzisiaj do organizowania różnych form rehabilitacji zawodowej przez organizacje pozarządowe. Niektóre z nich miały już wcześniej duże doświadczenie w organizowaniu i prowadzeniu szkolenia zawodowego i stwarzaniu warunków do zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Obecnie w nowej sytuacji gospodarczej organizacje te wykazują większą aktywność. Przede wszystkim należy wymienić tutaj Polski Związek Głuchych, który prowadzi zakłady szkoleniowo-produkcyjne. Przeznaczone są one głównie dla osób z uszkodzonym narządem słuchu. Jak sama nazwa wskazuje mają one za zadanie szkolenie jak też zatrudnianie osób głuchych i słabosłyszących, choć pracują w nich również inne osoby niepełnosprawne.

W ostatnich latach także Polski Związek Niewidomych zorganizował kilkanaście małych zakładów pracy, mających charakter zakładów pracy chronionej, w których osoby niewidome i słabowidzące znalazły stosowną dla siebie pracę.

O znaczeniu organizacji pozarządowych świadczy również fakt, że niektóre resorty zlecają im wykonywanie określonych zadań mających na celu rozwój rehabilitacji osób niepełnosprawnych i zadania te finansują. Wiele organizacji samopomocowych prowadzi różne formy szkolenia zawodowego, warsztaty terapii zajęciowej i zakłady pracy chronionej.

W tym miejscu trzeba także wspomnieć, że już w 1991 r. wśród niepełnosprawnych spółdzielców pojawiła się tendencja do ponownego zjednoczenia. Została ona częściowo zrealizowana w grudniu 1991 r., kiedy po zmianie przepisów prawnych przedstawiciele niektórych spóldzielni powołali do życia Krajowy Związek Rewizyjny Spółdzielni Inwalidów i Spółdzielni Niewidomych. Przynależność spółdzielni do tego Związku jest całkowicie dobrowolna. Stawia on sobie za cel, obok zadań wynikających ze spółdzielczego charakteru prowadzonej przez spółdzielnie działalności gospodarczej, jak lustracje działalności, doradztwo samorządowo-prawne i samopomoc, również współpracę w rozwiązywaniu problemów rehabilitacyjno-socjalnych. Jednym z nich jest pomoc w uzyskaniu przez spółdzielnie statusu zakładu pracy chronionej.

Związek zamierza także reprezentować spółdzielnie inwalidów i spółdzielnie niewidomych wobec organów władzy i administracji państwowej. W szczególności jego troską będzie, aby przy tworzeniu prawa w naszym kraju zagwarantowane były interesy spółdzielców niepełnosprawnych.

5.4.9. Rehabilitacja zawodowa w programie rządowym

W dniu 5 października 1993 r. Rada Ministrów zaakceptowała Rządowy program działań na rzecz osób niepełnosprawnych i ich integracji ze społeczeństwem. Składa się on z 3 części i zawiera:

1. Strategiczne, długofalowe i docelowe działania rządu wobec osób niepełnosprawnych oraz podstawowe warunki, które muszą być spełnione, aby program mógł być zrealizowany.

2. Harmonogram zadań resortów i urzędów centralnych na rok 1994.

3. Kierunkowe programy problemowe na rok 1994 adresowane pośrednio lub bezpośrednio do instytucji rządowych i pozarządowych oraz środowiska osób niepełnosprawnych.

W programie zapowiedziano, że większość z nich zostanie sfinansowana przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.

Jest to program kompleksowy, obejmujący całokształt problemów osób niepełnosprawnych. Wyznacza zasady, cele i metody ich rozwiązywania zarówno w aspekcie długofalowych jak też w perspektywie roku 1994. Obejmuje także potrzeby zawodowe osób niepełnosprawnych.

Sformułowano w nim następujące zasady ogólne:

1. Działania wobec osób niepełnosprawnych są zadaniem ogólnospołecznym .

2. Problemy osób niepełnosprawnych są ważnym elementem polityki społecznej i gospodarczej państwa, a Rządowy program działań na rzecz osób niepełnosprawnych stanowi załącznik do Założeń polityki społeczno-gospodarczej.

3. Rząd pragnie minimalizować dolegliwości związane z procesem przebudowy ustrojowej i gopodarczej państwa i tworzyć podstawowe i realne możliwości zaspokajania przynajmniej niezbędnych potrzeb osób niepełnosprawnych m.in. w zakresie doradztwa i nauczania zawodowego oraz zatrudnienia w zależności od możliwości zdrowotnych i posiadanych umiejętności.

4. Podstawą realizacji programu jest zasada solidaryzmu społecznego tworzącego wspólnotę konkretnych działań administracji rządowej, administracji samorządowej, organizacji pozarządowych, w tym zwłaszcza zrzeszających osoby niepełnosprawne.

W związku z zasadą solidaryzmu społecznego program zobowiązuje wszystkie resorty, urzędy centralne, agendy i administrację rządową oraz zwraca się do samorządu terytorialnego oraz organizacji pozarządowych o uwzględnianie w ich działalności potrzeb i oczekiwań osób niepełnosprawnych.

W zakresie rehabilitacji zawodowej program kieruje się pewnymi priorytetami:

1. Przyjmuje zasadę zintegrowanego kształcenia zawodowego młodzieży niepełnosprawnej oraz zakłada, że do programów specjalnych, a więc do specjalnych szkół zawodowych czy zakładów rehabilitacji zawodowej, powinna być kierowana tylko ta młodzież, która nie może nadążyć za programami nauki w ogólnodostępnych szkołach zawodowych.

2. Popiera kształcenie zawodowe w zakładach rzemieślniczych, usługowych, handlowych i przedsiębiorstwach produkcyjnych.

3. Przyjmuje zasady zatrudnienia i rehabilitacji zawodowej określone w ustawie z 1991 r. o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych.

4. Uznaje konieczność tworzenia, rozwijania i wspierania zatrudnienia chronionego tych osób niepełnosprawnych, które nie mogą sprostać konkurencyjności i wymaganiom rynku pracy.

5. Uznaje za konieczne szybkie organizowanie dostępnego dla wszystkich osób niepełnosprawnych poradnictwa zawodowego.

Realizacja programu obliczona jest na kilka lat. Będzie on także wymagał dobrze przygotowanej kadry znającej zasady rehabilitacji zawodowej i zatrudniania osób niepełnosprawnych.

6. ZDOLNOŚĆ DO PRACY RÓŻNYCH GRUP OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

W ostatnim rozdziale zostaną omówione możliwości i ograniczenia zawodowe różnych grup osób niepełnosprawnych oraz warunki niezbędne do ich aktywizacji zawodowej.

6.1. Osoby z uszkodzeniem narządu wzroku

6.1.1. Narząd wzroku i jego czynności

Narząd wzroku posiada bardzo złożoną i delikatną strukturę - budowę anatomiczną, dlatego ulega on łatwo uszkodzeniu. Składa się z gałek ocznych o bardzo złożonej budowie wraz z mięśniami umożliwiającymi ich ruchy, nerwów wzrokowych łączących gałki oczne z odpowiednią partią komórek nerwowych w płacie potylicznym kory mózgowej, zwaną ośrodkiem wzrokowym. Natomiast zakończenia nerwowe znajdujące się w siatkówce na dnie oka stanowią receptory wzrokowe. tzw. czopki i pręciki. Są to komórki światłoczułe reagujące na bodźce wzrokowe, którymi są fale elektromagnetyczne czyli światło.

O ile chodzi o funkcjonowanie narządu wzroku, to możemy wyodrębnić aspekt fizjologiczny, czyli widzenie i psychologiczny, czyli percepcję wzrokową. Składają się na nie:

1. Czynności motoryczne gałek ocznych, których zadaniem jest ich ukierunkowanie na odpowiednie bodźce - oglądany przedmiot oraz skierowanie obu gałek w ten sam punkt; jest to tzw. konwergencja lub zbieżność; umożliwiają one także śledzenie wzrokiem za przedmiotem znajdującym się w ruchu;

2. Czynności optyczne, zadaniem których jest skierowanie wpadających do gałki ocznej promieni światła na tzw. plamkę żółtą znajdującą się w środku siatkówki, gdzie znajduje się największa liczba czopków i dzięki czemu widzenie jest najlepsze i najdokładniejsze. Skierowanie to odbywa się w wyniku odpowiedniego załamania światła - refrakcji poprzez rogówkę, soczewkę i ciałko szkliste tworzące aparat optyczny oka;

3. Czynności wzrokowe, których zadaniem jest reagowanie na bodźce świetlne (receptory wzrokowe) oraz przekazanie pobudzeń nerwowych poprzez nerwy wzrokowe do ośrodka wzrokowego, gdzie powstają obrazy oglądanych przedmiotów czy zjawisk.

Na czynności wzrokowe składają się:

a) Widzenie centralne (środkowe) dzięki któremu człowiek widzi przedmioty, zwłaszcza małe i bardzo małe oraz małe części większych przedmiotów. Do takich należą również litery składające się na pismo zwykłe i drukowane. Widzenie centralne jest to widzenie tzw. plamką żółtą znajdującą się w środku siatkówki, gdzie znajduje się największa liczba czopków. Sprawność widzenia centralnego określana jest ostrością wzroku czyli zdolnością rozróżniania dwóch punktów przy maksymalnym ich zbliżeniu.

b) Widzenie obwodowe, dzięki któremu człowiek widzi duże przedmioty, przedmioty w ruchu i zjawiska. Zapewnia ono człowiekowi także orientację, co jest niezbędne zwłaszcza przy poruszaniu się w przestrzeni.

c) Widzenie stereoskopowe, czyli widzenie obuoczne zapewniające człowiekowi widzenie przedmiotów jako brył (trójwymiarowość), przestrzeni jako głębi, perspektywy i horyzontu.

d) Widzenie barw, dzięki któremu człowiek widzi całą rzeczywistość w różnorakich barwach.

e) Widzenie nocne czyli widzenie w słabych warunkach świetlnych, a więc o zmroku czy przy słabym oświetleniu. W takich warunkach następuje adaptacja receptorów wzrokowych poprzez aktywizację pręcików.

4. Czynności percepcyjne stanowiące część psychologiczną narządu wzroku, których zadaniem jest analiza, synteza i interpretowanie obrazów przekazanych od receptorów wzrokowych (siatkówki) poprzez nerwy wzrokowe do ośrodka wzrokowego w korze mózgowej. W wyniku tych czynności powstają wrażenia i spostrzeżenia przedmiotów i zjawisk z otaczającej rzeczywistości. Wrażenia odzwierciedlają cechy przedmiotów, a więc kształt, barwę itp., natomiast spostrzeżenia są odzwierciedleniem całego przedmiotu czy zjawiska. Nie jest to jednak proste odzwierciedlenie lecz również zakwalifikowanie przedmiotu czy zjawiska do określonej kategorii, posiadającej swoją nazwę i znaczenie lub wartość społeczną. Bodźce działające na narząd wzroku i w końcowej fazie powodujące określone wrażenia i spostrzeżenia są więc nośnikami określonej informacji o istniejącym otoczeniu; są sygnałami posiadającymi określone znaczenie i wartość.

Narząd wzroku ma duże znaczenie w życiu każdego człowieka. Nie ogranicza się ono jedynie do procesów poznawczych - poznania otaczającej rzeczywistości, lecz dotyczy także wielu innych sfer życia. Należą do nich:

a) Zdobywanie informacji i wiedzy.

b) Wykonywanie czynności życia codziennego, zwłaszcza czynności samoobsługowych i gospodarczych.

c) Orientacja przestrzenna i samodzielne poruszanie się.

d) Wykonywanie pracy zawodowej.

e) Funkcjonowanie społeczne - udział w życiu społecznym.

f) Rekreacja - aktywne wykorzystywanie czasu wolnego (zabawa, rozrywka, sport, turystyka).

Nas szczególnie interesuje znaczenie wzroku w wykonywaniu pracy zawodowej i w przygotowaniu się do niej. Ogólnie trzeba powiedzieć, że spełnia on w procesie pracy trzy funkcje, a mianowicie: orientacyjną, kierującą i kontrolującą prawidłowość jej przebiegu.

6.1.2. Uszkodzenie narządu wzroku

Każdy rodzaj czynności narządu wzroku może ulec uszkodzeniu na skutek zadziałania negatywnych czynników wewnętrznych (genetycznych, wrodzonych, chorobowych) lub zewnętrznych (urazów), zwanych przyczynami uszkodzenia wzroku. Trwałe uszkodzenie wzroku, zwane także defektem wzroku, jest to stan nieprawidłowości lub wada jego struktury anatomicznej i/lub czynności w stosunku do stanu normalnego. Uszkodzenie może przyjąć różny zakres i stopień, tzn. może dotyczyć niektórych lub wszystkich czynności narządu wzroku i to w różnym stopniu. Każde uszkodzenie powoduje obniżenie sprawności jego funkcjonowania, a w sytuacji ekstremalnej całkowite zniesienie czynności wzrokowych czyli całkowitą ślepotę.

Najistotniejsze są jednak uszkodzenia najważniejszych czynności wzrokowych, a mianowicie: uszkodzenie widzenia centralnego - obniżenie ostrości wzroku i widzenia obwodowego - ograniczenia i ubytki pola widzenia.

Uszkodzenie widzenia centralnego (środkowego) występuje wówczas, gdy człowiek nie widzi przedmiotów o określonej wielkości z odległości z jakiej widzi oko pełnosprawne (miarowe). Jak już zaznaczono, widzenie centralne mierzone jest ostrością wzroku, czyli zdolnością rozróżniania dwóch punktów przy maksymalnym zbliżeniu. Na przykład dla normalnego oka odległość ta wynosi: 0,07 mm, gdy patrzymy na nie z odległości 25 cm, 1 mm - z odległości 3 m, 1,75 mm - z odległości 5 m, 17,5 mm - z odległości 50 m, 20 mm (2 cm) - z odległości 60 m, 290 mm (29 cm) - z odległości 1000 m itp. Jeżeli oko tego nie potrafi i widzi te punkty jako jeden zlewający się i niewyraźny punkt lub ich w ogóle nie widzi, to znaczy, że ostrość wzroku jest obniżona - odbiega od normy. Wówczas powstaje pytanie na ile ostrość ta jest obniżona, tzn. na ile odległość między punktami należy powiększyć lub punkty te przybliżyć, aby można było je widzieć jako dwa odzielne. Można to ustalić bardzo precyzyjnie w drodze odpowiednich badań okulistycznych przy pomocy tzw. tablic Snellena. Ostrość wzroku badanej osoby ustala się biorąc pod uwagę stosunek odległości z jakiej ona widzi dany znak do odległości z jakiej powinna go widzieć, mając normalny pełnosprawny wzrok. Stosunek ten wyrażony jest w formie ułamka zwykłego lub dziesiętnego. Na przykład jeśli badana osoba odczytuje (widzi) na tablicy Snellena z odległości 6 m znak przewidziany dla tej odległości, wówczas jego ostrość wzroku (V) równa się: V=6/6=1,0. Oznacza to, że jego wzrok funkcjonuje na normalnym poziomie. Natomiast jeśli badany z tej odległości widzi zaledwie znak odpowiadający odległości 60m (dziesięciokrotnie większy), wówczas jego ostrość wzroku równa się: V=6/60=0,1. Jego ostrość jest więc dziesięciokrotnie obniżona w stosunku do normy. W konkretnych przypadkach możemy więc mieć różne stopnie obniżenia ostrości wzroku wyrażone w wartościach ułamkowych.

Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń (International Classification...1980, s. 80) przyjmuje następujący podział i stopnie ostrości wzroku wyrażone w ułamkach dziesiętnych:1

MIĘDZYNARODOWA KLASYFIKACJA OBNIŻENIA OSTROŚCI WZROKU

KATEGORIA, STOPIEŃ USZKODZENIA OSTROŚCI WZROKU, OSTROŚĆ WZROKU PO KOREKCJI, TERMINOLOGIA (NAZWA)

Wzrok w granicach normy, -, od 0,8 do 1,0, wzrok całkowicie normalny

, lekki, poniżej 0,8, wzrok prawie normalny

Słabowzroczność, umiarkowany, poniżej 0,3, słabowzroczność umiarkowana

, znaczny, poniżej 0,1, słabowzroczność znaczna

Ślepota, głęboki, poniżej 0,05, słabowzroczność głęboka lub ślepota umiarkowana

, prawie całkowity, poniżej 0,02, ślepota prawie całkowita - poczucie światła

, całkowity, 0,00, ślepota całkowita

Wartości przedstawione w powyższej tabeli dotyczą obu oczu oraz przy zastosowaniu najlepszej korekcji przy pomocy szkieł optycznych (okularów). Klasyfikacja ŚOZ wyodrębnia trzy kategorie w oparciu o ostrość wzroku, a mianowicie: wzrok normalny, słabowzroczność i ślepotę. Za wzrok normalny uważa się ostrość wzroku powyżej 0,3, choć w części terminologicznej rozróżnia się wzrok normalny i prawie normalny. Słabowzroczność zaczyna się od obniżenia ostrości wzroku na poziomie 0,3 aż do 0,05. Wyróżniamy słabowzroczność umiarkowaną (moderate low vision) i słabowzroczność znaczną (severe low vision). Do ślepoty zalicza się nie tylko całkowite zniesienie czynności wzrokowych, a więc całkowitą ślepotę, lecz również poczucie światła oraz zachowaną ostrość wzroku od 0,02 do 0,05. Podaje się jednak 2 nazwy dla tego stopnia uszkodzenia ostrości wzroku, a mianowicie: słabowzroczność głęboka (profound low vision) lub ślepota umiarkowana (moderate blindness).

Zaburzenia widzenia obwodowego przejawiają się w ograniczeniach i ubytkach pola widzenia. Normalne pole widzenia każdego oka wynosi w płaszczyźnie poziomej 150o, a w płaszczyźnie pionowej 120o. Przy częściowym nakładaniu się pól obu oczu pełne pole widzenia człowieka wynosi w płaszczyźnie poziomej około 200o. Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń (Inernational Classification...1980, s.84) przyjmuje następujące formy uszkodzeń pola widzenia:

a) Koncentryczne (równomierne) ograniczenie pola widzenia, które może być:

- niewielkie - średnica pola 120o i mniej,

- umiarkowane - średnica pola 60o i mniej,

- znaczne - średnica pola 20o i mniej,

- głębokie - średnica pola 5o i mniej,

- widzenie lunetowe - widzenie tylko bardzo małą częścią siatkówki (jak w przypadku patrzenia przez dziurkę od klucza).

b) Widzenie połowiczne (ślepota połowiczna) polegająca na wypadnięciu połowy pola widzenia po lewej lub prawej stronie.

c) Inne uszkodzenia pola widzenia, do których należą wysepkowe jego ubytki w postaci mroczków (np. mroczek centralny w okolicy plamki żółtej) lub ćwiartkowego wypadnięcia pola widzenia.

Obok tych dwóch podstawowych czynności wzrokowych zaburzeniu może ulec także widzenie barw (ślepota na barwy), widzenie stereoskopowe (obuoczne) i widzenie nocne, czyli adaptacja do widzenia w słabych warunkach świetlnych. W przypadku ślepoty, a zwłaszcza całkowitej ślepoty wszystkie z wymienionych czynności są zniesione. Człowiek po prostu nic nie widzi lub prawie nic nie widzi. Natomiast w przypadku słabowzroczności sytuacja jest bardziej złożona. Obok uszkodzenia głównej czynności wzrokowej mogą bowiem wystąpić dodatkowo zaburzenia pozostałych czynności wzrokowych i to w różnym stopniu i zakresie. Słabowzroczność może przyjąć różne formy, a w ślad za tym może powodować różny stopień obniżenia sprawności wzrokowej. Obniżenie ostrości wzroku ma przede wszystkim negatywny wpływ na widzenie przedmiotów, ich kształtów, a zwłaszcza małych i bardzo małych przedmiotów w tym również liter, cyfr i innych znaków graficznych (pisma, druku). Natomiast ograniczenia czy ubytki pola widzenia powodują znaczne ograniczenia i trudności w spostrzeganiu dużych przedmiotów i przestrzeni wraz z wypełniającymi ją przedmiotami, osobami i zjawiskami. Utrudniają one także ujmowanie wzajemnych relacji pomiędzy elementami znajdującymi się w przestrzeni. Zwężone pole widzenia utrudnia w szczególny sposób orientację przestrzenną, która jest niezbędna do samodzielnego poruszania się.

6.1.3. Osoby niewidome i osoby słabowidzące

Istnieją różne definicje i klasyfikacje osób niewidomych i słabowidzących, oparte o różne kryteria.

