Żywioł parodii i groteski w Tangu Sławo­mira Mrożka

Jeden z najbardziej znanych dramatów wybitnego polskiego dramaturga, Sławomi­ra Mrożka, Tango, powstał w latach sześćdziesiątych, a drukiem ukazał się w 1964 r. Problemy przedstawione w utworze, niezwykle poważne i trudne, ukazane są przy użyciu parodii i groteski. Konstrukcja Tanga jest parodią formy dramatu rodzinne­go. Akcja prezentuje dzieje młodego człowieka, Artura, zbuntowanego przeciw awangardowo-artystycznej rodzinie. Motyw buntu pokoleń znany był literaturze, tyle że tutaj został parodystycznie odwrócony, przedstawiony na opak. Artur pragnie tego, co zawsze było domeną dorosłych: wychowywać awangardowych rodziców w imię konserwatywnych ideałów, co prowadzi do paradoksalno-groteskowych spięć dialogowych i sytuacyjnych. Dramat rozpoczyna się sceną niezwykle komiczną: Babcia, wujek Eugeniusz i Edek grają w karty. Młodemu Arturowi - studentowi medycyny, ubranemu nienagannie w skromny, lecz elegancki garnitur - ubranie, zachowanie oraz język Babci i Wujka nie podobają się. Irytują go też bałagan w domu i obecność Edka. Zmusza więc Babcię, by poleżała sobie na katafalku i pomyślała o wieczno­ści, zaś Eugeniuszowi, który powinien pisać pamiętniki, za karę nakłada na głowę klatkę na ptaki bez dna. Cała ta sytuacja rodzinna ukazana jest, jak widzimy, za pomocą środków groteskowych. Artur takim postępowaniem chce zmusić rodzinę do zachowania odpowiedniego dla ich wieku. Załamuje się jednak, gdy dowiaduje się, że jego matka, Eleonora, „sypia z Edkiem od czasu do czasu”. Widzi, że jego wysiłki, aby opanować ten chaos i rozprężenie, nic nie dają. Usiłuje więc przekonać ojca, by chociaż się pozapinał, a następnie dyskutuje z nim na temat konwencjonal­nych zachowań. Ojciec jest zwolennikiem nonkonformizmu, awangardowości w sztu­ce, rozbijania starych form, niepoddawania się konwencjom, krępującym ludzkość, bo tylko to zapewnia wolność. Artur natomiast twierdzi, że zasada „każdy może robić to, na co ma ochotę” stała się „moralnym przymusem do niemoralności”, gdyż nie ma już żadnych ograniczeń, więc nie ma się właściwie czemu sprzeciwiać, prze­ciwko czemu buntować. Artur żąda prawa do buntu. Najpierw więc musi stworzyć świat, zasady, normy, by móc się przeciw nim zbuntować. Świat Stomilów „wypadł z normy”. „Brak norm (...) stał się normą”. Rodzice proponują Arturowi, by zajął się sztuką, która jest wiecznym buntem, ale on chce być lekarzem.

