KAROLINA JAKULSKA
Helena Radlińska jako pedagog społeczny
„ Za najważniejszy ze sposobów wprowadzania przemian, stanowiących podstawę do dalszego doskonalenia, uważam pracę <od dołu>. Dlatego uczestniczyłam w walkach z formami narzuconymi, z przemocą, nie spodziewam się zaszczytów ani życia łatwego. Urzekły mnie i prześwięciły w ponurych kłopotach słowa Kołłątaja o trudnościach. Są po to, aby je przełamywać (...). Może dlatego chadzam drogami nie utartymi i trudnymi ”.
H. Radlińska, Z dziejów pracy społecznej i oświatowej. Wyd. cyt., s. 473 - 474.
Helena Radlińska znana jest szerokim kręgom nauczycieli oraz pracownikom społecznym i oświatowym przede wszystkim jako twórca najbardziej wszechstronnej polskiej szkoły pedagogicznej - szkoły pedagogiki społecznej. Położyła też ogromne zasługi dla rozwoju oświaty, była organizatorką i teoretykiem bibliotekarstwa i badaczem czytelnictwa.
Helena Radlińska urodziła się 2 maja 1879 roku w Warszawie w rodzinie Aleksandra Rajchmana i Melanii z domu Hirszfeld. Oboje rodzice należeli do elity warszawskiej, dzięki działalności artystyczno - społecznej oraz majątkowi. Ojciec Radlińskiej był współzałożycielem i pierwszym dyrektorem Filharmonii Narodowej oraz wydawcą pisma „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne”, natomiast matka jej była pisarką i publicystką.
Radlińska miała dwóch braci : Ludwika (1880-1965) - lekarz bakteriolog. Po drugiej wojnie światowej stał się on prezesem Rady Zarządzającej Funduszem Narodów Zjednoczonych Pomocy Dzieciom. Natomiast młodszy brat Aleksander Michał (1890-1940) - matematyk został zamordowany przez hitlerowców w czasie ostatniej wojny. Środowisko w którym wychowywała się Radlińska odegrało znaczącą rolę w kształtowaniu jej celów i ideałów życiowych. Krąg osób przy których dorastała tworzyli ludzie będący wówczas przedstawicielami środowisk nauki i sztuki.
Po skończeniu przez nią kursów nauczycielskich i złożeniu egzaminu nauczycielskiego odbyła praktykę w Bibliotece Ordynacji Zamojskich w Warszawie. Następnie pracowała w Czytelniach Bezpłatnych Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności i wchodziła w skład Komisji Katalogowej Wydziału Czytelń Bezpłatnych. W okresie rewolucji Radlińska stała się jednym z przywódców walki o szkołę polską. Bezpośredni udział w tej walce wpłynął na poszerzenie u niej pola widzenia na sprawy społeczne. Czynny udział w rewolucji 1905 r. i pobyt wraz z mężem Zygmuntem Radlińskim, zesłańcem na Syberii, był okresem powstawania podstawowych założeń jej dalszej pracy naukowej i działalności społecznej.
Radlińska była uczennicą „mędrców", do których należał między innymi Krzywicki i to właśnie od nich przyjęła poglądy na osobowość i człowieka. Uwzględnione w tym wzorcu wartości mieszczą się w ramach, które z jednej strony wyznacza indywidualny rozwój człowieka (cele naturalistyczno- psychologiczne), z drugiej zaś - aktywność społeczna jednostki (cele socjologiczne- etyczne). Miał być to zatem człowiek wielostronnie rozwinięty, zarówno pod względem psychicznym, jak i fizycznym. Wykształcenie i zawód osiągał poprzez korzystanie z dóbr kultury, ciągłe doskonalenie się i rozwój. Jednocześnie powinna być to, zdaniem Radlińskiej, jednostka o wysokim poczuciu świadomości narodowej, zaangażowana w sprawę dokonujących się ciągłych przemian, kierująca się zasadami dobra nie tylko swojego ale przede wszystkim ogólnospołecznego, jak i również demokracją i sprawiedliwością społeczną.
Poglądy społeczno - pedagogiczne Heleny Radlińskiej kształtowały się w trzech różnych epokach historycznych: w okresie zaborów, w latach Drugiej Rzeczpospolitej jak i w początkach Polski ludowej.