Podział i definicja Światowej Organizacji Zdrowia opiera się na kryteriach medycznych, na uszkodzeniu podstawowych czynności wzrokowych, a więc osłabieniu ostrości wzroku i zaburzeniu pola widzenia. Zgodnie z tymi kryteriami:

1. Osobami niewidomymi są:

a) osoby całkowicie niewidome - ostrość wzroku 0,00,

b) osoby z ostrością wzroku nie większą niż 0,05, a więc osoby ze ślepotą umiarkowaną lub słabowzrocznością głęboką,

c) osoby z ograniczonym polem widzenia nie większym niż 20o, niezależnie od ostrości wzroku (może być wyższa niż 0,05)

2. Osobami słabowidzącymi są osoby, u których ostrość wzroku wynosi od 0,06 do 0,3, a w znaczeniu szerokim do słabowidzących zalicza się także osoby ze słabowzrocznością głęboką, zaliczone do osób niewidomych. O ile chodzi o pole widzenia, to podobnie jak w przypadku osób niewidomych, przyjmuje się jego ograniczenie do obszaru 20o niezależnie od ostrości widzenia (może być lepsza niż 0,3).

Już z tych rozważań wynika, że granica między osobami uważanymi za niewidome a słabowidzącymi jest płynna. Zachowanie bowiem najmniejszej sprawności wzroku stwarza możliwości wykorzystania go w różnych sytuacjach życiowych oraz zawodowych.

Z tego powodu dla naszych rozważań bardziej przydatne będą definicje funkcjonalne, oparte o kryteria bardziej praktyczne. Takimi definicjami są definicje zawodowe i pedagogiczne.

O ile chodzi o tę pierwszą to:

1. Osobami niewidomymi są osoby, które w pracy zawodowej bazują głównie na pozostałych zmysłach a więc - całkowicie niewidomi. Natomiast w odniesieniu do innych osób z uszkodzonym wzrokiem oznacza to, że zachowana sprawność wzroku jest zbyt mała (niska) do wypełniania funkcji orientacyjnej na stanowisku i w miejscu pracy oraz funkcji kierującej (regulującej) i kontrolującej w trakcie wykonywania pracy. Są to osoby zawodowo niewidome (vocationally blind persons).

2. Osoby słabowidzące są to osoby, które pomimo znacznego uszkodzenia czynności wzrokowych wykorzystują je dla orientacji, kierowania i kontrolowania przebiegu pracy.

Przy takim funkcjonalnym podejściu, o zakwalifikowaniu kogoś do grupy osób niewidomych z punktu widzenia zawodowego decyduje raczej rodzaj pracy niż stopień uszkodzenia wzroku. Często stosunkowo niewielka sprawność wzroku wystarcza do wypełnienia jego funkcji w przebiegu procesu pracy, jeśli np. praca jest prosta, a występujące elementy są odpowiednio duże. Mogą także występować sytuacje odwrotne, gdy stosunkowo niewielkie obniżenie sprawności wzroku może daną osobę eliminować z pewnych zawodów, np. zegarmistrzostwo, kreślarstwo.

Dla celów kształcenia (szkolenia) zawodowego, którego proces w znacznym stopniu bazuje na korzystaniu z materiałów pisanych (drukowanych) przydatna jest bardziej definicja pedagogiczna oparta na kryterium pedagogicznym. Uwzględnia ona możliwości wykorzystania zachowanej sprawności widzenia w realizacji programu szkolnego. W tym przypadku za dziecko niedowidzące1 (słabowidzące) uważa się takie, które zachowało zdolność widzenia i traktuje ją jako główne źródło uczenia się. Oznacza, że może ono przez dłuższy czas czytać teksty czarnodrukowane (pismo płaskie w przeciwieństwie do pisma wypukłego - brajla, stosowanego przez niewidomych), choćby wymagało to specjalnie powiększonego druku, specjalnie powiększających pomocy optycznych, (np. lupa), albo jednego i drugiego (Jurewicz-Tuz i Klimasiński, 1979, s.14). Dzisiaj rozwój techniki elektronicznej i optycznej powoduje, że granice między osobami, które muszą korzystać z brajla, a tymi które mogą korzystać ze zwykłego pisma, przy zastosowaniu odpowiednich pomocy optycznych czy elektronicznych, znacznie przesunęły się w dół. Przykładem mogą być powiększalniki telewizyjne (monitory), które pozwalają osobom nawet z niewielką sprawnością wzrokową na czytanie standardowego pisma.

Mówiąc o osobach słabowidzących trzeba, ze względów prognostycznych, wyróżnić wśród nich dwie podgrupy. Pierwsza podgrupa, to osoby z ustabilizowanym stanem wzroku, tzn. że aktualny stan jest trwały i nie zagraża dalsze jego pogorszenie, chyba że występią dodatkowe przyczyny - czynniki uszkadzające. Druga podgrupa, to osoby, dla których prognoza jest niepomyślna. Aktualny stan wzroku jest nieustabilizowany i w przyszłości nastąpi dalsze pogorszenie z całkowitą ślepotą włącznie.

Osoby uznane za niewidome i słabowidzące mogą mieć swoją niepełnosprawność od urodzenia - niewidomi od urodzenia i słabowidzący od urodzenia, lub nabyć ją w późniejszym okresie życia - osoby ociemniałe całkowicie lub częściowo.

Sprawa podziału osób z uszkodzonym wzrokiem na niewidomych i słabowidzących, jest bardzo ważna z punktu widzenia zawodowego, albowiem zachowanie nawet minimalnej sprawności wzroku może mieć w niektórych sytuacjach zawodowych istotne znaczenie, choćby dla ogólnej orientacji na stanowisku pracy, a także dla poruszania się w miejscu pracy. Należy także zaznaczyć, że według amerykańskich badań, wśród osób z uszkodzonym wzrokiem jest zaledwie 6,2% osób całkowicie niewidomych. Pozostałe 93,8% osób posiada w większym lub mniejszym stopniu zachowany wzrok (Genensky., 1982, s.29 i nast.).

6.1.4. Zdolność do pracy osób niewidomych i osób słabowidzących

Ograniczenie zdolności do pracy i problemy zawodowe kształtują się odmiennie u osób niewidomych i słabowidzących. Te ostatnie są w trochę korzystniejszej sytuacji pod tym względem. Z tego też powodu obie grupy osób z uszkodzonym wzrokiem omówimy oddzielnie.

6.1.4.1. Zdolność do pracy osób niewidomych

W przebiegu pracy, o czym już była mowa wcześniej, wyróżniamy trzy rodzaje procesów, a mianowicie: proces orientacji, proces podejmowania decyzji i proces działania.

Osoby niewidome w trakcie wykonywania pracy pozbawione są wszystkich sygnałów wzrokowych czyli informacji płynących kanałem wzrokowym, które umożliwiłyby im pełną orientację na stanowisku i w miejscu pracy. Tutaj właśnie leży przyczyna ograniczenia możliwości wykonywania wielu zawodów przez osoby dotknięte ślepotą. W związku z tym w procesie orientacji pojawia się konieczność wykorzystania możliwości kompensacyjnych - zastępczych pozostałych zmysłów oraz dostosowania całego procesu pracy do możliwości poznawczych osób niewidomych. Dotyczy to zwłaszcza sygnałów, które mogą być spostrzegane przy pomocy zmysłów dotyku, słuchu i węchu. Są to sygnały, które dla pracowników normalnie widzących schodzą raczej na plan dalszy, a dla osób niewidomych mogą zawierać cenne informacje.

Jak już stwierdziliśmy, warunkiem podjęcia poprawnej decyzji, a co za tym idzie poprawnego wykonawstwa, jest pełna orientacja na stanowisku i w miejscu pracy. W przypadku osób niewidomych, pomimo najlepszego zorganizowania procesu pracy i wykorzystania pozostałych zmysłów nigdy nie osiągnie się pełnej kompensacji (zastąpienia) sygnałów wzrokowych. Niektóre sygnały mające duże znaczenie w procesie orientacji pozostaną więc nie zauważone lub trudne do zidentyfikowania przez pracowników niewidomych. Zmysł wzroku ma tę zaletę, że pozwala na stałą i pełną orientację na stanowisku i w miejscu pracy. Cechy tej nie posiadają inne zmysły. Tak więc pracownicy niewidomi mogą mieć pewne trudności z podjęciem decyzji koniecznych w procesie pracy. Może to przejawiać się:

1. w braku decyzji na skutek braku orientacji - nie odebranie sygnałów potrzebnych do jej podjęcia,

2. w braku możliwości podjęcia decyzji na skutek niepełnej orientacji - nieodebranie sygnałów trudnych do zidentyfikowania,

3. decyzją mylną (błędną) na skutek braku lub niepełnej orientacji - braku sygnałów w ogóle lub braku sygnałów trudnych do zidentyfikowania.

Trudności w podjęciu przez pracownika niewidomego odpowiedniej i w odpowiednim momencie decyzji w trakcie wykonywania pracy, mają swe źródło w procesie orientacji, gdyż nie ma on żadnych ograniczeń w sferze czynności intelektualnych. Poprawa sytuacji w tym zakresie możliwa jest jedynie w drodze skutecznego zorganizowania systemu sygnalizacyjnego opartego o pozostałe zmysły.

Trzeci element pracy to działanie oparte o orientację i podjętą decyzję. Spoczywa ono głównie na aparacie motorycznym. W jednym z poprzednich rozdziałów omówiliśmy różne rodzaje ruchów roboczych oraz wskazaliśmy, że bazują one na naturalnych ruchach kończyn górnych i dolnych.

Z punktu widzenia niewidomych, u których mechanizm koordynacji wzrokowo-ruchowej został uszkodzony lub zniesiony, ruchy te możemy podzielić na dwie kategorie.

Pierwsze z nich to ruchy, których wykonanie nie przedstawia dla osób niewidomych większych trudności z uwagi na to, że ich mechanizm jest w głównej mierze zdeterminowany strukturą narządu ruchu oraz opiera się na sygnałach (bodźcach) dotykowych i kinestetycznych. Są to ruchy robocze, dla których bazę stanowią ruchy palców, ręki (palców i dłoni) oraz przedramienia. Obejmują one przede wszystkim wszelkiego rodzaju ruchy chwytania przedmiotów oraz niewielkie ruchy przemieszczania w ramach małej płaszczyzny - ruchy o stosunkowo niewielkim zasięgu.

Drugą kategorię stanowią ruchy wykonywane za pomocą całej kończyny górnej, ruchy za pomocą całej kończyny górnej z równoczesnymi ruchami tułowia, a także ruchy za pomocą kończyn dolnych, związane z przemieszczaniem całego organizmu. Są to ruchy, które wymagają, obok orientacji wzrokowej, również funkcji kierującej i kontrolującej wzroku, a więc ścisłego współdziałania zmysłu wzroku i zmysłu kinestetycznego. Dlatego ich wykonywanie w przypadku osób niewidomych związane jest z niemałymi przeszkodami i trudnościami. Wymagają one ustalenia kierunku i wielkości lub zasięgu ruchu oraz wykonywania go po właściwym torze, zapewniającym szybkie i dokładne osiągnięcie zamierzonego celu. Z punktu widzenia pracy zawodowej, ruchy te stanowią bazę dla zdecydowanej większości ruchów roboczych. I to również jest przyczyną znacznych ograniczeń zawodowych ludzi pozbawionych wzroku (Majewski; 1971, s.67 i 68).

Analizując proces przygotowania zawodowego, trzeba pamiętać, że uczniowie niewidomi nie mogą korzystać z metod nauczania, które bazują na wzroku. Demonstracja przedmiotów, modeli rysunków, schematów, wszelkiego rodzaju napisów na tablicy nie może być stosowana w kształceniu czy szkoleniu tych uczniów. Dotyczy to także korzystania z wszelkiego rodzaju materiałów pisanych zwykłym drukiem, a więc podręczników, książęk, czasopism itp.

Mają oni także spore trudności w przyswajaniu umiejętności praktycznych potrzebnych do wykonywania zawodu. Podstawowa metoda w procesie nabywania tych umiejętności to demonstracja ruchów składających się na daną czynność czy operację. Uczniowie niewidomi mają więc pewne trudności i ograniczenia w zapoznawaniu się z modelem tej czynności, a więc kolejnością i rodzajem ruchów jakie należy wykonywać. Dotyczy to także ćwiczeń mających na celu uzyskanie odpowiedniej sprawności wykonywania tych czynności czy operacji. Odrębne zagadnienie stanowią trudności w poruszaniu się w przestrzeni, jeżeli praktyczna nauka umiejętności zawodowych połączona jest z koniecznością zmiany miejsca.

Ze względu na wspomniane trudności i ograniczenia, w kształceniu i szkoleniu zawodowym niewidomych duże znaczenie mają metody werbalne, takie jak wykład, pogadanka zawodowa, wyjaśnienia słowne, instruktaż itp. Te metody mogą być stosowane skutecznie, jeśli język uczniów niewidomych jest dobrze rozwinięty i potrafią oni zrozumieć słowa używane przez nauczyciela, tzn. poznali ich znaczenie. W kształceniu tych osób trzeba używać wszystkich metod opartych o dotyk i zmysł kinestetyczny. Duże znaczenie ma szerokie zastosowanie pomocy dydaktycznych, a zwłaszcza naturalnych przedmiotów i modeli, które można łatwo rozłożyć na części i które pozwalają uczniom niewidomym poznawać je drogą dotykową. Również w nauce ruchów i czynności należy stosować demonstrację dotykowo-kinestetyczną. Polega ona na tym, że nauczyciel wykonuje dany ruch lub zespół ruchów pozwalając uczniom śledzić je dotykowo przy pomocy rąk.

Jak podaje Hulek (1970, s.29 i 30) - najbardziej odpowiednie dla niewidomych jest zatrudnienie ich w przemysłach metalowym, spożywczym, elektronicznym, papierniczym, skórzanym i włókienniczym, przy pracach wykonywanych zarówno na maszynach jak też ręcznie. Wśród nich szczególnie ważną pozycję zajmują prace montażowe. Mają oni także możliwość pracy w niektórych rzemiosłach.

Natomiast Niesiołowska (1990, s.58 i 59) wymienia następujące zawody najbardziej dostępne dla niewidomych i słabowidzących w stopniu głębokim i znacznym (z ostrością wzroku do 0,1):

a) Zawody o charakterze umysłowym: masażysta, nauczyciel, pracownik upowszechniania kultury, pracownik administracyjny, telefonista, pracownik naukowy, asystent socjalny, muzyk, prawnik (radca prawny), instruktor rehabilitacji, dziennikarz, informatyk, stroiciel fortepianów, tłumacz.

b) Zawody o charakterze fizycznym: szczotkarz, metalowiec (montaż elementów metalowych), elektrotechnik (montaż elementów elektromechanicznych), dziewiarz, tkacz, rolnik. Rozwój elektroniki w szybkim tempie rozszerza możliwości wykonywania przez niewidomych prac umysłowych.

6.1.4.2. Zdolność do pracy osób słabowidzących

Podobne problemy w procesie wykonywania pracy i przygotowania się do niej mają osoby słabowidzące. Wprawdzie zachowały one pewną sprawność wzroku pozwalającą na korzystanie z niej w tych procesach, to jednak nie jest to pełna sprawność.

Osoby słabowidzące mogą mieć następujące trudności i ograniczenia w procesie orientacji:

a) w spostrzeganiu małych przedmiotów lub małych części większych przedmiotów,

b) w spostrzeganiu różnic i podobieństw w przedmiotach lub ich częściach,

c) w ujmowaniu stosunków przestrzennych pomiędzy przedmiotami i zjawiskami w różnych ich położeniach i sytuacjach.

Niepełna orientacja może mieć także wpływ na podejmowanie właściwej i w odpowiednim czasie decyzji w trakcie przebiegu pracy zawodowej.

Znaczne osłabienie wzroku powoduje także zaburzenie koordynacji wzrokowo-ruchowej. Ogólnie obserwuje się, że sprawność motoryczna osób słabowidzących jest obniżona. Charakteryzuje się ona mniejszą dokładnością i precyzją. Wykonywane ruchy i czynności są również znacznie wolniejsze, co nie pozostaje bez wpływu na proces działania.

Osoby słabowidzące w procesie przygotowania do pracy, mogą korzystać w zasadzie z tych samych metod, co osoby normalnie widzące, z tym, że wymagają często pewnych modyfikacji i adaptacji do ograniczonych możliwości wzrokowych. Z reguły proces nabywania umiejętności zawodowych jest znacznie wolniejszy i wymaga dłuższego czasu.

Wszystkie wymienione zawody dostępne dla niewidomych są także dostępne dla słabowidzących, których zawodowe możliwości są o wiele większe. Z tego powodu powinni oni próbować przygotować się do pracy i podejmować zatrudnienie w różnych dziedzinach i zawodach. Jednak ostateczna decyzja o wyborze zawodu musi być oparta na realnych podstawach - faktycznych możliwościach psychofizycznych, a zwłaszcza na ocenie sprawności wzroku.

Sachsenweger (1963) podaje szereg ogólnych wskazań odnośnie szkolenia zawodowego i zatrudnienia osób słabowidzących:

a) Im niższa jest ostrość wzroku, tym bardziej praca osoby słabowidzącej powinna mieć charakter ustabilizowany - na stałym stanowisku pracy bez częstych zmian.

b) Osoby słabowidzące powinny otrzymać prace, w których będą mogły wykorzystywać zachowaną zdolność widzenia.

c) W czasie zatrudnienia należy zachęcać osoby słabowidzące do dalszego kształcenia zawodowego i podnoszenia kwalifikacji zawodowych, aby podążały za postępem w swojej dziedzinie.

d) Na stanowiskach pracy, na których pracują osoby słabowidzące, przepisy o bezpieczeństwie i higienie pracy powinny być przestrzegane bardzo dokładnie z uwagi na większe prawdopodobieństwo wypadków.

e) Dla zachowania dobrej orientacji na stanowisku pracy osoby słabowidzące powinny skrupulatnie przestrzegać porządku - narzędzia i materiały powinny znajdować się zawsze na swych stałych miejscach.

f) Pracownicy słabowidzący powinni pracować razem z pracownikami normalnie widzącymi, którzy mogą przyjść im z pomocą w razie niespodziewanej awarii.

g) Osoby słabowidzące dotknięte ślepotą zmierzchową (brak adaptacji do widzenia w warunkach słabego oświetlenia) powinny pracować tylko na zmianach dziennych (Majewski,1973, s.159).

Kilka słów należy poświęcić także osobom jednookim, które oficjalnie nie są uważane za osoby słabowidzące. Są to osoby, które posiadają tylko jedno oko lub osoby, u których występuje głębsze zaburzenie widzenia stereoskopwego (obuocznego), powodujące znaczne osłabienie lub całkowite wyłączenie jednego oka np. na skutek nieleczonego zeza. Osoby jednookie mają także pewne ograniczenia zawodowe. Mają one przede wszystkim zawężone pole widzenia (pole tylko jednego oka), a ponadto mają trudności w spostrzeganiu przedmiotów jako trójwymiarowych brył, w ocenie odległości i pozycji przedmiotów znadujących się w przestrzeni. Według Hulka (1970, s.32) dla osób jednookich "nie jest wskazana praca w słabym oświetleniu (leśnik), na wysokości (rusztowania, drabiny) i wśród szybko wirujących przedmiotów (pasy transmisyjne). Nie należy im też zalecać zawodów, których wykonywanie wymaga widzenia obuocznego (mechanik precyzyjny), oceny odległości (drogomistrz) lub natężenia wzroku (hafciarka)."

Rehabilitacja zawodowa osób z uszkodzonym wzrokiem, a więc osób niewidomych i osób słabowidzących jest dzisiaj szeroko rozwinięta. Dzięki niej osoby te mogą być odpowiednio przygotowywane do pracy przy zastosowaniu odpowiednich metod nauczania i rehabilitacji. Podkreślić trzeba, że obecnie istnieje tendencja do przygotowywania niewidomych i słabowidzących do zawodów o przewadze pracy umysłowej. Również dobra organizacja pracy, adaptacja stanowiska pracy oraz wyposażenie go w nowoczesne urządzenia, a także zaopatrzenie osoby niewidomej czy słabowidzącej w osobisty sprzęt umożliwiający i ułatwiający pracę zawodową, stwarza duże możliwości pracy wielu osobom z uszkodzonym wzrokiem.

6.2. Osoby z uszkodzeniem narządu słuchu

6.2.1. Narząd słuchu i jego czynności

Narząd słuchu, podobnie jak narząd wzroku, ma również bardzo złożoną budowę, lecz jego czynności są trochę prostsze. Słyszenie polega na odbiorze bodźców akustycznych (słuchowych) znajdujących się w otaczającej rzeczywistości oraz przekazaniu ich do odpowiedniej partii komórek nerwowych w płacie skroniowym kory mózgowej, zwanym ośrodkiem słuchowym, gdzie powstają wrażenia i spostrzeżenia słuchowe. Bodźce akustyczne, zwane dźwiękami tworzone są przez fale powietrza wywołane przez przedmioty drgające. Receptory słuchowe znajdujące się w części wewnętrznej ucha reagują na bodźce, w wyniku czego powstają słabe impulsy elektryczne przenoszone do ośrodka słuchowego poprzez nerwy słuchowe.