Na widok kuzynki Ali Artur wpadł na pomysł, że „stworzy na nowo” wszystkich obecnych za pomocą starej formy - ceremonii zaślubin. Tłumaczy Ali, że ślub może stać się podstawą przywrócenia systemu wartości, a system ten jest konieczny do funkcjonowania jednostki i społeczeństwa. Mówi też o korzyściach płynących z istnienia form i zasad: na przykład broniły one kobiety przed natarczywością męż­czyzn, zmuszały ich do grzecznego ubiegania się o względy. Ala obiecuje, że się nad jego propozycją zastanowi. Jednocześnie usiłuje Artur zmusić Stomila do zareago­wania na to, że Eleonora zdradza go z Edkiem. Nazywa go rogaczem, wręcza rewol­wer i wysyła do pokoju Eleonory. Przedłużająca się cisza niepokoi Artura, który wchodzi w końcu za ojcem i z oburzeniem spostrzega, że Stomil spokojnie gra w karty z Eugenią, Eleonorą i Edkiem. Zdenerwowany Artur terroryzuje zebranych rewolwerem i oświadcza, że zamierza ożenić się z Alą. W związku z tym zmusza Babcię do tradycyjnego błogosławieństwa. Rodzina pogodziła się z porządkiem na­rzuconym przez Artura. Uporządkowali mieszkanie, wydobyli z naftaliny ubrania, poczynili przygotowania do ceremonii. Do małżeństwa jednak nie doszło, bo Artur przekonał się, że sama forma bez treści, bez idei, nie przywróci ładu. Gdy usiłował znaleźć ideę, zginął z ręki Edka. Poniósł klęskę, bo zapomniał o napełnieniu formy, którą chciał wprowadzić, treścią - nie powiedział Ali, że ją kocha. Ona myślała, że ślub, małżeństwo to tylko formalność, więc zdradziła Artura z Edkiem. Gdy załama­ny Artur chce zabić Edka, sam ginie z jego ręki. Tak kończy się dramat rodzinny w Tangu, a właściwie jego parodia.

W dramacie Mrożka zostały również sparodiowane dzieje XX-wiecznej awan­gardy w sztuce. Rewolucji obyczajowo-artystycznej został przeciwstawiony jej wy­nik - porewolucyjny chaos wartości (wszystko na opak, pomieszane hierarchie). W pewnym momencie Artur krzyczy: „Zatruliście tą swoją wolnością pokolenia wprzód i wstecz” i wskazuje na Babcię i Wujka. Rzeczywiście robią oni wrażenie zdziecinniałych i godnych ubolewania. Cechuje ich konformizm, brak własnego zdania, chęć przypodobania się młodym, udany, skrajny liberalizm. Wuj Eugeniusz jest oportunistą, po cichu sprzyja Arturowi, chce mu pomagać, ale po śmierci Artura ulega przemocy Edka i tańczy z nim tango.

Eleonora i Stomil w swej młodości burzyli konwencje, prowokowali skandalicz­nym zachowaniem, odrzucali wszelkie rygory i normy. Uwolnili świat od zasad, sprowadzili go do anarchii. Teraz żyją wspomnieniami. Stomil zajmuje się nikomu nie potrzebnymi eksperymentami w sztuce. Eleonora jest lekkomyślna, nieodpowie­dzialna i amoralna. Stomilowie przypominają swą postawą i zachowaniem bohate­rów dramatów Stanisława Ignacego Witkiewicza. Dążeniem XX-wiecznych awangardystów było uwolnienie świata i sztuki od krępujących je rygorów i konwencji. W swym dramacie Mrozek pokazuje jak dalece im się to udało. I co z tego? Miała być cudowna wolność, zapanowała anarchia, bałagan. Podstarzali artyści i ich eks­perymenty nikogo nie wzruszają. Z tęsknoty za porządkiem wyłania się pragnienie władzy, widmo dyktatury, terroru, „chwytania za twarz”, podporządkowania jedno­stki. Usiłuje je początkowo wprowadzić w życie Artur, też inteligent, ale okazuje się za słaby, zbyt uczuciowy. Zastępuje go prymitywny, brutalny Edek, przedstawiciel mętów społecznych, lumpenproletariusz. Symbolizuje on masowe ruchy społeczne XX wieku: nazizm i komunizm. Inteligencja przestała pełnić rolę awangardy społeczeństwa. Zastępuje ją „cham”, wprowadzając nową cywilizację: kultu siły i terroru. Awangardowa sztuka też nie jest potrzebna - zastępuje ją sztuka masowa, popularna (tango La Cumparsita). Postać Edka została tu wprowadzona, by wyjść poza układ rodzinny i wprowadzić związki społeczno-klasowe. Edek jako jedyny obcy reprezentuje inną klasę społeczną. Powstaje znana z Wesela opozycja inteligencja - lud, ale zmieniona na miarę nowych czasów. Inteligencja jest lewicowa, postępowa. Edek zaś to bliżej nieokreślony twór, człowiek z awansu. Chłopomańskie zabiegi wokół niego są groteskowe i stanowią parodię tych z Wesela. Nie wiadomo jak Edek zna­lazł się w tym inteligenckim domu. Wszyscy go lubią, podziwiają jego naturalność, autentyczność. Prymitywizm i chamstwo biorą za prostotę. Gdy usiłowania Artura skończyły się jego klęską, inicjatywę przejął Edek. Realizuje pomysł Artura. Inteli­gent Artur spełnił rolę ideologa, wykonawcą jest prymitywny, silny Edek, mówiący o Arturze: „... on myślał dobrze. (...) Teraz moja kolej. Wy będziecie mnie słuchać”. I słuchają, podporządkowują się bez szemrania.