Ucho jest częścią odbiorczą narządu słuchu. Składa się ono z trzech części, a mianowicie: ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego. Ucho zewnętrzne składa się z małżowiny, przewodu słuchowego i błony bębenkowej, która przewód ten zamyka. Jego zadaniem jest wychwytywanie i kierowanie fal powietrza (dźwięków) na błonę bębenkową.

Ucho środkowe składa się również z kilku elementów, z których najważniejsze są trzy kosteczki, które ze względu na kształt przyjęły nazwy: młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Mają one za zadanie przenoszenie drgań błony bębenkowej, wywołanych zadziałaniem bodźców akustycznych do części trzeciej ucha. Ucho środkowe chroni także ucho wewnętrzne przed zbyt silnymi dźwiękami mogącymi je uszkodzić.

Najważniejszą część stanowi ucho wewnętrzne, gdzie znajdują się: przedsionek, kanały półkoliste i ślimak, które wypełnione są płynem. W ślimaku znajduje się najważniejsza część narządu słuchu tzw. narząd Cortiego. W nim mieszczą się receptory słuchowe czyli rzęski komórek rzęskowych tworzących tzw. błonę podstawową. "... Aby powstało wrażenie słuchowe w korze mózgowej energia akustyczna musi być przeniesiona od okienka przedsionka do komórek rzęskowych, a następnie przekształcona w energię bioelektryczną..." Stąd poprzez nerwy słuchowe pobudzenia zostają przekazane do ośrodka słuchowego, gdzie na skutek procesów analizy, syntezy i interpretacji powstają wrażenia i spostrzeżenia słuchowe.

Natomiast w przedsionku i kanałach półkolistych znajdują się receptory zmysłu równowagi. Zmysł ten informuje człowieka o ogólnej pozycji ciała w stosunku do kierunku siły ciężkości (utrzymanie w pozycji pionowej) oraz o poruszaniu się całego ciała. Współdziała on ze zmysłem kinestetycznym (ruchu).

Znaczenie narządu słuchu w życiu człowieka jest bardzo duże. Można je sprowadzić do następujących sfer życia:

1. Poznawanie przedmiotów i zjawisk.

Środowisko człowieka jest pełne różnorodnych dźwięków. Są to przede wszystkim dźwięki złożone o różnej sile (głośności), wysokości, barwie i rytmie. Siła albo natężenie dźwięku zależy od amplitudy drgań, tzn. od odchylenia fali drgającego ciała. Im amplituda jest większa, tym dźwięk silniejszy, głośniejszy.

Wysokość dźwięku zależy od ilości drgań na sekundę. Częstotliwość drgań ma wpływ na długość fali dźwiękowej. Im drgań tych jest mniej w jednostkach czasu, tym fala jest dłuższa i odwrotnie. Receptory słuchowe człowieka reagują na fale powietrza o częstotliwości od 16 do 20.000 drgań na sekundę czyli tzw. herców1.

Ucho ludzkie jest więc zdolne do reagowania na fale o długości od 16 Hz do 20.000 Hz. Największą wrażliwość wykazują receptory słuchowe na fale dźwiękowe o częstotliwości od 2000 do 4000 herców. Z reguły fale dźwiękowe dzieli się na:

- fale długie - do 1500 Hz,

- fale średnie - od 1500 - 5000 Hz,

- fale krótkie - powyżej 5000 Hz.

I tak fale długie wywołują tony niskie a fale krótkie - wysokie. Im więcej drgań na sekundę, tym dźwięk jest wyższy i odwrotnie.

Barwa lub tembr zależy od kształtu fali drgającego ciała, tworzonej przez udział tonów o różnej częstotliwości. Różne przedmioty będące źródłem fal dźwiękowych wywołują fale o różnym kształcie, a różne jakościowo dźwięki.

Dźwięki charakterystyczne są nie tylko dla pewnych przedmiotów, ale także zjawisk występujących w życiu i pracy człowieka; towarzyszą różnym czynnościom i procesom, jak np. stuk uderzającego młotka, szum pracującej maszyny itp.

Najbardziej charakterystyczną cechą środowiska akustycznego jest to, że występujące w nim dźwięki podlegają permanentnym zmianom pod względem poziomu, siły czy barwy. Te różnice w złożoności dźwięków, ich barwie, sile (natężeniu), wysokości stanowią dla człowieka źródło informacji o znajdujących się w otoczeniu przedmiotach, osobach oraz o zachodzących w nim zjawiskach.

Bodźce dźwiękowe mogą więc być także nośnikiem określonych informacji potrzebnych w przebiegu pracy zawodowej.

2. Działanie praktyczne.

Jak już zaznaczyliśmy w poprzednim rozdziale, wzrok odgrywa dominującą rolę w wykonywaniu różnych ruchów i czynności (funkcja orientacyjna, kierująca i kontrolująca). Wprawdzie głównym regulatorem i kontrolerem przy wykonywaniu ruchów jest zmysł wzroku, to jednak w niektórych przypadkach funkcję kierującą (regulującą) spełnia także zmysł słuchu. Jednakże zwykle te dwa zmysły ze sobą współpracują. Na przykład przy "wyłączeniu" zmysłu wzroku, okazało się, że funkcję regulatora i kontrolera w działalności praktycznej może także spełniać zmysł słuchu, chociaż posługujący się wzrokiem człowiek, jego roli nie dostrzega. Przez wsłuchiwanie się w dźwięki wydawane np. przez maszynę można kontrolować, czy jej praca przebiega prawidłowo.

Chociaż w kształtowaniu umiejętności wykonywania różnych ruchów i czynności dominującą metodą pozostaje pokaz (demonstracja), to jednak zwykle towarzyszy mu słowne objaśnienie czy instruktaż.

3. Orientacja przestrzenna i samodzielne poruszanie się.

Znaczenie bodźców akustycznych w orientacji przestrzennej i poruszaniu się jest właściwie niewielkie. Z reguły ich rola ogranicza się do zasygnalizowania istnienia przedmiotu - przeszkody w polu percepcji słuchowej, o ile jest on źródłem dźwięku. A więc bodźce akustyczne zwracają tylko uwagę człowieka na obecność przedmiotu w najbliższym otoczeniu, jeżeli nie zauważył go uprzednio drogą wzrokową. Jak podaje Hoffmann (1972, s.194) - zmysł słuchu obejmuje bodźce dźwiękowe pochodzące ze wszystkich stron, z całego bliższego i dalszego otoczenia. Spostrzeganie dźwięków jest niezależne od woli człowieka - nie ma on możliwości przerwania percepcji dźwięków. Słuch informuje człowieka o tym, że coś się dzieje poza polem percepcji wzrokowej, a wzrok dopiero bodźce te identyfikuje. Spełnia on rolę ostrzegania przed ewentualnymi niebezpiecznymi zjawiskami i kontrolowania otoczenia, co jest istotne dla poczucia bezpieczeństwa.

4. Odbiór mowy dźwiękowej.

Słuch ma szczególne znaczenie dla odbioru mowy dźwiękowej. Mowa ustna ma swoją stronę fonetyczną (dźwiękową) oraz system wyrażeń (symboli słownych) i gramatycznych reguł ich łączenia, składających się na język. Dźwiękowe elementy mowy czyli głoski, sylaby, słowa i jeszcze bardziej złożone jednostki mowy, to również bodźce akustyczne o różnej sile, wysokości i barwie. Warunkiem odbioru wymawianych słów czy ich bardziej złożonych jednostek jest posiadanie dobrego słuchu.

Słuch ma szczególne znaczenie w rozwoju mowy. Dziecko uczy się mowy głównie dzięki naśladowaniu innych osób, słysząc jak one wymawiają poszczególne głoski, słowa itp.

5. Przeżycia estetyczne.

Dotyczy to dźwięków, jako źródła określonych uczuć i przeżyć estetycznych. Znaczna część różnych form kulturalnych, przede wszystkim muzyka, oparta jest na bodźcach akustycznych.

6.2.2. Uszkodzenie narządu słuchu

Narząd słuchu, podobnie jak inne narządy organizmu, może ulec uszkodzeniu na skutek różnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Należą do nich czynniki genetyczne, wrodzone, chorobowe i urazy. Również wraz z wiekiem słuch ulega stopniowemu pogorszeniu i osoby w wieku podeszłym gorzej słyszą.

Międzynarodowe Biuro Audiofonologii (BIAP) zaleca stosowanie określeń uszkodzenie słuchu (hearing impairment), osoba z uszkodzeniem słuchu - lekkim, umiarkowanym, znacznym lub głębokim.

A oto klasyfikacja audiometryczna BIAP:

Ubytek słuchu w decybelach, Uszkodzenie słuchu w stopniu

pow. 20 dB do 40 dB, lekkim

pow. 40 dB do 70 dB, umiarkowanym

pow. 70 dB do 90 dB, znacznym

pow. 90 dB , głębokim

Kwalifikacji do poszczególnych grup dokonuje się, mierząc ubytek słuchu w decybelach, osobno dla każdego ucha, dla częstotliwości 500, 1000 i 2000 Hz, przy czym brak reakcji traktuje się jako 120 dB ubytku. Otrzymane wartości ubytków dodaje się i dzieli przez 3. Jeśli różnica ubytku słuchu w decybelach pomiędzy 500 i 200 Hz przekracza 90, dodaje się również ubytek dla 4000 Hz i wynik dzieli przez 4. Jeżeli ubytek słuchu dla 4000 Hz jest mniejszy niż dla 2000 Hz, do obliczeń bierze się ubytek dla 4000 Hz zamiast dla 2000 Hz. Do klasyfikacji bierze się mniejszą z otrzymanych liczb, tzn. wynik otrzymany dla lepszego ucha (nie średni!). Za nornę uznaje się wynik do 20 dB. (Szczepankowski 1994 s. 122).

W zależności od stopnia uszkodzenia narządu słuchu rozróżniamy głuchotę i niedosłuch.

1. Głuchotę definiuje się jako całkowite zniesienie czynności narządu słuchu (słyszenia) lub głebokie ich uszkodzenie, które pomimo korekcji przy pomocy aparatów wzmacniających (słuchowych) utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia orientację w otoczeniu i porozumiewaniu się z osobami słyszącymi. Głuchotą określamy dwa ostatnie rodzaje uszkodzenia narządu słuchu wymienione w klasyfikacji BIAP.

2. Niedosłuch definiuje się jako uszkodzenie słuchu, które można skorygować przy pomocy aparatu wzmacniającego (słuchowego), nie powodujące większych trudności i ograniczeń w orientacji w otoczeniu i porozumiewaniu się z osobami słyszącymi. Są to osoby z lekkim i umiarkowanym uszkodzeniem słuchu.

Ponadto Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń Światowej Organizacji Zdrowia wprowadza drugą klasyfikację przyjmującą jako kryterium podziału zdolności rozróżniania i rozumienia dźwięków składających się na mowę ustną. Jest ona następująca:

, STOPIEŃ USZKODZENIA SŁUCHU, PROCENT REAKCJI POPRAWNYCH

1., Obuuszne głębokie obniżenie zdolności rozróżniania i poznawania dźwięków mowy, mniej niż 40%

2., Obuuszne znaczne obniżenie zdolności rozróżniania i poznawania dźwięków mowy, - 40-49%

3., Obuuszne umiarkowanie znaczne obniżenie zdolności rozróżniania i rozumienia dźwięków mowy, - 50-59%

4., Obuuszne umiarkowane obniżenie zdolności rozróżniania i rozumienia mowy, - 60-79%

5., Obuuszne lekkie obniżenie zdolności rozróżniania i rozumienia mowy, - 80-90%

Obniżenie zdolności rozróżniania i rozumienia dźwięków mowy może dotyczyć również tylko jednego ucha, wówczas mówimy o jednostronnym uszkodzeniu słuchu.

Z uwagi na to, że w uchu wewnętrznym znajdują się także, receptory zmysłu równowagi (w przedsionku i kanałach półkolistych), uszkodzeniom słuchu towarzyszą także czasem zaburzenia równowagi, które mogą występować wówczas, gdy uszkodzeniu uległa struktura ucha wewnętrznego.

6.2.3. Osoby głuche i osoby słabosłyszące

Według Szczepankowskiego (1994, str. 124) w Polsce żyje około 45.000 osób z uszkodzeniem słuchu w stopniu znacznym i głębokim oraz około 700.000 osób z uszkodzeniem słuchu w stopniu umiarkowanym.

Podobnie jak osoby z uszkodzonym wzrokiem, również osoby z uszkodzonym słuchem możemy podzielić według różnych kryteriów. Podstawowy podział uwzględnia stopień uszkodzenia narządu słuchu lub stopień sprawności słuchowej. Ze względu na to kryterium wyróżniamy:

1. Osoby głuche, czyli osoby, które nie reagują w ogóle na bodźce akustyczne lub reagują tylko na bardzo silne (głośne) bodźce, nie mające większego znaczenia praktycznego. Są to głównie osoby z obuusznym głębokim lub znacznym uszkodzeniem słuchu, a ubytków tych nie można lub w niewielkim stopniu można skompensować, poprzez używanie wzmacniających dźwięki aparatów słuchowych. Osoby te nazywane są również osobami praktycznie lub społecznie głuchymi.

2. Osoby słabosłyszące, czyli osoby, które zachowały wrażliwość na bodźce akustyczne, lecz poniżej poziomu normalnego. I tutaj zakres jest bardzo duży. Obejmuje on dość liczną grupę osób o różnym stopniu i rodzaju obniżenia sprawności funkcjonowania narządu słuchu. Poważniejsze problemy słuchowe zaczynają się już przy umiarkowanym uszkodzeniu słuchu ( powyżej 40 dB), gdy pojawiają się trudności w rozumieniu mowy. Wynikają one zazwyczaj ze zróżnicowanego uszkodzenia słuchu w zakresie różnych częstotliwości, co powoduje niepełny odbiór mowy. Osoby te mają duże możliwości częściowego skompensowania uszkodzeń narządu słuchu poprzez używanie wzmacniających dźwięki aparatów słuchowych. Stąd mogą one słyszeć i identyfikować większość dźwięków występujących w otoczeniu. Jak podaje Cutler (1974, s.58) "jednostki słabosłyszące mogą i powinny uczestniczyć w normalnym środowisku ludzi słyszących."

Przedstawiony podział osób z uszkodzonym słuchem uwzględnia przede wszystkim funkcję odbiorczą dźwięków, również mowy dźwiękowej.

Inny podział osób z uszkodzonym słuchem uwzględnia rolę słuchu w rozwoju i zachowaniu mowy. Są to:

1. Osoby głuche i osoby głęboko słabosłyszące, u których uszkodzenie narządu słuchu wystąpiło zanim rozwinęła się u nich mowa ustna (pre-lingually deaf persons). Należą do nich głównie dzieci, które urodziły się z głębokim uszkodzeniem słuchu lub nabyły je we wczesnym dzieciństwie. Zwykle są one równocześnie nieme (głuchonieme). Opanowanie przez nie mowy jest bardzo trudne. Jeśli zakończy się ono powodzeniem, to mowa jest zwykle niewyraźna i trudna do zrozumienia przez otoczenie. Osoby te na ogół posługują się językiem migowym i odczytywaniem mowy z ust. Są to typowe sposoby porozumiewania się osób głuchych.

2. Osoby ogłuchłe - osoby całkowicie głuche, z głębokim niedosłuchem lub słabosłyszące, których uszkodzenie narządu słuchu wystąpiło po opanowaniu mowy ustnej (post-lingually deaf persons), a więc w wieku młodzieńczym czy dorosłym. Osoby takie mają więc możliwość przekazywania informacji osobom normalnie słyszącym. Problemem pozostaje dla nich utrzymanie wyraźnej mowy po utracie słuchu, która nie będąc kontrolowana ulega w ciągu życia pewnym zniekształceniom.

Przedstawione oba podziały osób z uszkodzeniem słuchu są bardzo istotne z punktu widzenia pracy zawodowej i przygotowania się do niej. Wyodrębnione w wyniku tych podziałów grupy mają różne możliwości i różne problemy zawodowe.

6.2.4. Zdolność do pracy osób głuchych i osób słabosłyszących

Podobnie jak u osób niewidomych i słabowidzących również u osób głuchych i słabosłyszących ograniczenie zdolności do pracy i problemy zawodowe kształtują się w sposób odmienny. Osoby słabosłyszące są niewątpliwie w dużo korzystniejszej sytuacji pod tym względem. Z tego też powodu obie grupy osób z uszkodzonym słuchem omówimy oddzielnie.

6.2.4.1. Zdolność do pracy osób głuchych

Jak stwierdziliśmy wcześniej, w przebiegu pracy występują trzy rodzaje procesów z punktu widzenia pracowników, a mianowicie: proces orientacji, proces podejmowania decyzji i proces działania, które to procesy wzajemnie się warunkują.

Osoby głuche mają pewne trudności i ograniczenia, które występują przede wszystkim w dwóch pierwszych procesach. W procesie orientacji niewątpliwie dominująca rola przypada zmysłowi wzroku. Jednak zmysł słuchu ma również w nim swój udział. W środowisku pracy, w przebiegu różnych czynności i operacji, w pracy maszyn występuje wiele dźwięków będących nośnikami określonych informacji, ważnych dla przebiegu całego procesu pracy. Można je podzielić na sygnały dźwiękowe pochodzące od przedmiotów, czynności, narzędzi, maszyn oraz pochodzących od osób, a więc współpracowników. Te ostatnie, to przede wszystkim mowa ustna (dźwiękowa), dzięki której przekazywane są określone informacje, instrukcje, polecenia, ostrzeżenia itp. Oczywiście dla pracownika głuchego te wszystkie sygnały dźwiękowe są niedostępne. Pracownik głuchy nie ma więc pełnej orientacji na stanowisku pracy i w środowisku pracy. W przypadku nie posiadania również umiejętności mówienia ma on także ograniczone możliwości przekazywania swoich uwag, informacji, odpowiedzi innym pracownikom. Jak pisze Hoffmann (1972, s.199): "Brak u głuchego równoczesnej percepcji sygnałów dźwiękowych i związanych z nimi wydarzeń jest dla niego istotną przeszkodą w wychwytywaniu stosunków i zależności (rzeczowych, społecznych), co z kolei powoduje zagubienie się głuchego w izolowanych szczegółach oraz powstawaniu w jego umyśle zastępczej, bardzo często fałszywej interpretacji przyczynowo-skutkowej tych zdarzeń, stosunków i zależności... Niepełne, a więc nieadekwatne czy wręcz fałszywe rozumienie zjawisk i procesów zachodzących w otoczeniu głuchego, szczególnie tych o znaczeniu społecznym, powoduje, że nie widzi siebie w pełni włączonego w system zależności i stosunków społecznych najbliższego otoczenia, a pośrednio - całej słyszącej społeczności". Sprawa ta szczególnie jest istotna w pracy zespołowej, gdzie praca jednego pracownika powiązana jest z pracą innych oraz wymagana jest ścisła współpraca. Brak pełnej orientacji, zwłaszcza w treści prowadzonych przez współpracowników rozmów może wywoływać nieuzasadnione podejrzenia oraz negatywne reakcje emocjonalne, jak poczucie odsunięcia czy izolacji, co prowadzić może do zachowań agresywnych. Pewne ograniczenia w orientacji na stanowisku i w miejscu pracy mogą mieć negatywny wpływ na prawidłowość decyzji, jakie należy podejmować w trakcie przebiegu pracy. Brak lub niepełne informacje mogą powodować brak decyzji w odpowiednim momencie lub podjęcie niewłaściwej (mylnej) decyzji. Osoby głuche w róznych sytuacjach życiowych, w tym również zawodowych zmuszane są nieustannie do "domyślania się przyczyn różnych zdarzeń i zjawisk społecznych na podstawie niepełnych, nieprecyzyjnie postrzeganych przesłanek" (Hoffman,1972, s.211).

W innym miejscu (s. 203) autor pisze, że osoby głuche "mogą się zachowywać, podejmować decyzje w sposób beztroski, a nawet bezmyślny, nawet w takich warunkach, które ludzie słyszący oceniają jako niebezpieczne. Naturalnie taki niefrasobliwy sposób zachowania się głuchego nie będzie wynikał z jego złej woli czy też lekkomyślności, lecz z niewiedzy, niewłaściwej oceny danej sytuacji."

Wreszcie należy omówić trzeci rodzaj procesów występujących w pracy, a mianowicie działanie czyli wykonywanie różnorodnych ruchów roboczych, czynności i operacji. W tym zakresie osoby głuche nie mają większych trudności i ograniczeń. Wynika to stąd, że ich wykonywanie bazuje na narządzie ruchu, który u osób głuchych nie ulega żadnym nieprawidłowościom rozwojowym. Wręcz przeciwnie osoby głuche wykazują duże zainteresowanie ćwiczeniami fizycznymi i sportem. Również mechanizm koordynacji wzrokowo-ruchowej (współdziałanie zmysłu wzroku i ruchu) nie ulega u nich zaburzeniu. Wyjątek stanowią osoby z zaburzeniem zmysłu równowagi, u których mogą również występować zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej. Jeżeli w przebiegu wykonawstwa zdarzają się u osób dotkniętych głuchotą pewne nieprawidłowości, to wynikają one raczej z braku czy niedostatecznej orientacji lub braku czy błędnej decyzji.

Na zakończenie rozważań na temat procesów występujących w przebiegu pracy zawodowej u osób głuchych trzeba dodać, że starają się one pewne braki i niedostatki kompensować wysoką motywacją do pracy - chęcią do pracy a także dokładnością, rzetelnością i solidnością jej wykonania. Wprawdzie mają one trudności i ograniczenia w nawiązywaniu kontaktów z współpracownikami słyszącymi, to jednak głusi pragną takich kontaktów i współpracy, zwłaszcza w zakresie uzyskania potrzebnych informacji, wyjaśnień, wskazówek itp. Posługiwanie się językiem migowym, jeśli istnieje w zakładzie pracy kilka osób głuchych, nie oznacza, że są oni zamknięci i ograniczeni do swego środowiska. Oczekują od swoich współpracowników przede wszystkim zrozumienia dla ich problemów w porozumiewaniu się z otoczeniem, jak również cierpliwości w słuchaniu ich, wysiłku i starań ze strony słyszących o zrozumienie ich często niewyraźnej mowy, lub innych gestów czy znaków będących nośnikami informacji.

Innym zagadnieniem jest przygotowanie osób głuchych do pracy, czyli sprawa szkolenia czy kształcenia zawodowego. Na wstępie trzeba podkreślić, że zdecydowana większość osób głuchych przygotowywana jest i pracuje w zawodach o przewadze pracy fizycznej. Niewiele jest osób głuchych, które ukończyły np. studia wyższe przygotowujące do pracy umysłowej. Nie jest to oczywiście spowodowane jakimiś ograniczeniami intelektualnymi, lecz przede wszystkim trudnościami w korzystaniu z werbalnych metod nauczania. Osoby głuche mają bowiem te same potencjalne możliwości rozwoju umysłowego, jak osoby normalnie słyszące pod warunkiem, że przyczyna która spowodowała głuchotę, nie uszkodziła równocześnie części kory mózgowej ważnej dla uczenia się. Z tego powodu w szkoleniu i kształceniu osób głuchych stosuje się głównie wizualne i praktyczne metody nauczania. Przy pomocy tych metod uczeń ma możliwość uzyskania bardzo konkretnej wiedzy o zewnętrznych cechach przedmiotów i zjawisk oraz opanowania praktycznych umiejętności. W wielu szkołach wraz z mową dźwiękową stosuje się język migany przy wygłaszaniu wykładu, pogadanki zawodowej, udzielaniu objaśnień w czasie demonstracji przedmiotów, obrazów, rysunków itp. W ten sposób osoby głuche mają możliwość uzyskania tej samej wiedzy zawodowej co uczniowie słyszący, lecz przy pomocy innej formy przekazu.

Aby kształcenie (szkolenie) zawodowe i praca zawodowa osób głuchych była dla nich sukcesem życiowym w doborze pracy należy kierować się następującymi zasadami:

1. Powinna to być praca, w której nie występuje zbyt wiele znaczących sygnałów słuchowych - ważnych w przebiegu jej wykonywania. W przypadku osób, które w zadowalający sposób nie opanowały mowy i odczytywania jej z ust, praca nie powinna stawiać takich wymagań.

2. Powinna to być praca, która nie stanowiłaby zagrożenia dla pozostałych zmysłów, zwłaszcza wzroku oraz ewentualnych resztek słuchu (praca w hałasie).

3. Powinna to być praca, która odpowiadałaby intelektualnym możliwościom osoby głuchej.

4. Powinna to być praca dobrze zorganizowana z punktu widzenia osoby głuchej - a więc z uwzględnieniem adaptacji stanowiska pracy, polegającej za zastąpieniu sygnałów dźwiękowych sygnałami wzrokowymi lub dotykowymi.

5. Powinna to być praca, w której współpracownicy (słyszący) charakteryzowaliby się odpowiednią postawą wobec kolegi niesłyszącego - zrozumieniem, pomocą i współpracą.

Hulek (1970, s.32 i 33) wymienia prace, których osoby głuche nie powinny wykonywać lub które stwarzają im duże trudności. A oto one:

1. Prace wymagające ustnego porozumiewania się (np. urzędniczka przy okienku na poczcie, telegrafista).

2. Prace wymagające słuchu (np. zegarmistrzostwo, obsługa maszyn precyzyjnych).

3. Prace związane z dużym ruchem ulicznym (np. goniec w dużym mieście).

4. Prace na wysokościach (rusztowania, drabiny); chodzi o głuchych z zaburzeniami równowagi.

5. Praca w zespołach, gdzie zachodzi potrzeba wzajemnego porozumiewania się m.in. dla bezpieczeństwa pracy, utrzymania rytmu i tempa pracy (np. przy ścinaniu drzew, podawaniu i wyładowywaniu dużych i ciężkich przedmiotów).

6. Wszelkie prace związane z kierowaniem przedmiotami poruszającymi się w zaludnionych miejscach (np. pojazdy mechaniczne, suwnice, żurawie).

7. Praca wykonywana w bardzo dużym pyle i słabym oświetleniu (ochrona wzroku).

Autor podaje także, że największe możliwości zatrudnienia stwarza dla osób głuchych przemysł odzieżowy, skórzany, włókienniczy, poligraficzny, metalowy i papierniczy. To samo dotyczy rzemiosła, rolnictwa i ogrodnictwa. Duże możliwości zawodowe także przed osobami głuchymi stwarza obecnie szybki rozwój technik komputerowych.

6.2.4.2. Zdolność do pracy osób słabosłyszących

Sytuacja zawodowa osób słabosłyszących jest o wiele korzystniejsza niż osób głuchych. Przy zastosowaniu bowiem odpowiednio dobranego aparatu słuchowego, osoby te mogą osiągać poziom czynności słuchowych (słyszenia) zbliżony do normalnego. Mogą one także opanować, na zadowalającym poziomie, mowę ustną. Dlatego nie posiadają większych trudności i ograniczeń w procesach orientacji, podejmowania decyzji i wykonawstwa. Stąd ich możliwości zawodowe są bardzo duże. Jak mówi Cutler (1974, s.61) - "możliwości zawodowe osób słabosłyszących są nieograniczone; zależą oczywiście od zdolności intelektualnych, postaw, realnej akceptacji niepełnosprawności słuchowej oraz wysiłków podejmowanych w kierunku udoskonalenia umiejętności komunikowania się z otoczeniem... Mamy w naszym społeczeństwie (w USA - przyp. aut.) słabosłyszących lekarzy, dentystów, inżynierów, audiologów i wielu innych, którzy osiągneli sukcesy życiowe i zawodowe. Zależy to jednak od nich, od ich nieustannej walki i pracy nad sobą."

Uczniowie słabosłyszący mogą w zasadzie korzystać ze wszystkich werbalnych metod nauczania, gdyż odbierają głos nauczyciela. Warunkiem są jednak dobrze dobrane aparaty słuchowe i dobra organizacja procesu nauczania. Dotyczy to zwłaszcza odpowiedniego usytuowania ucznia wobec nauczyciela, tak aby mógł go stale dobrze słyszeć. W razie potrzeby nauczyciel powinien dysponować odpowiednim sprzętem elektroakustycznym ułatwiającym uczniom skuteczny odbiór wykładu. Dla osób słabosłyszących stoją otworem właściwie wszystkie poziomy kształcenia pod warunkiem, że pozwalają im na to możliwości intelektualne (poziom inteligencji).

6.3. Osoby z uszkodzeniem narządu ruchu

6.3.1. Narząd ruchu i jego czynności

Anatomiczną strukturę narządu ruchu tworzą: kręgosłup, kończyny górne i kończyny dolne. Kończyny połączone są z kręgosłupem przy pomocy stawów. Składają się one z licznych kości, które łączą również stawy. Stawy posiadają zróżnicowaną budowę determinującą zasięg przestrzenny i kierunki wykonywanych ruchów. Mięśnie kończyn przymocowane są do kości przy pomocy ścięgien. Charakteryzują się one pobudliwością i kurczliwością. Pod wpływem bodźców mogą kurczyć się zmniejszając swoją długość lub napięcie. Ścięgna przenoszą siłę skurczu mięśnia na kości powodując ich ruch. Reakcja ruchowa, czyli wykonywanie ruchu następuje w wyniku pobudzenia mięśni określonymi bodźcami, płynącymi z ośrodkowego układu nerwowego. Wysłanie bodźca powodującego ruch następuje z reguły pod wpływem sygnałów działających na człowieka z jego otoczenia.

Ogólnie, przy pomocy narządu ruchu człowiek wykonuje dwa rodzaje ruchów, a mianowicie:

1. ruchy manipulacyjne, wykonywane przy pomocy kończyn górnych;

2. ruchy lokomocyjne, wykonywane przy pomocy kończyn dolnych.

Oba rodzaje ruchów mogą być także wykonywane równocześnie.

Przyjmując za podstawę anatomiczną budowę kończyny górnej, wśród ruchów manipulacyjnych możemy wyodrębnić ruchy wykonywane przy pomocy: palców, palców i dłoni (ręki), przedramienia, ramienia (całej kończyny górnej) i ramienia wraz z ruchami tułowia. Podział ten przedstawia ruchy, które stopniowo zwiększają swój zasięg przestrzenny (wielkość) oraz możliwości kierunkowe (w różnych kierunkach). Zupełnie różne możliwości pod względem zasięgu i kierunku, przedstawiają ruchy tylko palcami i ruchy całą kończyną. Im dany element ma większe możliwości ruchu (co do zasięgu i kierunku), tym bardziej potrzebny jest zmysł wzroku dla orientacji, kierowania i kontrolowania przebiegu jego wykonania. Jak już wspomnieliśmy w rozdziale 2.1 jest to mechanizm koordynacji wzrokowo-ruchowej polegający na współdziałaniu narządu wzroku i narządu ruchu. Ruchy łączą się w zespoły, tworząc czynności. Na czynność składają się ruchy o różnym zasięgu, kierunku i tempie ich wykonywania. Stanowią one bazę dla czynności życia codziennego, ruchów i czynności roboczych, czynności występujących w zajęciach rekreacyjnych itp.

W miarę rozwoju psychofizycznego dziecko doskonali umiejętności wykonywania różnych ruchów i czynności. Osiąga więc coraz większą sprawność motoryczną (ruchową). Wyznacznikami sprawności motorycznej, w tym przypadku manualnej są: prawidłowość (dokładność), szybkość, zręczność (płynność) siła i koordynacja ruchów wykonywanych przy pomocy kończyn górnych.

Drugą grupę stanowią ruchy lokomocyjne polegające na przemieszczaniu organizmu z jednego miejsca na drugie. Stanowią one bardzo złożone zespoły ruchów składające się na takie formy lokomocji, jak: stanie, chodzenie, bieganie, skakanie, chodzenie po terenie trudnym (góry, rowy, błoto itp.). Lokomocja człowieka jest w wysokim stopniu uwarunkowana orientacją przestrzenną. Jest to proces poznawczy dający człowiekowi obraz przestrzeni potrzebny do wykonania ruchów lokomocyjnych, a więc miejsca gdzie się znajduje, miejsca, do którego chce udać się oraz drogi, która łączy oba te miejsca. Jest on potrzebny do wyboru optymalnego sposobu dokonania zmiany miejsca.

Możliwość poruszania się w przestrzeni potrzebna jest człowiekowi praktycznie stale, z wyjątkiem momentów, kiedy odpoczywa biernie i kiedy kładzie się spać.

Ogólnie, czynności składające się z ruchów manipulacyjnych i lokomocyjnych nazywają się czynnościami motorycznymi (ruchowymi).

6.3.2. Uszkodzenie narządu ruchu

Światowa Organizacja Zdrowia w cytowanej już Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń podaje liczne i bardzo szczegółowe rodzaje uszkodzeń poszczególnych części narządu ruchu i jego czynności.

Dla naszych rozważań najkorzystniej jest sprowadzić je do trzech grup, a mianowicie:

1. Uszkodzenia i braki w anatomicznej strukturze narządu ruchu.

2. Zaburzenia czynności motorycznych przy nienaruszeniu anatomicznej struktury narządu ruchu.

3. Deformacje narządu ruchu powodujące równocześnie zaburzenia czynności motorycznych.

Do pierwszej grupy zaliczamy różnego rodzaju uszkodzenia i braki kości i mięśni kończyn spowodowane mechanicznymi uszkodzeniami (urazami) lub amputacjami, czyli operacyjnymi usunięciami kończyny lub jej części. Uszkodzenia te i braki mogą mieć różny zakres i dotyczyć:

a) różnego zakresu w obrębie jednej kończyny - górnej lub dolnej, a mianowicie uszkodzenia lub braki:

- jednego lub więcej palców,

- dłoni i palców ręki lub stopy,

- przedramienia lub podudzia,

- ramienia lub uda (całej kończyny górnej lub dolnej).

b) różnego zakresu dwóch lub więcej kończyn, a więc obu kończyn górnych lub dolnych, jednej kończyny górnej, kończyn górnych i dolnych; wszystkie przypadki mogą mieć różny zakres uszkodzenia w obrębie każdej kończyny.

Drugi rodzaj uszkodzenia narządu ruchu czyli zaburzenia czynności motorycznych, obejmują:

a) porażenie (paraliż, bezwład), czyli całkowite zniesienie ruchów czynnych w mięśniach na skutek uszkodzenia układu nerwowego,

b) niedowład, czyli częściowe zniesienie czynności ruchowych - obniżenie sprawności w formie osłabienia siły, czy spowolnienia ruchów na skutek uszkodzenia również układu nerwowego.

Obie te postacie zaburzeń mogą mieć swoją przyczynę w ośrodkowym układzie nerwowym. W przypadku uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, czyli odpowiedniej partii komórek kory mózgowej występuje tzw. kurczowe (spastyczne) porażenie lub niedowład czynności motorycznych. Natomiast w przypadku uszkodzenia obwodowej części układu nerwowego (nerwów dochodzących z rdzenia kręgowego do mięśni narządu ruchu) - tzw. wiotkie porażenie lub niedowład czynności motorycznych. Występują następujące główne postacie porażenia lub niedowładu:

- monoplegia, czyli porażenie jednej kończyny dolnej lub górnej;

- hemiplegia, czyli porażenie połowicze jednej strony, a więc kończyny górnej i dolnej lewej lub prawej;

- paraplegia, czyli porażenie kończyn dolnych;

- tetraplegia (kwadriplegia), czyli porażenie wszystkich czterech kończyn.

Trzecią grupę uszkodzeń narządu ruchu tworzą jego deformacje. Są to pewne nieprawidłowości lub wady anatomicznej struktury narządu ruchu lub jego poszczególnych części. Oznacza to, że jego struktura jest nienormalna, np. nieprawidłowy kształt, długość, ilość elementów itp. Zwykle u podstawy deformacji są zmiany w układzie kostnym. Deformacje mają na ogół charakter wad wrodzonych.

Powel (1976, s.203) przyjmuje następujący podział deformacji narządu ruchu:

a) brak części narządu ruchu, np. brak palca lub palców, brak części kończyny;

b) dodatkowe części narządu ruchu, np. więcej niż 5 palców u ręki lub nogi;

c) nieprawidłowo ukształtowane części narządu ruchu, np. zbyt długa lub zbyt krótka kończyna, płaskostopie, nieprawidłowa budowa kręgosłupa (garb) lub nieprawidłowa krzywizna kręgosłupa, np. skolioza - boczne skrzywienie kręgosłupa;

d) deformacje będące rezultatem schorzeń lub urazów, jak: przykurcze, zesztywnienia stawów, zanik mięśni itp.

Ten ogólny przegląd wskazuje na dużą różnorodność postaci uszkodzenia narządu ruchu. Mogą je powodować:

1. Czynniki genetyczne lub wrodzone. W tym pierwszym przypadku o nieprawidłowym rozwoju narządu ruchu dziecka decydują nieprawidłowe geny przekazane przez rodziców, w drugim zaś decydują o tym pewne szkodliwe czynniki (choroby matki i związki toksyczne, m.in. alkohol) w okresie płodowym, działające na embrion a następnie płód, powodujące, że dziecko rodzi się z pewnymi wadami narządu ruchu.

2. Choroby. Niektóre choroby pomimo leczenia powodują często nawet poważne uszkodzenia narządu ruchu, a należą do nich głównie: dziecięce porażenie mózgowe (celebral palsy), choroba Heinego i Medina (poliomyelitis), gruźlica kości, stwardnienie rozsiane (sclerosis multiplex), choroba Parkinsona, reumatyzm, trąd itp.; wszystkie te choroby mogą spowodować całkowite lub częściowe porażenia mięśni, zanik mięśni, zesztywnienia stawów kończyn górnych lub dolnych, przykurcze mięśni itp.

3. Urazy, które stanowią przyczynę znacznej liczby uszkodzeń narządu ruchu, kończących się poważnym uszkodzeniem albo nawet amputacją całej lub części kończyny.

6.3.3. Osoby z uszkodzeniem narządu ruchu

Osoby z uszkodzonym narządem ruchu stanowią grupę bardzo zróżnicowaną nie tylko pod względem rodzaju i zakresu uszkodzenia, lecz także pod względem obniżenia sprawności czynności motorycznych. Są wśród nich osoby, u których obniżenie to jest niewielkiego stopnia, lecz są również osoby, u których jest ono bardzo głębokie. Osoby te zwykle określamy jako osoby ciężko poszkodowane na zdrowiu. Wszelkie bowiem uszkodzenie kończyn gónych utrudnia, ogranicza czy nawet uniemożliwia wykonywanie czynności manipulacyjnych, na których bazują czynności życia codziennego, praca zawodowa i zajęcia rekreacyjne. Natomiast wszelkie uszkodzenie kończyn dolnych utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia poruszanie się w przestrzeni - stanie, chodzenie, bieganie, skakanie itp.).

Obniżenie sprawności lokomocyjnych może w niektórych sytuacjach mieć także wpływ na wykonywanie czynności życia codziennego, pracę zawodową, czy zajęcia rekreacyjne. Wiele z nich wymaga bowiem zmiany miejsca w przestrzeni.

Mówiąc o sprawności motorycznej osób z uszkodzonym narządem ruchu trzeba podkreślić, że wydatkują one dużo więcej energii do wykonywania różnych czynności i poruszania się niż osoby pełnosprawne. Dla przykładu można podać, że wiele z nich stale nosi protezy czy aparaty ortopedyczne stanowiące dodatkowe obciążenie. Wykonywanie czynności i poruszanie się tych osób wymaga więc znacznego wysiłku fizycznego, co powoduje stany nadmiernego przeciążenia i częstego przemęczenia. Niektórzy autorzy wskazują także na wysiłek psychiczny, jaki muszą one stale czynić dla pokonania psychicznych skutków swojej niepełnosprawności (Zięcina M., 1972, s.29).

Niemałą rolę w przywróceniu niektórych czynności motorycznych i poprawieniu sprawności odgrywa sprzęt ortopedyczny, czyli przedmioty zastępujące uszkodzone części narządu ruchu lub umożliwiające wykonywanie niektórych czynności. Należą do nich różnego rodzaju protezy kończyn dolnych i górnych w tym bioprotezy, aparaty ortopedyczne, gorsety, kule, laski, wózki inwalidzkie itp.

Przwrócenie (na ogół tylko częściowe) lub usprawnienie czynności motorycznych może być również wynikiem odpowiednich zabiegów chirurgicznych. Szczególne znaczenie w tym zakresie mają jednak różnego rodzaju zabiegi usprawniające, prowadzone w ramach rehabilitacji leczniczej.

Jak już zaznaczyliśmy, uszkodzenie narządu ruchu w postaci porażenia lub niedowładu może być spowodowane uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego. M.Zięcina (1972, s.12) podaje: "Podgrupę uszkodzenia narządu ruchu pochodzenia mózgowego cechują często zaburzenia psychiczne i psychoruchowe oraz obniżenie poziomu umysłowego; stanowią one kalectwo złożone, bardzo trudne do rehabilitacji zawodowej." Tak więc wśród osób z uszkodzonym narządem ruchu istnieją również takie, które obok niepełnosprawności motorycznej dotknięte są także niepełnosprawnością psychiczną, w tym także umysłową.