W taki oto sposób dramat rodzinny i sztuka o współczesnej inteligencji zamieni­ła się w utwór polityczny. Rewolucja obyczajowo-artystyczna sprowokowała rewo­lucję socjalno-polityczną. Wymyślił ją zbuntowany przeciwko zasadzie negacji Ar­tur, a zrealizował Edek. Oto groteska historyczna i polityczna.

Konstruktywne zamysły reformatorskie Artura wyznaczają przebieg scenicznych zdarzeń. Zamysły, a więc porządek rozumowania, nie działania. Bohater bowiem nie napotyka oporu. Rodzina traktuje go pobłażliwie, poddaje się, spełnia jego kapryśne zachcianki. To on sam dochodzi do wniosku, że stara forma nie odbuduje zniszczo­nego systemu norm i rezygnuje ze ślubu.

Ale w powszechnym kryzysie wartości nie może znaleźć idei świeżej, nie zuży­tej. Nie pozwala jednak rodzinie wpaść znowu w rozprężenie i nakazuje wspólne szukanie idei. Padają różne propozycje: Bóg, sport, eksperyment, postęp, ale wszystkie zostają odrzucone jako już sprawdzone w praktyce, przestarzałe i nieefektyw­ne. Śmierć Babci nasuwa pomysł, że jedyną ideą, którą „można stworzyć z niczego” jest władza, panowanie nad życiem i śmiercią innych. Zbrojnym ramieniem władzy ma być Edek, którego sposób bycia przejmuje Artur: „Na początek rozwalimy Wuj­cia” - mówi i tym rozzuchwala Edka. W tym momencie Ala wyznaje, iż tego ranka zdradziła Artura z Edkiem, przekonana, że narzeczonemu jest to obojętne, gdyż „żeni się z nią tylko dla zasady”. Arturowi upada w tym momencie cały tak misternie ułożony plan. W Arturze - ideologu budzi się człowiek-humanista. Ideę władzy, opartej na śmierci, zwycięża uczucie miłości (bohater chce zabić Edka już nie dla idei, ale powodowany zazdrością), co prowadzi do tragicznego finału -Artur ginie, władzę przejmuje Edek. Sztuka nie jest jednak tragedią ani też komedią, jest tragikomedią. Takie też jest jej zakończenie. Ubrany w ciasną marynarkę Artura Edek wraz z wujkiem Eugeniuszem tańczą tango nad trupem. Także więc symbol chocholego tańca uległ sparodiowaniu, zdegradowaniu i profanacji. Kryzys wartości się pogłębił: zwyciężyła bezmyślna siła, której służy bezmyślna sztuka.

Nadmiar wolności, odrzucanie tradycyjnych wartości, nieodpowiedzialność in­teligencji, ulegającej chłopomanii i flirtującej z marginesem społecznym, a jedno­cześnie wymyślającej nowe ideologie, prowadzą do dramatu historii - upada stary XIX-wieczny świat z tradycyjną moralnością, humanitaryzmem, miłością bliźniego. Jego miejsce zajmuje cywilizacja przemocy, terroru i zła, której kwintesencją są systemy totalitarne. Tango jest ostrzeżeniem przed nimi. Pokazuje mechanizmy do­prowadzające do dyktatury, a czyni to za pomocą groteski, parodii i licznych aluzji do znanych dzieł literackich.

---