6.3.4. Zdolność do pracy osób z uszkodzonym narządem ruchu

Biorąc pod uwagę trzy postawowe rodzaje procesów występujących w przebiegu pracy - osoby z uszkodzonym narządem ruchu nie mają większych trudności i ograniczeń, w procesie orientacji i podejmowania decyzji. Nie wykazują bowiem większych nieprawidłowości w percepcji (spostrzeganiu) bodźców płynących ze stanowiska i miejsca pracy. W zasadzie system zmysłów funkcjonuje u nich na normalnym poziomie. Podobnie rozwój umysłowy u większości osób z motoryczną niepełnosprawnościa osiąga normę. Wyjątek stanowią osoby, u których występuje uszkodzenie kory mózgowej, powodujące równocześnie uszkodzenie narządu ruchu (porażenie lub niedowład) i obniżenie sprawności umysłowej, czy szerzej psychicznej. U tych osób, obok trudności w podejmowaniu decyzji w trakcie przebiegu pracy, mogą wystąpić także nieprawidłowości i niewłaściwości w zachowaniu się w sytuacji pracy. Większość jednak osób z uszkodzonym narządem ruchu tego typu trudności nie ma.

Główny problem dla tych osób stanowi trzeci rodzaj procesów, a mianowicie działanie - wykonywanie różnych ruchów i czynności występujących w pracy zawodowej.

Zagadnienie to zostanie omówione odrębnie w odniesieniu do osób z uszkodzonymi kończynami górnymi i dolnymi z uwagi na to, że obie te grupy mają różne ograniczenia w zakresie mobilności.

6.3.4.1. Zdolność do pracy osób z uszkodzeniem kończyn górnych

Osoby z uszkodzonymi kończynami górnymi mają przede wszystkim trudności, ograniczenia czy nawet udaremnienia wykonywania ruchów roboczych. W rozdziale 2.1. przytoczyliśmy ich klasyfikację. Wyodrębnia ona ruchy o dużej złożoności i różnorodności pod względem zasięgu (wielkości), kierunku, a także potrzebnej siły do ich wykonania. Składają się one na bardziej złożone jednostki stanowiące czynności, zabiegi i operacje, występujące w różnych pracach i zawodach. Do ich wykonania potrzebna jest często wysoka sprawność motoryczna, czyli dokładne, płynne, precyzyjne i szybkie wykonywanie ruchów i czynności przy pomocy jednej lub obu rąk. Bardzo często wymagana jest więc koordynacja obu rąk. Ponadto, do wykonywania niektórych ruchów i czynności potrzebne jest także przemieszczanie się w przestrzeni, a więc sprawność czynności lokomocyjnych (stanie, chodzenie).

Ograniczenia zawodowe osób z uszkodzonymi kończynami górnymi zależą przede wszystkim od zakresu i stopnia tego uszkodzenia. Najtrudniejsza sytuacja istnieje w przypadku uszkodzenia obu kończyn górnych, gdy czynności motoryczne są całkowicie zniesione. Ma to decydujące znaczenie dla procesu wykonawstwa w przebiegu pracy zawodowej.

Natomiast w przypadku uszkodzenia jednej kończyny górnej (amputacje, porażenia, niedowłady, deformacje) istnieją duże trudności i ograniczenia w wykonywaniu różnych ruchów roboczych, czynności, zabiegów czy operacji występujących w różnych rodzajach pracy, czy zawodach.

W przypadku braku palców, a zwłaszcza kciuka zostają zniesione całkowicie lub częściowo ruchy chwytne (chwytanie przedmiotów). Amputacja całej ręki, przedramienia lub ramienia powoduje całkowite zniesienie ruchów kończyny. W zależności jednak od zachowanego kikuta, istnieje możliwość zaopatrzenia osoby z uszkodzoną kończyną górną w protezę z odpowiednimi końcówkami roboczymi (funkcjonalnymi), które mogą ułatwić wykonywanie niektórych ruchów. W przypadku paraliżu lub niedowładu kończyny sytuacja jest trudniejsza, gdyż wykonywanie ruchów roboczych jest praktycznie całkowicie zniesione. Deformacje kończyny, w zależności od ich rodzaju mogą w różnym zakresie ograniczać możliwości wykonywania ruchów roboczych.

Największe możliwości zatrudnienia osób z uszkodzeniem jednej kończyny górnej stwarzają prace i zawody o charakterze umysłowym, takie jak: pracownik administracyjny, ekonomista, nauczyciel, prawnik, telefonista, doradca zawodowy, pracownik socjalny itp. Warunkiem pracy w tych zawodach są odpowiednie kwalifikacje, które niejednokrotnie wymagają studiów wyższych.

W przemyśle, usługach czy rolnictwie, prace dla osób z uszkodzoną kończyną górną muszą być szczególnie dobrze dobrane w aspekcie możliwości wykonywania ich jedną ręką. Ograniczenia motoryczne tych osób mogą być jednak w pewnym stopniu skompensowane przez zastosowanie protez z odpowiednimi końcówkami w przypadku amputacji oraz odpowiednią adaptację stanowiska pracy. Mogą one przywrócić możliwości wykonywania niektórych ruchów i czynności a także poprawić sprawność ich wykonywania.

6.3.4.2. Zdolność do pracy osób z uszkodzeniem kończyn dolnych

Inna jest sytuacja osób z uszkodzonymi kończynami dolnymi. Do uszkodzeń tych zaliczamy: całkowity lub częściowy brak jednej lub obu kończyn dolnych, paraplegię - porażenie obu kończyn dolnych, czy różnego rodzaju deformacje tych kończyn. Osoby z tego rodzaju uszkodzeniami mogą wykonywać wszystkie czynności manipulacyjne, gdyż ich kończyny górne nie są uszkodzone, a sprawność manualna nie obniżona. Trudności i ograniczenia polegają natomiast na utrzymaniu pozycji stojącej i poruszaniu się w miejscu pracy. Z tego powodu osoby te mają duże możliwości pracy pod warunkiem, że będzie to praca nie wymagająca częstego poruszania się poza stanowiskiem, a więc praca głównie w pozycji siedzącej. Niektóre osoby z uszkodzonymi kończynami dolnymi, zwłaszcza dotknięte paraplegią poruszają się na wózkach inwalidzkich. W związku z tym mogą napotykać na liczne bariery architektoniczne w miejscu pracy a także trudności w dojazdach do pracy.

Osoby z uszkodzeniem kończyn dolnych, w porównaniu z osobami z uszkodzeniem kończyn górnych mają znacznie większe możliwości pracy, przede wszystkim w grupie zawodów o charakterze produkcyjnym. Chodzi tutaj głównie o prace wykonywane w pozycji siedzącej i nie wymagające częstych zmian miejsca (przemieszczania się). Istotnym problemem jest dla nich sprawa dojazdu do pracy. W zależności od rodzaju uszkodzenia kończyny czy kończyn dolnych osoby takie powinny być zatem zaopatrzone w niezbędne protezy, kule, laski, aparaty ortopedyczne, wózki inwalidzkie czy odpowiednio przystosowane samochody.

Przy lżejszych uszkodzeniach omawiane osoby mogą być zatrudniane w rolnictwie, ogrodnictwie itp. Podobnie jak osoby z uszkodzeniem kończyn górnych mają one duże możliwości wykonywania różnych prac o charakterze umysłowym, pod warunkiem uzyskania odpowiednich kwalifikacji.

Według Hulka (1970, s.39) najbardziej odpowiednimi pracami dla osób z uszkodzeniem kończyn dolnych są zajęcia: nie wymagające chodzenia i stania, dużego wysiłku, wykonywane w temperaturze pokojowej, wewnątrz pomieszczenia, bez pyłu i wilgoci.

Warunkiem ich zatrudnienia natomiast jest m.in.: odpowiednio urządzone stanowisko pracy, (np. odpowiednie pole pracy i siedzisko), odpowiednio przystosowany budynek (np. winda, odpowiednio szerokie otwory wejściowe, brak progów itp.), właściwa organizacja dojazdu do pracy.

Szczególnego podkreślenia wymaga sprawa doboru pracy pod kątem wydatku energetycznego. Osoby z uszkodzeniem kończyn dolnych nie mogą wykonywać prac wymagajacych dużego wysiłku fizycznego czyli tzw. prac ciężkich. Związane to jest z tym, że wydatkują one dużo energii na pokonywanie trudności związanych z ich niepełnosprawnością. Stąd ulegają łatwo zmęczeniu, a stopień tolerancji na wysiłek fizyczny jest u tych osób z reguły bardzo niski.

6.3.5. Przygotowanie do pracy osób z uszkodzeniem narządu ruchu

Z punktu widzenia przygotowania do pracy uczniowie z uszkodzonym narządem ruchu są w uprzywilejowanej sytuacji w porównaniu z uczniami dotkniętymi innymi niepełnosprawnościami. Mogą oni korzystać z werbalnych i wizualnych metod nauczania, takich jak: wykład, pogadanka zawodowa, pokaz itd. czyli z tych wszystkich metod, które stosowane są w kształceniu uczniów pełnosprawnych. Z tego powodu większość z nich może kształcić się w systemie zintegrowanym, zwłaszcza ci z lżejszą niepełnosprawnością motoryczną. Nie mają więc większych trudności w przyswajaniu teoretycznej wiedzy zawodowej.

Trudności i ograniczenia rozpoczynają się przy nabywaniu praktycznych umiejętności zawodowych. Niektórzy uczniowie w ogóle nie są zdolni do opanowania niektórych umiejętności lub mają poważne ograniczenia w tym zakresie. Dobre ich opanowanie wymaga bowiem często wysokiej sprawności manualnej.

Proces kształtowania umiejętności praktycznych składa się z kilku etapów, a mianowicie:

1. Zapoznania się z ruchem lub zespołem ruchów składających się na daną umiejętność; stosuje się tutaj głównie pokaz (demonstrację).

2. Nabycie umiejętności wykonywania ruchu lub ruchów.

3. Przejście umiejętności w trwały nawyk, czyli osiągnięcie określonej sprawności wykonywania tego ruchu lub ruchów. W tym przypadku metodą nauczania są ćwiczenia praktyczne.

Uczniowie z uszkodzonymi kończynami górnymi mają przede wszystkim trudności i ograniczenia w drugim i trzecim etapie nabywania praktycznych umiejętności zawodowych, o ile w ogóle niektóre z nich mogą opanować.

Trochę inna sytuacja istnieje w przypadku uczniów z uszkodzeniami kończyn dolnych. Wówczas trudności i ograniczenia występują przede wszystkim przy poruszaniu się w przestrzeni. Może to mieć swój negatywny wpływ na:

1. opanowanie umiejętności zawodowych wymagających pozycji stojącej lub przemieszczania się poza stanowisko pracy (szkolne),

2. poruszanie się w ogóle w pomieszczeniach, gdzie nauka tych umiejętności się odbywa.

Jak już uprzednio zaznaczyliśmy, niektóre osoby z uszkodzonym narządem ruchu mogą mieć także pewne problemy w sferze umysłowej i psychicznej. Może to być barierą w opanowaniu wiedzy teoretycznej potrzebnej do wykonywania danej pracy, czy zawodu a także uzyskaniu wykształcenia na wyższym poziomie, które stwarzałoby im możliwości pracy umysłowej.

6.4. Osoby z uszkodzeniem narządów wewnętrznych

6.4.1. Narządy wewnętrzne i ich uszkodzenie

Organizm ludzki składa się również z szeregu narządów określanych jako narządy wewnętrzne. Do nich należą w pierwszej kolejności: układ krążenia, układ oddechowy, układ trawienny i inne. Posiadają one bardzo złożoną budowę, składającą się z wielu narządów, stąd ich nazwa układy. Spełniają szereg istotnych dla organizmu czynności, zaopatrując go w składniki niezbędne dla rozwoju i utrzymania przy życiu oraz energię potrzebną do funkcjowania i działania człowieka.

Podobnie jak inne narządy, również narządy wewnętrzne mogą ulec uszkodzeniu, a sprawność ich czynności obniżeniu. W każdym kraju istnieje znaczny procent osób oficjalnie uznanych za niepełnosprawne z powodu uszkodzenia narządów wewnętrznych, choć ich niepełnosprawności nie widać na zewnątrz, tak jak to bywa w przypadku uszkodzenia narządu ruchu lub ślepoty.

Jak wynika z danych statystycznych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych blisko 40% rent inwalidzkich przyznaje się corocznie z powodu chorób układu krążenia. Podobnie choroby układu oddechowego są, obok chorób układu krążenia, najpoważniejszym problemem medyczno-społecznym w rozwiętych społeczeństwach (Ekspertyza...1984, s.249 i 258). Osoby z uszkodzeniami narządów wewnętrznych stanowią więc bardzo liczną grupę i nie zawsze dostrzega się ich problemy; w naszym przypadku zawodowe. Na ogół traktuje się je - z uwagi na nieposiadanie widocznego uszkodzenia organizmu - jako osoby pełnosprawne nie posiadające problemów podobnych do tych, jakie mają osoby z widocznym uszkodzeniem organizmu.

Wśród osób z uszkodzonymi narządami wewnętrznymi wyróznić można dwie grupy:

1. osoby z trwałym uszkodzeniem anatomicznej struktury narządów wewnętrznych, jak: wrodzone wady serca, usunięcie jednego płuca, resekcja (częściowe usunięcie) żołądka, uszkodzenie mięśnia sercowego po zawale itp.;

2. osoby z chorobami przewlekłymi, czyli z chorobami o długotrwałym przebiegu, bez perspektywy na szybkie i pomyślne ich wyleczenie. Objawiają się one długotrwałymi zaburzeniami w funkcjonowaniu organizmu, z przemiennymi okresami polepszenia i pogorszenia się stanu zdrowia. Do takich chorób należą: astma, choroba nadciśnieniowa, choroba wrzodowa itp. Wiele z nich ma charakter chorób zawodowych, czyli spowodowanych rodzajem wykonywanej pracy (zawodu) lub warunkami, w jakich jest ona wykonywana. Należą do nich np. płaskostopie i żylaki u osób, których praca wykonywana jest w pozycji stojącej lub pylica węglowa u górników.

Wspólną cechą uszkodzeń i przewlekłych chorób narządów wewnętrznych jest obniżenie sprawności ich funkcjonowania, co z uwagi na specyficzne znaczenie tych uszkodzeń i chorób, negatywnie wpływa na funkcjonowanie organizmu jako całości oraz działanie człowieka.

6.4.2. Zdolność do pracy osób z uszkodzeniem narządów wewnętrznych

Obniżenie sprawności funkcjonowania narządów wewnętrznych ma zasadniczy wpływ na wydolność fizyczną wysiłkową organizmu. Jest ona biologiczną właściwością organizmu polegającą na jego zdolności do długotrwałej lub ciężkiej pracy fizycznej bez objawów zmęczenia oraz szybkiego powrotu do stanu równowagi, w przypadku jego wystąpienia. W pojęciu wydolności fizycznej mieści się także tolerancja na zmiany środowiska zewnętrznego, w jakim praca ta jest wykonywana (warunki pracy). Jej poziom zależy od wydajności energetycznej organizmu, która uwarunkowana jest zdolnością pochłaniania tlenu, zdolnościami transportowymi krwi przenoszącej go do tkanek, sprawnym funkcjonowaniem mechanizmów warunkujących wykorzystanie tlenu przez tkanki, zdolnościami metabolicznymi i energetycznymi itp. Są to więc czynności narządów wewnętrznych: układu oddechowego, układu krążenia, układu trawiennego i innych. W przypadku ich uszkodzenia lub niepełnosprawności ulega obniżeniu wydolność fizyczna wysiłkowa organizmu, a więc także zdolność do pracy.

Osoby z uszkodzeniem narządów wewnętrznych mają trudności i ograniczenia w wykonywaniu pracy, jak również w przygotowaniu się do niej. Przede wszystkim nie mogą wykonywać pracy fizycznej, wymagającej wysokiej wydolności fizycznej wysiłkowej, a więc prac ciężkich, wymagających wysokiego wydatku energetycznego. W zależności od nasilenia objawów chorobowych i obniżenia wydolności wysiłkowej, zakres dostępnych dla nich prac jest znacznie ograniczony, zwłaszcza jeśli chodzi o pracę z dużym nakładem wykonawstwa. Osoby te ulegają także łatwo zmęczeniu z uwagi na słabą tolerancję na wysiłek, a okres regeneracji jest u nich znacznie wydłużony. Są także wrażliwe na zmianę zewnętrznych warunków pracy (zimno, wilgoć, kurz, brak świeżego powietrza), które mogą pogłębiać okresowo nasilanie się objawów chorobowych a w konsekwencji prowadzić do pogłębiania się niepełnosprawności w ogóle. Stąd osoby takie wymagają dobrych warunków pracy, uwzględniających rodzaj ich schorzeń.

Ponadto podkreślić trzeba, że wśród nich są osoby z bardzo niestabilnym samopoczuciem. Jednego dnia mogą się czuć zupełnie dobrze i wykonywać swoją pracę na normalnym poziomie, a drugiego dnia złe samopoczucie, wynikające z nasilenia się objawów chorobowych nie pozwala im na wykonywanie pracy w ogóle lub tylko w ograniczonym zakresie. Stąd zmuszone są czasami do przebywania na zwolnieniu lekarskim, co nie spotyka się z przychylnością pracodawców.

W końcu należy wspomnieć, że niektóre schorzenia kardiologiczne powodują przeciwwskazania także do wysiłku psychicznego. Chodzi mianowicie o prace stresogenne, powodujące nadmierny wysiłek emocjonalny i napięcie psychiczne.

Dla przykładu podam wyniki badań Halawy (1985) dotyczące osób po zawale serca odnoszące się do pracy zawodowej: "Zazwyczaj osoby po zawale serca przez pierwsze pół roku są uważane za niezdolne do wykonywania pracy zawodowej, a potem przez jakiś czas pracują w niepełnym wymiarze godzin. Około 30% chorych przerywa pracę ze względu na pogorszenie się stanu zdrowia. Do pracy najczęściej wracają osoby o wysokich kwalifikacjach zawodowych i mieszkające w wielkich miastach, gdzie praca o mniejszym wysiłku fizycznym jest bardziej dostępna" (cyt. za Witkowski, 1993, s. 141). Natomiast wczesna rehabilitacja tych osób przynosi na ogół dobre wyniki pozwalające na powrót do pracy na to samo stanowisko i w pełnym wymiarze godzin.

Młodzież ze schorzeniami wewnętrznymi ma także problemy z przygotowaniem się do pracy. Przede wszystkim ma ona ograniczone możliwości wyboru stosownego dla siebie zawodu. Ponadto nauka i uczenie się może stanowić dla nich zbytnie obciążenie fizyczne i psychiczne, zwłaszcza gdy ma to miejsce w placówkach dla młodzieży pełnosprawnej. Z tego też powodu młodzież z większym i częstszym nasilaniem się objawów chorobowych musi przygotowywać się do pracy w specjalnych placówkach, jak sanatoryjne szkoły zawodowe, zakłady rehabilitacji zawodowej itp.

6.5. Osoby z upośledzeniem umysłowym

6.5.1. Zakres pojęcia upośledzenie umysłowe

Umysłowe upośledzenie (mental retardation) zwane także u nas niedorozwojem umysłowym lub oligofrenią jest pojęciem bardzo szerokim i różnie definiowanym. Ogólnie przyjmuje się, że jest to stan obniżonej sprawności umysłowej w stosunku do stanu normalnego, charakteryzujący się niedorozwojem lub zaburzeniami procesów percepcyjnych, uwagi, pamięci i myślenia w wyniku procesów patologicznych (International Classification...1980, s.53). Niektóre definicje upośledzenia umysłowego dołączają do tego także zaburzenia w przystosowaniu społecznym.

Upośledzenie umysłowe spowodowane jest pewnymi organicznymi i funkcjonalnymi zmianami w mózgu, zwłaszcza w korze mózgowej. Ogólnie jego przyczyny dzielimy na pierwotne i wtórne.

1. Do przyczyn pierwotnych należą czynniki genetyczne. Polegają one na tym, że rodzice przekazują nieprawidłowe lub uszkodzone geny i chromosomy powodujące, że embrion i płód nie rozwijają się normalnie i w konsekwencji dziecko rodzi się upośledzone umysłowo. Jest to najczęstsza przyczyna upośledzenia umysłowego u dziecka.

2. Do przyczyn wtórnych należą czynniki, które mają wpływ na korę mózgową:

a) przed urodzeniem dziecka,

b) w czasie urodzenia dziecka,

c) po urodzeniu dziecka.

Do pierwszej grupy należą czynniki, które działają na embrion i płód w okresie ciąży, a więc choroby zakaźne przyszłej matki, takie jak: odra, aktywny stan kiły, niedożywienie, alkoholizm matki itp.

Również w czasie trudnego porodu może dojść do uszkodzenia mózgu w wyniku np. jego niedotlenienia lub wylewów.

W końcu należy wymienić pewne choroby dziecka występujące po jego urodzeniu. Do najczęstszych tego rodzaju chorób należy zapalenie opon mózgowywch i zapalenie mózgu, których konsekwencją może być uszkodzenie kory mózgowej powodujące zahamowanie dalszego rozwoju umysłowego dziecka. Obok chorób, kora mózgowa dziecka może ulec uszkodzeniu na skutek urazów będących wynikiem nieszczęśliwych wypadków (Gibson,1977, s. 26 i nast.).

Brak normalnego rozwoju umysłowego może także być spowodowany czynnikami kulturowymi i środowiskowymi. Polegają one na braku i nie zapewnieniu dziecku odpowiednich warunków rozwojowych - odpowiedniej stymulacji. Dotyczy to lżejszych postaci upośledzenia umysłowego występującego często u dzieci w rodzinach z marginesu społecznego.

Upośledzenie lub niedorozwój umysłowy może mieć różne stopnie. W 1968 r. Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła 4-stopniową klasyfikację upośledzenia umysłowego opartą na ilorazie inteligencji (I.I.). Jej podstawę stanowi skala o średniej 100 i odchyleniu standardowym 16. Stopnie te są następujące:

a) lekki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji od 52-67,

b) umiarkowany niedorozwój umysłowy - od 36-51,

c) znaczny niedorozwój umysłowy - od 20-35,

d) głęboki niedorozwój umysłowy - od 0-19 (Sękowska,1982, s.147).

Stopień niedorozwoju umysłowego określa się na podstawie badań psychologicznych przeprowadzonych przy pomocy testów inteligencji. Stanowią one określone zadania o wzrastającym stopniu trudności, mające na celu zbadanie i poznanie przebiegu procesów umysłowych u osób badanych. Są one dostosowane dla różnych przedziałów wiekowych. Ustopniowane według trudności i wieku testy stanowią skalę inteligencji. W ten sposób uzyskany wynik, o ile stanowi różnicę między "wiekiem umysłowym", a faktycznym wiekiem kalendarzowym, wskazuje na stopień niedorozwoju lub upośledzenia umysłowego.

6.5.2. Klasyfikacja osób z upośledzeniem umysłowym

Ogólnie przyjmuje się, że liczba dzieci z upośledzeniem umysłowym wynosi od 2% do 3%, w tym głębiej upośledzonych o ilorazie inteligencji poniżej 50 - od 0,3% do 0,4% ogółu ludności (Mrugalska, 1994, s. 234).

Osoby upośledzone umysłowo, w zależności od stopnia upośledzenia dzieli się na:

a) lekko upośledzone umysłowo lub umysłowo upośledzone w stopniu lekkim (I.I.=52-67),

b) umiarkowanie upośledzone umysłowo lub upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym (I.I.=36-51),

c) znacznie upośledzone umysłowo lub upośledzone umysłowo w stopniu znacznym (I.I.=20-35),

d) głęboko upośledzone umysłowo lub upośledzone umysłowo w stopniu głębokim (I.I.=0-19).

Osoby z umysłowym upośledzeniem stanowią bardzo zróżnicowaną grupę, a ich niedorozwój umysłowy może być różnego stopnia - od lekkiego do bardzo głębokiego. Należy również wspomnieć o stosunkowo dużej grupie osób znajdujących się na pograniczu normy umysłowej i upośledzenia umysłowego z I.I.=od 68 do 83.

Najliczniejszą grupę stanowią osoby umysłowo upośledzone w stopniu lekkim (75%). Następnie osoby upośledzone w stopniu umiarkowanym i znacznym (20%) oraz głębokim (5%) (Mrugalska, 1994, s. 231).

Osoby umysłowo upośledzone w stopniu lekkim charakteryzują sie najłagodniejszą formą niedorozwoju umysłowego. Niedorozwojowi ulegają u nich przede wszystkim czynności poznawcze, takie jak: spostrzeganie, wyobraźnia, pamięć, uwaga, myślenie i orientacja społeczna (Sękowska, 1982, s.148). Spostrzegają one wolniej, mniej dokładnie i w węższym zakresie. Ich wyobrażenia są również mniej dokładne, posiadają one także słabszą pamięć. Nie rozumieją wielu słów, zwłaszcza symbolizujących przedmioty oraz bardzo złożone i skomplikowane zjawiska. Mają często trudności w wyrażaniu swoich myśli i rozumieniu wypowiedzi innych osób. Często nie potrafią wykrywać istotnych różnic i podobieństw między przedmiotami. Powoduje to u nich trudności w wydawaniu sądów i wyciąganiu wniosków.

Często także nie rozumieją bardziej skomplikowanych zjawisk i sytuacji trudnych, których nie potrafią rozwiązać. Z reguły nie podejmują działań z własnej inicjatywy, lecz starają się naśladować innych. W rozwiązywaniu swoich problemów nie potrafią wykorzystać własnego doświadczenia, lecz stosują metodę prób i błędów. W ich działaniu brak jest planowości, inwencji i samodzielności. Często podejmują działania pod wpływem aktualnego nastroju, emocji, nie przewidując dokładnie skutków swoich decyzji. O ile chodzi o sferę emocjonalną, to charakteryzują się niezrównoważeniem emocjonalnym (wg:Górecki, 1972, s.96 i nast.).

Osoby umysłowo upośledzone w stopniu umiarkowanym charakteryzują się głębszym niedorozwojem umysłowym. Dotyczy to wszystkich procesów poznawczych: spostrzegania, wyobraźni, pamięci, uwagi i myślenia. To ostatnie ma charakter myślenia konkretnego opartego tylko na spostrzeżeniach. Upośledzeniu czynności poznawczych towarzyszą zwykle zaburzenia innych procesów psychicznych. Umiarkowanie upośledzone umysłowo osoby charakteryzują się także stosunkowo niskim poziomem rozwoju motorycznego - obniżeniem sprawności manipulacyjnych i lokomocyjnych. Również ich zachowanie odbiega od ogólnie przyjętych norm.

Wyróżnia się wśród nich dwa typy, a mianowicie typ apatyczny i typ pobudliwy. Ten pierwszy jest flegmatyczny, spokojny, obojętny, nieagresywny, nie sprawiający trudności, dość pracowity (w granicach swoich możliwości). Typ pobudliwy jest niespokojny, dużo mówiący i biegający, przeszkadzający, ze skłonnością do niszczenia wszystkiego co się wokół znajduje. W procesie nauki szkolnej osoby umiarkowanie upośledzone mogą opanować program (nauka pisania i czytania) w zakresie dwóch klas szkoły specjalnej.

Osoby ze znacznym upośledzeniem umysłowym charakteryzują się tak niskim poziomem rozwoju umysłowego, że nauka czytania, pisania czy liczenia jest całkowicie niemożliwa. Potrafią one natomiast opanować wiele prostych czynności życia codziennego oraz proste prace wchodzące w skład nieskomplikowanych zawodów.

Osoby upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym nie są zdolne do samodzielnego życia i wymagają opieki osoby drugiej.

Osoby z głębokim stopniem upośledzenia umysłowego zdolne są tylko do opanowania pojedyńczych czynności w wyniku indywidualnych oddziaływań rehabilitacyjnych, lecz wyniki są na ogół znikome.

6.5.3. Zdolność do pracy osób z upośledzeniem umysłowym

Przedstawione charakterystyki osób umysłowo upośledzonych dają także ogólną odpowiedź na pytanie o ich możliwości i ograniczenia zawodowe, które są bardzo zróżnicowane, z tym, że osoby w głębokim stopniu upośledzone nie są zdolne do żadnej pracy.

6.5.3.1. Zdolność do pracy osób lekko upośledzonych umysłowo

W najkorzystniejszej sytuacji są osoby lekko upośledzone umysłowo, ponieważ ich zdolność do pracy jest stosunkowo najmniej ograniczona. Występują u nich jednak znaczne ograniczenia w zakresie orientacji na stanowisku i w miejscu pracy, a przede wszystkim w procesach decyzyjnych. U podstaw tych ograniczeń leżą: niska organizacja procesów percepcyjnych i niedorozwój czynności umysłowych istotnych przy podejmowaniu decyzji. Stąd nie mogą one wykonywać zawodów wymagających pełnej sprawności umysłowej i samodzielności. Dotyczy to głównie zawodów umysłowych, w wykonywaniu których przeważają procesy orientacyjne i decyzyjne. Są one natomiast zdolne do wykonywania zawodów i prac polegających głównie na wykonawstwie, które nie wymagają wiele pomysłowości, inicjatywy i podejmowania decyzji. Największe możliwości oferowania tego rodzaju prac mają zakłady produkcyjne.

Osoby umysłowo upośledzone w stopniu lekkim mogą także wykonywać wiele zawodów rzemieślniczych w warsztatach prowadzonych przez inne osoby. Niewątpliwie duże możliwości pracy dla tych osób stwarzają spółdzielnie inwalidów w zakładach zwartych. Poza tym rolnictwo, ogrodnictwo i hodowla zwierząt, to również dziedziny, w których osoby umysłowo upośledzone w stopniu lekkim znajdują często najlepsze dla siebie warunki zatrudnienia.

Osoby te mogą napotykać na pewne trudności w społecznej adaptacji do środowiska pracy. Chociaż wykazują silną potrzebę normalnych kontaktów społecznych, to jednak mają trudności w ich nawiązywaniu i utrzymaniu. Powodem tego jest poczucie niższości, podejrzliwość wobec innych osób, brak poczucia pewności. Może to prowadzić do sytuacji konfliktowych i zachowań agresywnych, co nie sprzyja ułożeniu poprawnych stosunków i współpracy między pracownikami pełnosprawnymi i umysłowo upośledzonymi.

Wielu absolwentów specjalnych szkół dla dzieci umysłowo upośledzonych, kontynuje naukę zawodu w specjalnych szkołach zawodowych. Mogą oni zdobywać takie zawody jak: stolarz, ślusarz, mechanik maszyn rolniczych, krawiec, murarz itp. Ostatnie badania Pańczyka (1992) wykazały jednak, że nawet najlepsi absolwenci specjalnych szkół zawodowych (I.I.=63-67) nie byli w stanie (zdaniem nauczycieli zawodu) opanować około połowy operacji (czynności) w zawodach z branży metalowej, drzewnej, odzieżowej i żywieniowej. Jeszcze gorsze są możliwości absolwentów o niższym ilorazie inteligencji (w granicach 58-62 oraz 52-57). Stąd autor badań stawia pod dyskusję pytanie czy młodzież upośledzona umysłowo w stopniu lekkim powinna kształcić się w zawodzie czy też tylko przysposabiać do wykonywania czynności na konkretnym stanowisku pracy. Skłania się on raczej do tego drugiego rozwiązania, co pozwoliłoby na objęcie szkoleniem zawodowym większej liczby tej młodzieży. Aktualnie istnieje tylko 7.000 miejsc w specjalnych szkołach zawodowych dla 16.000 absolwentów specjalnych szkół podstawowych dla dzieci umysłowo upośledzonych (Pańczyk, 1992).

6.5.3.2. Zdolność do pracy osób umiarkowanie i znacznie upośledzonych umysłowo

Możliwości zawodowe osób umiarkowanie i znacznie upośledzonych umysłowo są stosunkowo niewielkie. Mogą one pracować tylko w specjalnych warunkach i pod nadzorem innych osób. Z tego też powodu najczęściej przygotowywane są do pracy a następnie zatrudniane w zakładach pracy chronionej, głównie w spółdzielniach inwalidów. W nielicznych przypadkach zatrudniani są w zwykłych zakładach pracy na dobranych i przystosowanych stanowiskach pracy. Można ich nauczyć wykonywania wielu prostych prac, takich jak: cięcie, zbijanie, montaż różnych elementów, składanie, naklejanie itp. Przeznaczona dla nich praca powinna składać się z niewielu czynności zawodowych, powtarzających się i nie zmieniających się często.

Prowadzone badania nad szkoleniem zawodowym umysłowo upośledzonych w stopniu umiarkowanym i znacznym wykazały, że:

a) wyjściowy poziom zdolności dzieci rozpoczynających naukę prostych czynności jest wyjątkowo niski;

b) poziom wyjściowy ma niewielki związek z poziomem osiągniętym w wyniku treningu, gdyż nawet przy minimalnych umiejętnościach w chwili rozpoczęcia nauczania, możliwe jest osiągnięcie przez nich doskonałych rezultatów;

c) zasadnicza różnica między nimi, a innymi uczniami dotyczy nie tyle wyniku, ile czasu potrzebnego do jego osiągnięcia (Górecki, 1972, s. 94 i 95).

Proces szkolenia zawodowego - przyuczenia do wykonywania określonych czynności zawodowych osób upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym jest bardzo trudny i wymaga wiele wysiłku, czasu i cierpliwości. Badania przeprowadzone w spółdzielniach inwalidów wykazały, że najlepszą i najefektywniejszą metodą w tym zakresie jest metoda polegająca na bezpośrednim pokazie wraz ze słowną instrukcją oraz rezygnacją z ekonomicznego podejścia do sposobu i tempa wykonywania przez nich operacji. W dalszej kolejności okazała się skuteczna metoda pokazu i słownej instrukcji wraz z wymaganiem od ucznia słownego opisu przebiegu wykonywanej operacji (Trąmpczyński, 1979, s. 85 i 86).

Innym trudnym zagadnieniem w przygotowaniu do pracy osób umysłowo upośledzonych w stopniu umiarkowanym i znacznym jest sprawa ich zachowania się w sytuacji pracy i przystosowania się do jej wymagań. Dużo pracy wymaga wypracowanie takich form zachowania, jak: punktualność, zdyscyplinowanie, systematyczność, dokładność wykonywania zadań, utrzymanie porządku itp. Okazuje się, że wiele z nich potrafi być także pracowitymi i pracować w miarę swoich możliwości systematycznie i dokładnie oraz osiągać oczekiwane rezultaty. Istotną sprawą jest wyraźne, zrozumiałe i osiągalne postawienie celu, a także stwarzanie zachęt do pracy. Niekoniecznie musi to być zachęta finansowa, lecz np. zachęta słowna, współzawodnictwo itp. System kar i nagród powinien być elastyczny, urozmaicony i zindywidualizowany. Zasadą powinno być stopniowe przechodzenie od nagradzania za dobre chęci, do wynagradzania za dobre wyniki oraz od stosowania nagród konkretnych, do pochwał słownych wobec całego zespołu i powierzania wykonywania czynności uznanych w zakładzie jako lepsze.

6.6. Osoby psychicznie chore

6.6.1. Choroby psychiczne

Choroby psychiczne łączą się z pojęciem zdrowia psychicznego i jego zaburzeniami. Zdrowie psychiczne charakteryzuje się prawidłowym przebiegiem procesów psychicznych i zachowań przyjętych w danym środowisku społecznym. Przebieg ten może być zaburzony na skutek okresowych lub trwałych niekorzystnych zmian procesów psychicznych określanych jako zaburzenia psychiczne. Mogą one przyjąć charakter: psychopatii, nerwic, umysłowego upośledzenia i chorób psychicznych (Encyklopedyczny słownik...1986, s.397).

Psychopatie lub zaburzenia osobowości obejmują różne postacie zmian osobowości i dotyczą głównie sfery uczuć i dążeń. Zmiany te mają negatywny wpływ na zdolność przystosowania się człowieka do życia rodzinnego, zawodowego i społecznego. Zaburzeniom tym nie towarzyszą żadne zmiany organiczne mózgu. Ich etiologia nie jest jeszcze dokładnie wyjaśniona. Mogą je powodować wrodzone właściwości układu nerwowego, niekorzystne doświadczenia psychiczne (emocjonalne) oraz czynniki środowiskowe.

Od psychopatii należy odróżnić charakteropatie, czyli zaburzenia osobowości (charakteru, temperamentu, sfery uczuciowej) mających swe podłoże organiczne (uszkodzenie tkanki mózgowej). Zmiany organiczne mogą powstać w okresie płodowym, we wczesnym dzieciństwie lub w późniejszym okresie życia człowieka.

Nerwice lub neurozy są to czynnościowe, psychogenne zaburzenia psychiczne dotyczące głównie sfery emocjonalnej. W nerwicach mogą występować bardzo różne objawy, jak: lęk, niepokój, napięcie, drażliwość, obniżenie i wahania nastroju, trudności w skupieniu uwagi, zaburzenia snu, łaknienia, popędu seksualnego itp. Mogą towarzyszyć im także objawy somatyczne, jak: bóle głowy, duszność, bicie serca, bóle brzucha itp. W zależności od nasilenia się objawów wyróżniamy: nerwicę lękową, histeryczną, natręctw, depresyjną itp. Czynnikami nerwicotwórczymi są różnego rodzaju sytuacje trudne w życiu rodzinnym, zawodowym czy środowiskowym (Encyklopedyczny słownik...1986, s.165).

Najgłębszą postacią zaburzeń psychicznych są choroby psychiczne zwane także psychozami. Są to zaburzenia psychiczne charakteryzujące się zmianami w zakresie myślenia, świadomości, intelektu, woli, uczuć, działania i innych czynności psychicznych, prowadzące do znacznych zaburzeń zachowań w środowisku społecznym (Słownik psychiatrii, 1978, s.350). Do najważniejszych objawów zaburzeń psychicznych należą:

a) w zakresie procesów poznawczych: halucynacje (omamy), urojenia, rozkojarzenia myślenia, zaburzenia toku myślenia, natręctwa, paralogia (mylne tworzenie i używanie pojęć, nazw, sądów), amnezja (niepamięć), konfabulacje (przypadkowe zmyślenia);

b) w zakresie procesów emocjonalnych: zaburzenia nastroju (podwyższenie lub obniżenie), ambiwalencja, zobojętnienie (otępienie) uczuciowe, stany lękowe, fobie;

c) w zakresie działania: zaburzenie aktywności (obniżenie lub wzmożenie), negatywizm, niedostosowanie - nieodpowiednie reakcje i zachowania;

d) w zakresie osobowości: depersonalizacja (odczuwanie nierealności własnych przeżyć), autyzm (wycofanie się z czynnego współżycia z otoczeniem i skupienie się na własnych przeżyciach);

e) w zakresie świadomości: zamroczenia (zawężenie przytomności), wyłączenie przytomności.

Chorobom psychicznym mogą także towarzyszyć objawy somatyczne, jak: bóle głowy, bóle brzucha, zaburzenia pracy układu krążenia (nadmierne bicie serca), duszności itp.

W przeciwieństwie do psychopatii i upośledzenia umysłowego, psychozy stanowią procesy chorobowe, tzn. że mają swój początek, przebieg (rozwój) i zejście kończące się wyzdrowieniem lub trwałym defektem (uszkodzeniem) czynności psychicznych. Istnieją różnego rodzaju zespoły zaburzeń psychicznych charakteryzujące poszczególne jednostki chorobowe. Do najczęściej spotykanych chorób psychicznych należą: schizofrenia, psychoza maniakalno-depresyjna, paranoja i inne.

Schizofrenia należy do najczęściej występujących chorób psychicznych (u około 1% populacji). Polega na uszkodzeniu struktury osobowości od lekkiego rozchwiania jej zwartości do ciężkich stanów daleko posuniętego rozpadu. W związku z tym dochodzi do zaburzeń życia emocjonalnego, myślenia i napędu psychoruchowego, odbijających się ujemnie na dynamice rozwojowej osobowości i jej stosunku do środowiska. W schizofrenii wyróżnia się objawy osiowe (podstawowe) i dodatkowe. Do tych pierwszych należą otępienie uczuciowe i autyzm, które występują we wszystkich postaciach schizofrenii. Do drugich należą: halucynacje, urojenia, stany osłupienia, rozkojarzenia, hiperkinezy i inne, które występują w zależności od postaci schizofrenii.

Psychoza maniakalno-depresyjna polega na zaburzeniu nastroju. Objawia się ona w kolejno występujących po sobie okresach depresji i manii (nadmierna radość i wesołość). W fazie depresji obok obniżenia nastroju mogą także występować spowolnienie wszystkich procesów psychicznych, znaczne zahamowanie ruchowe, niski poziom lęku, zaburzenia snu itp. Faza maniakalna może mieć różne stopnie stanów podniecenia, radości i wesołości. Przy nasileniu się objawów manii może dojść do zaburzenia świadomości połączonej ze zniesieniem orientacji w czasie, w miejscu i otoczeniu (Encyklopedyczny słownik...1986, s. 40 i 41). Często faza depresji może trwać kilka miesięcy.

Paranoja jest chorobą psychiczną, w której głównymi objawami są urojenia bez głębszych zmian sfery intelektualnej i osobowości. Są to zaburzenia myślenia objawiające się w błędnych, niezgodnych z rzeczywistością sądach pochodzenia chorobowego, które chory uważa za prawdziwe mimo wszelkich zaprzeczających ich prawdziwości dowodów i argumentacji (Encyklopedyczny słownik...1986, s. 204 i 369).

Etiologia większości chorób psychicznych (zaburzeń psychicznych) jest nieznana lub nie do końca poznana. Niektóre zaburzenia mają swoje podłoże organiczne - uszkodzenie odpowiednich partii komórek mózgowych na skutek chorób mózgu lub chorób ogólnych, pośrednio zakłócających jego czynności. Uszkodzenie to może spowodować różne zaburzenia psychiczne, jak: halucynacje, urojenia, zaburzenia emocjonalne itp.

6.6.2. Charakterystyka osób psychicznie chorych

Osoby psychicznie chore, a więc dotknięte psychozami, wymagające rehabilitacji zawodowej, to osoby u których objawy chorobowe mają charakter przewlekły lub trwały - trwałe następstwa w postaci uszkodzenia (defektu) czynności psychicznych. W przeciwieństwie do umysłowego upośledzenia, które występuje od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa, choroby psychiczne na ogół występują w późniejszym okresie życia człowieka. Jest to na ogół okres, kiedy jego osobowość została w pełni ukształtowana i nastąpiło przystosowanie do życia rodzinnego, zawodowego i społecznego. Zaburzenia psychiczne u dzieci występują dużo rzadziej, z wyjątkiem upośledzenia umysłowego.

Osoby psychicznie chore kierowane do rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia stanowią grupę bardzo zróżnicowaną, zarówno pod względem zespołów zaburzeń psychicznych i ich nasilenia jak również częstotliwości występowania objawów chorobowych. Zdarzają się także wśród nich osoby, u których okres remisji choroby - braku objawów chorobowych może trwać kilka miesięcy. Są to także osoby, u których leczenie ambulatoryjne okazało się mało skuteczne i w związku z tym były hospitalizowane, czasami kilkakrotnie w ciągu trwania choroby, a zwłaszcza w czasie nasilania się objawów chorobowych. Z reguły, w ramach leczenia i rehabilitacji w szpitalu poddawane były one zabiegom mającym charakter pracy. Stosowano wobec nich terapię zajęciową lub terapię pracą.

Na ogół osoby psychicznie chore nie potrafią świadomie kierować swoim własnym losem, być samodzielne i niezależne od innych na wielu odcinkach życia. Wymagają więc pomocy i opieki.

Proces rehabilitacji zawodowej rozpoczyna się na ogół na terenie szpitala. Tam pacjent korzysta z zajęć w warsztatach terapii zajęciowej lub warsztatach terapii pracą, albo bywa skierowany do zakładu pracy chronionej na dalszą rehabilitację zawodową. W przypadku istnienia odpowiednich warunków, pacjent może powrócić do domu korzystając w dalszym ciągu z warsztatów terapii zajęciowej czy terapii pracą.

Powrót do dawnej pracy, zwłaszcza po dłuższej hospitalizacji, może być dla pacjenta trudny, z uwagi na to, że wiele spraw mogło ulec zmianie. W związku z tym może on potrzebować pomocy w formie poradnictwa i pewnego czasu na adaptację do zastanej sytuacji. Istotną sprawą może też być postawa współpracowników i kierownictwa zakładu.

Pacjenci kierowani po zakończeniu hospitalizacji na rehabilitację zawodową do zakładu pracy chronionej lub innej placówki, powinni spełniać pewne kryteria. Należą do nich:

a) stabilizacja objawów chorobowych - ich ustąpienie lub kontrola poprzez działania terapeutyczne,

b) brak w ostatnim okresie zachowań agresywnych oraz tendencji samobójczych i zachowań aspołecznych,

c) utrzymanie kontaktu z rzeczywistością - świadomość swojej sytuacji życiowej,

d) utrzymanie właściwych stosunków z innymi osobami,

e) odpowiednie zachowanie się w czasie wolnym od pracy (Hulek, 1969, s.360).

6.6.3. Zdolność do pracy osób psychicznie chorych

Z uwagi na to, że choroby psychiczne mają charakter dynamiczny - podlegają różnym i częstym zmianom i nasileniom, trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie dotyczące ograniczenia zdolności do pracy osób psychicznie chorych. Ogólnie można powiedzieć, że większość z nich ma trudności w procesach orientacyjnych - ocenie sytuacji występujących w przebiegu pracy, podejmowaniu decyzji, a przede wszystkim normalnym funkcjonowaniu i zachowaniu się w sytuacjach pracy.

Spotkać można wśród nich także osoby, które pozostając pod opieką lekarską odpowiedniej placówki służby zdrowia (przychodni, szpitala), nie mają większych trudności w uzyskaniu i utrzymaniu się w zatrudnieniu w zwykłych warunkach na otwartym rynku pracy. Pracują, osiągając przeciętne lub oczekiwane wyniki pracy i nie wykazują większych zaburzeń w przystosowaniu się do społecznego środowiska pracy. Jak pisze Hulek (1969, s.58): - "Wielu psychicznie chorych jest zdolnych do pracy całodziennej. Nie zawsze wymagają oni lekkiej pracy - często korzystna jest dla nich praca ruchliwa i skomplikowana. Terapeutycznie działa taka praca, która samorzutnie wyzwala zainteresowania, daje poczucie osiągnięć i odpowiedzialności - w przeciwieństwie do pracy lekkiej, ale monotonnej, dającej czas na rozmyślania i analizowanie samego siebie". Zależy to jednak od zrozumienia i pozytywnej postawy kierownictwa zakładu i współpracowników, w szczególności w chwili depresji, podniecenia, roztargnienia, zachowań agresywnych itp.

Z drugiej strony istnieją grupy osób psychicznie chorych, które w ogóle są niezdolne do pracy zarobkowej. Halstad stwierdza, że słabe wyniki w pracy rokują osoby z urojeniami i halucynacjami, izolujące się od otoczenia oraz słabo i w sposób nieobliczalny wyrażają swoje afekty. Jednak przesądza o tym stopień nasilenia tych objawów, a nie sam fakt ich istnienia (Hulek, 1969, s.358). Należą do nich także osoby o tendencjach samobójczych, samodestrukcyjnych, a także zbytniej agresywności i ruchliwości. Często dla takich osób jedyną formą aktywności zawodowej pozostaje przez całe życie terapia zajęciowa.

Pomiędzy tymi dwoma grupami istnieje wiele osób, które na skutek choroby psychicznej utraciły zdolność do dotychczasowej pracy, lecz są zdolne do podjęcia rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia, lecz na ogół w warunkach specjalnych - w zakładach pracy chronionej szczególnie w spółdzielniach inwalidów. Są to na ogół osoby o przewlekłych objawach chorobowych, często nasilających się lub osoby, u których choroba spowodowała trwałe zaburzenia czynności psychicznych. Takie osoby utraciły po prostu dotychczasową zdolność do pracy. Pomimo często bardzo wysokich kwalifikacji zawodowych (uzyskanych przed wystąpieniem choroby) osoby takie mają trudności w kontynuowaniu swojej pracy. Z tego też powodu wymagają one przystosowania się do pracy - odzyskania dawnych lub nabycia nowych umiejętności zawodowych oraz wypracowania form zachowania się w sytuacji pracy.

Jak stwierdza H. Leopold - pacjenci psychicznie chorzy po dłuższej hospitalizacji wykazywali w zatrudnieniu:

a) zmniejszoną zdolność uczenia się,

b) niezdolność do pracy taśmowej (z powodu tempa pracy),

c) trudności w koncentracji uwagi,

d) ograniczoną sprawność manualną,

e) niezdolność do pracy planowej i systematycznej,

f) zakłóconą technikę społecznego bytowania (Hulek, 1969, s.358).

Skierowanie osoby psychicznie chorej do zakładu pracy chronionej stwarza możliwość stopniowego przystosowania się do funkcjonowania w sytuacji pracy, wykonywania jej w sposób systematyczny przez ustalony okres czasu, wypracowania odpowiednich postaw umożliwiających ułożenie poprawnych stosunków z współpracownikami i personelem nadzorującym. Tam będzie ona miała także możliwość wyuczenia się umiejętności zawodowych, które pozwolą na podjęcie pracy i prawidłowe jej wykonywanie w różnych zakładach pracy lub powrót do dawniej wykonywanego zawodu.

Aby praca w zakładzie pracy chronionej spełniała swój terapeutyczny i rehabilitacyjny cel, rodzaj pracy (czynności i operacji) oraz warunki pracy muszą odpowiadać potrzebom i możliwościom psychofizycznym osób psychicznie chorych, tak aby nie obniżyć lub zahamować kształtującej się motywacji do pracy. Również początkowy czas pracy powinien być dostosowany do ich wydolności, aby nie wywołać stanów przemęczenia psychicznego i fizycznego.

Niewłaściwie dobrana praca i warunki pracy oraz nieprawidłowo przeprowadzony proces nauki może spowodować, że rezultaty rehabilitacji będą niewielkie. Jeśli jednak osoby te będą objęte właściwym programem rehabilitacji, wówczas mogą osiągnąć znaczny postęp w aktywności zawodowej (Borowski i Saczek, 1980, s. 66).

Badania przeprowadzone w spółdzielniach inwalidów wykazały, że zmniejszył się dwukrotnie czas i liczba hospitalizacji osób psychicznie chorych zatrudnionych w zakładach pracy chronionej, pomimo że nie wystąpiły zmiany w obrazie klinicznym tych osób. Niemal u wszystkich badanych zmniejszyła się liczba objawów znacznego nasilenia defektu schiozofrenicznego, co miało właśnie wpływ na zmniejszenie się przypadków konieczności hospitalizacji. Zatrudnienie miało tutaj wyraźny wpływ terapeutyczny (Żukowska, 1973, s.52).

Oczywiście zatrudnienia osób psychicznie chorych w zakładach pracy chronionej nie należy traktować jako rozwiązania ostatecznego. Zakłady te powinny być placówkami stwarzającymi możliwość odzyskania zdolności do pracy w warunkach normalnych. W przypadku zadowalających wyników terapeutycznych i rehabilitacyjnych w zakładzie pracy chronionej, osoby psychicznie chore powinny znaleźć pracę w różnych dziedzinach gospodarki w zależności od swoich możliwości i kwalifikacji zawodowych. Jak podaje Hulek (1970, s. 47): "Ciężej chorzy psychicznie zatrudniani są również w rolnictwie, ogrodnictwie, przy pracach w gospodarstwie domowym, w niektórych rzemiosłach, jak krawiectwo, galanteria skórzana i drewniana, przy drobnych i nieskomplikowanych naprawach urządzeń elektrycznych, przy pracach montażowych, w wykonywaniu usług zarówno fizycznych jak i umysłowych (odnawianie mebli, konserwacja sprzętu, maszynopisanie, w księgowości itp.)"

Rehabilitacja zawodowa, zatrudnianie i utrzymanie osób psychicznie chorych w zatrudnieniu jest sprawą bardzo trudną. Jak wykazuje doświadczenie, liczba zatrudnionych jest stosunkowo niewielka, a ponadto osoby te często zmieniają pracę. Rezygnują same z pracy lub pracodawcy z nich rezygnują. Przyczyny są bardzo różne, nie wykluczając również samej choroby.

Postęp w dziedzinie farmakoterapii stworzył w ostatnich latach całkiem nowe możliwości przed osobami chorymi psychicznie.

6.7. Osoby cierpiące na padaczkę

6.7.1. Padaczka

Padaczka lub epilepsja jest to choroba objawiająca się ogólnymi nawracającymi napadami drgawkowymi na skutek nieprawidłowych, nadmiernych wyładowań w neuronach mózgu. Występują one niespodziewanie lub są sygnalizowane przez tzw. aurę (zwiastuna), która pozwala na poznanie, że zbliża się napad. Rozpoczyna się on upadkiem na ziemię oraz wystąpieniem drgawek kończyn, tułowia i głowy oraz kurczem części szczękowych, powodującym często przygryzienie języka. W cięższych stanach napadowi towarzyszy całkowita utrata przytomności. Napad trwa kilka minut. Po ustąpieniu drgawek chory leży jeszcze przez pewien czas nieprzytomny, następnie odzyskuje stopniowo świadomość. Z reguły nie pamięta on samego napadu padaczkowego.

Istnieją postacie padaczki o etiologii nieznanej (około 60-70%) oraz o etiologii znanej. W tym ostatnim przypadku przyczynami wystąpienia choroby mogą być urazy mózgu, zapalenie opon mózgowych, guzy mózgu, choroby naczyniowe, czynniki metaboliczne i toksyczne, choroby wrodzone, wcześnie nabyte i dziedziczone (Kuran, 1986, s.198).

Obok dużych napadów (grand mal) spotyka się także małe napady padaczkowe (petit mal). Objawiają się one chwilową utratą świadomości bez upadku na ziemię. W czasie takiego napadu chory może upuścić przedmioty trzymane w ręku. Napady takie mogą występować nawet kilkakrotnie w ciągu dnia i nie zawsze zauważane są przez otoczenie.

W niektórych przypadkach padaczce towarzyszy tzw. charakteropatia padaczkowa. Objawia się ona zmianami osobowości wyrażającymi się w zaleganiu myśli i stanów uczuciowych, w nadmiernej drobiazgowości w mowie i działaniu, w "przylepności" polegającej na osłabieniu zdolności do zmiany tematu myślenia lub wykonywanej czynności na inną, w nadmiernej pobożności, w stanach dysforii1 skłonności do gniewu i agresji, mściwości, zazdrości, skłonności do egzaltacji" (Słownik psychiatrii, 1978, s. 54).

Padaczka może być chorobą zasadniczą lub towarzyszącą umysłowemu upośledzeniu, chorobom neurologicznym lub psychicznym.

6.7.2. Zdolność do pracy osób cierpiących na padaczkę

Zdolność do pracy osób cierpiących na padaczkę zależy od wielu czynników, a mianowicie:

a) rodzaju napadów padaczkowych - od intensywności objawów;

b) częstotliwości ich występowania (w jakich odstępach czasu);

c) pory występowania napadów podczas doby - w dzień czy w nocy;

d) samopoczucia chorego po napadzie - jak długo musi odpoczywać;

e) zmian osobowości spowodowanych chorobą - charakteropatia padaczkowa.

Większość osób cierpiących na padaczkę jest czynnych zawodowo i pracuje w zwykłych zakładach pracy. Dotyczy to oczywiście osób, u których napady padaczkowe są rzadsze, występują głównie w okresach poza pracą i nie towarzyszą im inne objawy, takie jak charakteropatia. Osoby te powinny mieć odpowiednio dobraną pracę i warunki pracy, a zwłaszcza kierownictwo zakładu i załoga winna charakteryzować się pozytywnym i serdecznym stosunkiem do nich. Jak podaje Hulek (1970, s.46) - chorzy na padaczkę mogą z powodzeniem pracować jako bibliotekarze, cholewkarze, intoligatorzy, jubilerzy, krawcy, kuśnierze, koszykarze, ślusarze, tkacze pracujący przy ręcznych warsztatach, urzędnicy, woźni, w zabawkarstwie itp.

Osoby z częstszymi napadami padaczkowymi (więcej niż 2-3 w miesiącu) oraz towarzyszącymi im zaburzeniami osobowości powinny być zatrudniane w warunkach chronionych, tzn. w zakładach pracy chronionej, na stanowiskach pracy chronionej lub w systemie pracy nakładczej. Zakłady pracy chronionej obok odpowiednio dobranej pracy oraz warunków pracy powinny zapewniać równocześnie w czasie wystąpienia napadów niezbędną opiekę lekarską i pielęgniarską.

Osoby, u których napady są bardzo częste i w związku z tym wymagają dłuższych przerw w pracy dla odpoczynku i regeneracji sił, a także osoby, u których istnieje zagrożenie wystąpienia napadów w czasie dojazdu do pracy, powinny być zatrudniane w systemie pracy nakładczej, w którym nie obowiązują rygory co do czasu pracy.

Hulek (1970, s. 46) uważa za bezwzględnie przeciwskazane dla osób cierpiących na padaczkę następujące prace:

a) przy maszynach (obrabiarkach, wiertarkach, itp.),

b) przy używaniu ostrych i ciężkich narzędzi lub przedmiotów,

c) na wysokościach (przy pracach elewacyjnych, rozbiórce domów),

d) mające związek z wytwarzaniem wyrobów alkoholowych (alkohol nawet w małych dawkach jest dla nich niezwykle szkodliwy),

e) w nagłych zmianach oraz skrajnie wysokich temperaturach (hutnik),

f) w pobliżu ognia (palacze),

g) przy obsłudze zbiorników wody (obsługa stawów wodnych),

h) których wykonywanie przez osobę z epilepsją może narazić na niebezpieczeństwo inne osoby (kierowca, maszynista),

i) których wykonywanie przez osobę z epilepsją może narazić na straty przedsiębiorstwo (praca przy silnikach, maszynach w ruchu),

j) w bardzo szybkim tempie.

Wśród osób cierpiących na padaczkę istnieje także pewien niewielki procent osób, które nie są zdolne do pracy w ogóle. Jak pisze Kuran (1986, s. 201): "W niewielkim odsetku przypadków o ciężkim przebiegu choroby, nie reagujących na leczenie, występują również zaburzenia adaptacji życiowej i brak motywacji do zatrudnienia. Chorzy ci nie poddają się rehabilitacji i nie można ich zatrudnić, nawet chałupniczo".

6.8. Osoby z uszkodzeniem kilku narządów

6.8.1. Niepełnosprawność złożona

Wśród osób niepełnosprawnych istnieje pewien procent osób, u których uszkodzeniu uległy dwa lub nawet więcej narządów. W takim przypadku mamy do czynienia z niepełnosprawnością złożoną lub sprzężoną, a więc uszkodzeniem różnych układów i narządów oraz obniżeniem różnych sprawności - fizycznych, sensorycznych bądź psychicznych. A oto przykłady osób z niepełnosprawnością złożoną:

1. Osoby głuchoniewidome; są to osoby, u których zmysł wzroku i słuchu został uszkodzony całkowicie lub częściowo. Głuchoślepota może wystąpić od urodzenia lub być nabyta w ciągu życia. Istnieją także osoby, które od urodzenia są niewidome lub głuche, a w ciągu życia straciły całkowicie lub częściowo zdolność słyszenia lub widzenia;

2. Osoby niewidome upośledzone umysłowo; z reguły u podłoża ślepoty i umysłowego upośledzenia leży ta sama przyczyna, a mianowicie uszkodzenie kory mózgowej; wśród tych osób można spotkać jednostki posiadające dodatkowo padaczkę;

3. Osoby ociemniałe z powodu cukrzycy; są to osoby, które od wielu lat chorują przewlekle na cukrzycę i w jej wyniku utracili wzrok. Ślepota jest więc dla nich dodatkową niepełnosprawnością;

4. Osoby ociemniałe z uszkodzonym narządem ruchu (kończyn dolnych lub górnych); tego typu przypadki spotykamy wśród ociemniałych żołnierzy, którzy w czasie działań wojennych stracili równocześnie wzrok i kończynę lub kończyny;

5. Osoby głuche upośledzone umysłowo; podobnie jak w przypadku ślepoty połączonej z umysłowym upośledzeniem, głuchota połączona z umysłowym upośledzeniem ma podłoże organiczne - uszkodzenie kory mózgowej;

6. Osoby głuchonieme z przewlekłymi schorzeniami układu oddechowego; na skutek głuchoty powodującej niemotę (brak umiejętności mówienia) może czasami dojść do obniżenia wydolności oddechowej;

7. Osoby z uszkodzonym narządem ruchu i zaburzeniami psychicznymi (umysłowe upośledzenie, charakteropatia); ma to miejsce głównie w przypadku gdy obie te niepełnosprawności mają wspólną przyczynę, a mianowicie uszkodzenie kory mózgowej na skutek wylewów, zatorów itp.; wówczas równocześnie występują niedowłady kończyn oraz pewne zmiany w czynnościach psychicznych;

8. Osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych, w wyniku których obniżeniu uległa sprawność kilku narządów (układów), jak: układ oddechowy, krążenia, trawienny itp.

Równoczesne uszkodzenie dwóch lub więcej narządów powoduje poważne następstwa praktycznie we wszystkich sferach życia oraz w znacznym stopniu ogranicza możliwości wykonywania zadań życiowych i wypełniania ról społecznych przez człowieka.

6.8.2. Zdolność do pracy osób z niepełnosprawnością złożoną.

Niepełnosprawność złożona szczególnie negatywnie odbija się na zdolności do pracy i możliwościach podjęcia zatrudnienia. Praktycznie trudności i ograniczenia występują we wszystkich procesach występujących w przebiegu pracy, a mianowicie: w procesach orientacyjnych, decyzyjnych i wykonywawczych. Z uwagi na to, że jest to grupa bardzo różnorodna sprawę tę należy oceniać bardzo indywidualnie. Wiele osób z niepełnosprawnością złożoną ma niewątpliwie możliwości pracy nie tylko w warunkach specjalnych (chronionych), lecz także na otwartym rynku pracy. Przed podjęciem decyzji zawodowych osoby ze złożoną niepełnosprawnością powinny przejść bardzo dokładną ocenę zdolności do pracy, aby nie ryzykować wielkiego wysiłku, który zakończyłby się niepowodzeniem. Ogólnie mówiąc osoby te mają większe szanse w pracach usługowych niż produkcyjnych. Z tego powodu należy wziąć pod uwagę ewentualne możliwości kształcenia zawodowego, o ile sprawności intelektualne i w ogóle psychiczne taką możliwość dopuszczają.

A oto dwie podstawowe zasady obowiązujące przy zatrudnianiu osób z niepełnosprawnością złożoną:

a) bardzo dokładne wytypowanie czynności zawodowych uwzględniające ich faktyczne możliwości psychofizyczne;

b) konieczność przystosowania stanowiska pracy do ich psychofizycznych ograniczeń.

Większość osób z niepełnosprawnością złożoną może pracować w zakładach pracy chronionej lub w nakładztwie. Często jednak osoby te nie kwalifikują się do pracy, a przy braku odpowiednich warunków w domu rodzinnym, przebywają w domach pomocy społecznej.

ZAKOŃCZENIE

W pracy Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych Autor starał się przedstawić w sposób możliwie wszechstronny problemy osób niepełnosprawnych w aspekcie zawodowym oraz najważniejsze zagadnienia związane z przygotowaniem do pracy i zatrudnianiem tych osób. Zostały one przedstawione także w kontekście międzynarodowym, uwzględniającym doświadczenia innych krajów, a także w świetle rozwiązań proponowanych i zalecanych przez międzynarodowe organizacje zajmujące się tymi zagadnieniami. W szczególny sposób zostały uwzględnione w tym opracowaniu zalecenia Międzynarodowej Organizacji Pracy.

W szerokim zakresie został omówiony także rozwój rehabilitacji zawodowej w naszym kraju. Polska po II wojnie światowej należała do państw, w których system rehabilitacji zawodowej rozwijał się intensywnie, a także zostały wypracowane własne oryginalne rozwiązania aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Wiele krajów było zainteresowanych tymi rozwiązaniami i korzystało z polskich doświadczeń. Zyskały one również uznanie różnych organizacji międzynarodowych.

Autor ma nadzieję, że praca ta spełni postawiony jej cel i zadanie, a mianowicie - będzie służyć jako podręcznik zawierający podstawową wiedzę i wskazania praktyczne z zakresu rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Szczególnie powinna być przydatna dla tych osób, które aktualnie podejmują pracę w dziedzinie rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Chodzi o to, aby wykorzystując dorobek i doświadczenia naszego kraju i innych budowały jak najlepszy system włączania tych osób w życie zawodowe i społeczne.

MIĘDZYNARODOWE DOKUMENTY DOTYCZĄCE REHABILITACJI ZAWODOWEJ

1. Recommendation No 99 Concerning Vocational Rahabilitation of the Disabled, Inernational Labour Organisation, Geneve 1955.

Zalecenie nr 99 dotyczące rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Międzynarodowa Organizacja Pracy, Genewa 1955, w: Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej 1-3, 1992.

2. Convention Concerning Vocational Guidance and Vocational Training in Development of Human Resources, International Labour Organisation, Geneve 1975.

Konwencja dotycząca poradnictwa zawodowego i szkolenia zawodowego w rozwoju zasobów ludzkich, Międzynarodowa Organizacja Pracy, Genewa 1975.

3. Recommendation Concerning Vocational Guidance and Vocational Training in Development of Human Resources, International Labour Organisation, Geneve 1975.

Zalecenie dotyczące poradnictwa zawodowego i szkolenia zawodowego w rozwoju zasobów ludzkich, Międzynarodowa Organizacja Pracy, Genewa 1975.

4. Disability Prevention and Rehabilitation Resolution, World Health Organisation, Geneve 1976.

Rezolucja dotycząca zapobiegania niepełnosprawności i rehabilitacji, Światowa Organizacja Zdrowia, Genewa 1976, w: Świat ludziom niepełnosprawnym, A. Hulek (red.), TWK, W-wa 1992.

5. Recommendation Concerning Disability Prevention and Rehabilitation, World Health Organisation, Geneve 1976.

Zalecenie dotyczące zapobiegania niepełnosprawności i rehabilitacji. Światowa Organizacja Zdrowia, Genewa 1976, w: Świat ludziom niepełnosprawnym, A. Hulek (red.), TWK, Warszawa 1992.

6. International Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps, World Health Organisation, Geneve 1980.

Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń, Genewa 1980. (maszynopis ZUS)

7. Convention No 159 Concerning Vocational Rehabilitation and Employment (Disabled Persons), International Labour Organisation, Geneve 1983.

Konwencja nr 159 dotycząca rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych, Międzynarodowa Organizacja Pracy, Genewa 1983, w: Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej 1-3, 1992.

8. Recommendation No 168 Concerning Vocational Rehabilitation and Employment (Disabled Persons), International Labour Organisation, Geneve 1983.

Zalecenie nr 168 dotyczące rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych, Międzynarodowa Organizacja Pracy, Geneva 1983, w: Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej 1-3, 1992.

9. World Programme of Action Concerning Disabled Persons, United Nations, New York 1983.

Światowy Program Działania na Rzecz Osób Niepełnosprawnych, Organizacja Narodów Zjednoczonych, Nowy Jork 1983, w: Świat ludziom niepełnosprawnym, A. Hulek (red.), TWK, Warszawa 1992.

10. Recommendation No R(92)6 of the Committee of Ministers to Member States on a Coherent Policy for People with Disabilities. Council of Europe, 1992.

Zalecenie nr R(92)6 Komitetu Ministrów w sprawie spójnej polityki wobec osób niepełnosprawnych, przyjęte przez Komitet Ministrów w dniu 9 kwietnia 1992, w: Ośrodek Informacji i Dokumentacji Rady Europy, Warszawa, Biuletyn 7-8, 1993.

WAŻNIEJSZE AKTY PRAWNE DOTYCZĄCE REHABILITACJI ZAWODOWEJ

1. Ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. nr 40 z późn. zm.).

2. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 czerwca 1983 r. w sprawie zasad działania komisji lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia, trybu odwoławczego oraz sprawowania nadzoru nad działalnością tych komisji (Dz.U. nr 36).

3. Rozporządzenie ministra pracy, płac i spraw socjalnych z dnia 5 sierpnia 1983 r. w sprawie składu komisji lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudniania, trybu postępowania, trybu kierowania na badania przez te komisje oraz szczegółowych zasad ustalania inwalidztwa (Dz.U. nr 47 z poźn. zm.).

4. Ustawa z dnia 19 listopada 1990 r. o pomocy społecznej (Dz.U. nr 87 z późn. zm.).

5. Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 9 kwietnia 1991 r. w sprawie trybu i szczegółowych zasad przyznawania jednorazowego zasiłku celowego na ekonomiczne usamodzielnienie (Dz.U. nr 33).

6. Ustawa z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych (Dz.U. nr 46 z poźn. zm.).

7. Uchwała nr 112/91 Rady Ministrów z dnia 6 sierpnia 1991 r. w sprawie utworzenia stanowiska sekretarza stanu - Pełnomocnika do Spraw Osób Niepełnosprawnych. (niepublikowane)

8. Rozporządzenie ministra finansów z dnia 30 września 1991 r. w sprawie szczegółowych zasad obniżania wpłat zakładów pracy na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (Dz.U. nr 88).

9. Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 2 października 1991 r. w sprawie określania organów właściwych do orzekania o istotnym ubytku zdolności fizycznych, psychicznych lub umysłowych ograniczających zdolność do wykonywania pracy zarobkowej (Dz.U. nr 90).

10. Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (Dz.U. nr 1 z 1995 r.).

11. Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 21 kwietnia 1992 r. w sprawie rodzajów schorzeń uzasadniających obniżenie wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych oraz zasad i trybu jego obniżania (Dz.U. nr 46).

12. Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 17 czerwca 1992 r. w sprawie zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych (Dz.U. nr 52).

13. Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 16 grudnia 1992 r. w sprawie organizacji, szczegółowych zasad i zakresu działania Urzędu Pracy oraz wojewódzkich i rejonowych urzędów pracy (Dz.U. nr 97).

BIBLIOGRAFIA

1. Adaptation des emplois pour les invalides, Bureau international du travail, Geneve 1976.

2. Borowski T., Saczek B.: Zatrudnienie i rehabilitacja osób z rozpoznaniem schizofrenii w spółdzielczości inwalidów, Zakład Wydawnictw CRS, Warszawa 1980.

3. Bulenda T., Zabłocki K.J.: Prawne zagadnienia osób głuchych i niedosłyszących, w: Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej, 3, 1993.

4. Connel K.: La formation professionnelle en milieu ordinaire, referat wygłoszony na Kongresie Europejskim poświęconym szkoleniu zawodowemu osób z uszkodzonym wzrokiem w Paryżu 1992 r. (maszynopis)

5. Co-operatives for the disabled organisation and development, International Labour Organisation, Geneva 1978.

6. Cutler S.J.: The Totally Deaf, the Deafened, the Hard-of-Hearing Signer, w: Educational and Psychological Aspects of Deafness, Springfield 1974 (USA), Charles C. Thomas Publisher.

7. Ekspertyza: Sytuacja ludzi niepełnosprawnych i stan rehabilitacji w PRL, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław, 1984.

8. Employment of Disabled Persons, Manual on Selective Placement, International Labour Organisation, Geneva 1984.

9. Encyklopedia zdrowia, PWN, Warszawa 1992.

10. Encyklopedia zdrowia dziecka, PZWL, Warszawa 1987.

11. Encyklopedyczny słownik rehabilitacji, PZWL, Warszawa 1986.

12. Genensky S.M.: Dane dotyczące słabowidzących i funkcjonalnie niewidomych, w: Materiały Tyflologiczne 3, PZN 1982.

13. Gibson J. and French T.: Nursing Mentally Retarded, London 1977, Faber and Faber.

14. Glossary and List of Principal Terms Used in the Rehabilitation of Disabled Persons, Council of Europe, Strasbourg 1981.

15. Glossary, Vocational Rehabilitation and Employment of the Disabled, International Labour Organisation, Geneva 1981.

16. Górecki B.: Upośledzeni umysłowo w zakładzie pracy, w: Hoffmann B. (red.): Inwalidzi w zakładzie pracy, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1972.

17. Hoffman P.R.: Work Evalution: An Overview, w: Cull J.G. and Hardy R.E.: Vocational Rahabilitation: Profession and Process, Springfield, Illinois 1972, Charles C. Thomas Publisher.

18. Hoffmann B. (red.): Inwalidzi w zakładzie pracy, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1972.

19. Hulek A.: Teoria i praktyka rehabilitacji inwalidów, PZWL, Warszawa 1969.

20. Hulek A.: Możliwości pracy inwalidów, Biuletyn Opiekuna Społecznego 3, 1970.

21. Hulek A. (red.): Rehabilitacja inwalidów w PRL, PZWL, Warszawa 1973.

22. Hulek A. (red.): Zawodowa rehabilitacja inwalidów, PZWL, Warszawa 1974.

23. Hulek A. (red.): Problemy inwalidów i innych osób niepełnosprawnych ze wsi, PWN, Warszawa 1976.

24. Hulek A. (red.): Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie, PZWL, Warszawa 1986.

25. Hulek A. (red.): Spójny system służb socjalnych dla inwalidów i innych osób niepełnosprawnych, TWK, Wrszawa 1991.

26. Hulek A. (red.): Świat ludziom niepełnosprawnym, TWK, Warszawa 1992.

27. Informacja o sytuacji w zakresie rehabilitacji leczniczej, zawodowej i społecznej inwalidów i osób niepełnosprawnych, MZiOS, Warszawa 1989 (maszynopis).

28. International Labour Standards on Vocational Rehabilitation, International Labour Organisation, Geneva 1984.

29. Iwankiewicz S.: Otolaryngologia - podręcznik dla studentów medycyny i stomatologii, PZWL, Warszawa 1991.

30. Jakubowski S., Pomoce techniczne dla osób z niesprawnym narządem wzroku, w: Jakubowski S., Serafin R., Szczepankowski B.: Pomoce techniczne dla osób niepełnosprawnych, CN-B SI, Warszawa 1994.

31. Jurewicz-Tuz G., Klimasiński K.: Wybrane zagadnienia tyflopsychologii, MOiW, PZN, Warszawa 1979.

32. Karney J.E.: Dobór zawodowy, w: Gliszczyńska X. (red.): Psychologia pracy, PWN, Warszawa 1979.

33. Kołaczek B.: Bezrobocie osób niepełnosprawnych, CN-B SI Warszawa 1994.

34. Kratochvil S.: Psychoterapia, PWN, Warszawa 1974.

35. Kuran Wł.: Padaczka, w: Encyklopedyczny słownik rehabilitacji, PZWL, Warszawa 1986.

36. Larkowa H. Człowiek niepełnosprawny, PWN, Warszawa 1987.

37. Legislation on the Rehabilitation of Disabled People, Strasbourg, 1990, Council of Europe.

38. Lidke T.: Drogi rozwoju i stan rehabilitacji zawodowej, w: Rehabilitacja inwalidów w PRL, PZWL, Warszawa 1973.

39. Lockwood D.: The Menagement of Workshops for the Disabled, International Labour Organisation, Turin 1984.

40. Lonsdale S.: Rehabilitation and Employment of People with Disabilities in Great Britain, referat wygłoszony w Warszawie w 1984 r. (maszyynopis).

41. Łuszczyński Cz. (red.): System kompleksowej rehabilitacji w spółdzielniach inwalidów, ZBZSI, Warszawa 1980.

42. Majewski T.: Zagadnienia rehabilitacji niewidomych, Zakład Wydawnictw CRS, Warszawa 1971.

43. Majewski T.: Niewidomi wśród widzących, PZWL, Warszawa 1973.

44. Majewski T.: Rehabilitacja zawodowa w systemie służby zdrowia i opieki społecznej, PZWL, Warszawa 1980.

45. Majewski T.: Comprehensive Rehabilitation of Disabled Persons, Nairobi 1984a, Kenya Technical Teachers College.

46. Majewski T.: Special Education, Nairobi 1984b, Kenya Technical Teachers College.

47. Majewski T.: A Manual for Community Rehabilitation Workers, International Labour Organisation Project, Nairobi 1985, Kenya.

48. Malinowski J.: Wprowadzenie do metody prób pracy, Zakład Wydawnictw CRS, Warszawa 1976.

49. Mikulski J., Kurzynowski A. (red.): System rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych, CN-B SI, Warszawa 1994.

50. Milanowska K.: Profesor Wiktor Dega - organizator rehabilitacji w Polsce, w: Problemy Rehabilitacji Zawodowej, 1-4, 1991.

51. Minaire P.: Utilisation de la classification internationale des deficiences, incapacitźs et handicaps en rźźducation et rźadaptation, Strasbourg 1989, Counseil de l'Europe.

52. Mrugalska K.: Specyficzne problemy i stan rehabilitacji ludzi z upośledzeniem umysłowym, w: Kiwerski J., Ostrowska A. (red.): Stan rehabilitacji i potrzeby rehabilitacyjne osób o poszczególnych rodzajach niepełnosprawności, IFIS PAN, Warszawa 1994.

53. Nadolski Z., Janowicz J.: Rehabilitacja przemysłowa i jej wpływ na zatrudnienie osób z naruszoną sprawnością w zwykłych zakładach pracy, w: Hulek A. (red.): Zawodowa rehabilitacja inwalidów, PZWL, Warszawa 1974.

54. Niesiołowska U.: Charakterystyka zawodów najbardziej dostępnych dla niewidomych w Polsce, w: Przegląd Tyflologiczny 1-2, PZN, 1990.

55. Niesiołowski Zb.: O zatrudnieniu inwalidów wzroku I i II grupy, Przegląd Tyflologiczny 1-2, PZN, 1991.

56. Pałka A.: Spółdzielnie inwalidów - wczoraj i dziś, w: Problemy Rehabilitacji Zawodowej 1-4, 1991.

57. Pańczyk J.: Kształcenie zawodowe młodzieży umysłowo upośledzonej w stopniu lekkim, WSPS, Warszawa 1987.

58. Pańczyk J.: Przydatność zawodowa lekko upośledzonych umysłowo w świetle taryfikatorów zawodowych - wymagań na stanowiskach pracy, WSPS, Warszawa 1992.

59. Piechota S.: Sytuacja prawna osób niepełnosprawnych, w: Biuro Studiów i Analiz Kancelarii Senatu, Zeszyt nr 82, 1992.

60. Powel M.: Orthopaedic Nursing, London 1976, Churchill Livingstone.

61. Principes de readapation professionnelle des invalides, Bureau International du Travail, Geneva 1969.

62. II Raport of the World Health Organisation Experts Committee on Medical Rehabilitation, Geneva 1969.

63. Rehabilitation and Care of the Disabled in Great Britain, London 1965, British Information Services.

64. Rojan B., Wilmowska A.: Orzekanie o niezdolności do pracy z powodu choroby, ZUS, Warszawa 1994.

65. Sachsenweger R.: Der Sehschwache, Leipzig 1963, ABV.

66. Samoy E.: Sheltered Employment in the European Communities, KU-Leuven 1992 (Belgia).

67. Sękowska Z.: Pedagogika specjalna, PWN, Warszawa 1982.

68. Sękowska Z., Sękowski T.: Rehabilitacja zawodowa inwalidów wzroku w Polsce, UMCS, Lublin 1991.

69. Słownik psychiatrii, PZWL, Warszawa 1978.

70. Shakespeare R. Psychology of Handicap, London 1975, Methuen.

71. Sjoberg M.: Measures of adjustment at places of work - adjustments groups, w: Vocational Rehabilitation and Employment Creation, ILO European Symposium on Work for the Disabled, Poland-Sweden 1979.

72. Stolińska-Janic.: Spółdzielnie pracy w Europie Zachodniej - udział w rehabilitacji osób niepełnosprawnych, w: Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej 3, 1993.

73. Szamburski K.: System zawodowej edukacji osób niepełnosprawnych w opinii dyrektorów i absolwentów zawodowych szkół specjalnych, w: Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej 2, 1994.

74. Szczepankowski B.: Pomoce techniczne dla osób z niesprawnym narządem słuchu, w: Jakubowski S., Serafin R., Szczepankowski B.: Pomoce techniczne dla osób niepełnosprawnych, CN-B SI, Warszawa 1994.

75. Terminologie de l'education speciale, UNESCO, Paris 1983.

76. The Role of Governments, Employers and Trade Unions in Vocational Rehabilitation of Disabled Workers, International Labour Organisation, Geneva 1982.

77. TOWER-Testing, Orientation and Work Evaluation in Rehabilitation, New York 1959, The Institute for the Crippled and Disabled.

78. Trąmpczyński B.: Zatrudnienie i rehabilitacja zawodowa w spółdzielczości inwalidów, Zakład Wydawnictw CRS, Warszawa 1975.

79. Trąmpczyński B. (red.): Metody szkolenia zawodowego i przystosowania zawodowego osób umysłowo upośledzonych w zakładach pracy chronionej spółdzielczości inwalidów, Zakład Wydawnictw CZSR, Warszawa 1979.

80. Trąmpczyński B.: Praca zawodowa inwalidów, CN-B SI, Warszawa 1986.

81. Vocational Assessment and Work Preparation Centres for the Disabled, International Labour Organisation, Geneva 1974.

82. Vocational Rehabilitation and Employment Creation, ILO Europen Symposium on: Work for the Disabled, Poland-Sweden 1979.

83. Vocational Rehabilitation of the Mentally Restored, International Labour Organisation, Geneva 1979.

84. Vocational Rehabilitation of the Disabled - Full Participation and Equality, International Labour Organisation 1981.

85. Vocational Rehabilitation Services for Disabled Persons, International Labour Organisation, Geneva 1983.

86. Witkowski T.: Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych, MDBO, Warszawa 1993.

87. Wojciechowski R.: Powstał Krajowy Związek Rewizyjny Spółdzielni Inwalidów i Spółdzielni Niewidomych, w: Problemy Rehabilitacji Zawodowej 1-4, 1991.

88. Zabłocki K.J.: Stabilizacja zawodowa osób niepełnosprawnych, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1992.

89. Zięcina M.: Inwalidzi z uszkodzonym narządem ruchu, w: Inwalidzi w zakładzie pracy op. cit., Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1972.

90. Zięcina M.: Nauczanie praktyczne inwalidów, Zakład Wydawnictwv CRS, Warszawa 1973.

91. Żukowska K.: Rehabilitacja psychicznie chorych w zakładach pracy chronionej spółdzielni inwalidów, Zakład Wydawnictw CRS, Warszawa 1973.

---