Podstawowym zadaniem wychowania jest, według Radlińskiej „ujawnienie i zaktywizowanie wartości (sił) jednostek i grup społecznych oraz kształtowanie grup społecznych”. Działalność ta ma doprowadzić do pełnego dostępu wszelkich kręgów ludzkich do oświaty i kultury a tym samym do aktywnego udziału w życiu społecznym i politycznym kraju.
Odrębność i specyfika wychowania w interpretacji Radlińskiej polega na łączeniu przez nią różnych punktów widzenia: indywidualistycznego, społecznego oraz kulturowego. Koncepcja ta odwołuje się do tezy, że człowiek jest istotą bio- socjo- kulturową.
To właśnie działalność Radlińskiej wyznacza początek polskiej pedagogiki społecznej. Pedagogika ta w jej ujęciu, charakteryzuje się specyfiką i odrębnością wśród innych kierunków pedagogicznych okresu międzywojennego. Stanowisko to polega na ujmowaniu wychowania w szerokim kontekście wpływów społeczno - historycznych, na dostrzeganiu zależności między rozwojem osobowości a zakresem pedagogiki zagadnień socjalnych i oświatowych.
Takie poglądy Radlińskiej jak i jej głęboki humanizm i ogromna wrażliwość na krzywdy ludzkie, stawiają stanowisko Radlinskiej „zawsze w obozie walki o dobro a ją samą w kręgu pedagogów czynu, przeciwstawiających się wszystkiemu, co krępuje swobodny rozwój człowieka”.
Helena Radlińska kiedy staje po stronie klasy robotniczej, która zmuszona jest prowadzić walkę o swoje wyzwolenie spod nacisku społecznego, stara się przez całe swoje życie otoczyć opieką tych, którzy są zaniedbani i upośledzeni. Pragnie aby wszyscy mieli jednakowe możliwości korzystania z dóbr wartościowych środowiska przedmiotowego. „Radlińska kładzie nacisk na uwzględnienie w wychowaniu niewidzialnych czynników środowiska, stanowiących więź moralną grupy, czyli wartości idealnych pomocnych w przekształcaniu życia”.
Radlińska we wszystkich podejmowanych pracach w całym jej życiu kieruje się przede wszystkim ideami wolności, demokracji i praworządności. Niestety te kategorie by nie zeszły na dalszy plan należy ciągle odnawiać oraz stwarzać wszelkie warunki do ich rozwoju. Gdy spojrzymy na dzieje życia Radlińskiej znajdziemy strukturę postaw, które gwarantują nam trwałość wyżej wymienionych wartości. „Są to takie elementy intelektu, woli i uczuć, jak przede wszystkim dążenie do prawdy, bezkompromisowości i konsekwencja w realizacji aprobowanych celów oraz wierność przyjmowanym ideałom”.
Myśl pedagogiczna Heleny Radlińskiej kształtowała się na przełomie XIX i XX wieku. Poglądy te były ściśle związane z działalnością Studium Pracy Społeczno-Oświatowej Wydziału Pedagogicznego Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie. „Uczelnia ta służyła potrzebom praktycznym uczyła `zastosowania wiedzy do życia'”. Podstawowym zadaniem tego studium było przygotowanie pracowników czynnych - nauczycieli młodzieży pracującej i dorosłych, organizatorów życia kulturalnego, instruktorów ochrony pracy i opieki społecznej oraz bibliotekarzy (Działalność Studium nie zostaje przerwana nawet w okresie drugiej wojny światowej. Od 1945 roku tradycje tej uczelni Radlińska kontynuuje w Uniwersytecie Łódzkim). Charakterystyczną cechą działalności i twórczości Heleny Radlińskiej było wiązanie zagadnień bibliotekarstwa i czytelnictwa z ogólnymi założeniami pedagogiczno - oświatowymi.
Jako twórca nowego kierunku naukowego - pedagogiki społecznej, postrzegała bibliotekę, jako placówkę oświatową, powołaną do zaspakajania kulturalnych potrzeb człowieka i stanowiącą jeden z podstawowych środowiskowych czynników procesu wychowawczego. Uważała, że aby utworzyć sieć bibliotek powszechnych, należy sięgnąć do „sił i środków, które wpływem osobistym wydobyć można z podłoża społecznego”.
Przez całe swoje życie podkreślała, że wychowawcza rola biblioteki opiera się na związku człowieka z książką, na kształtowaniu szacunku dla książki wartościowej, na obronie prawa każdego człowieka do pełnego uczestnictwa w życiu kulturalnym.
Jak głosiła Helena Radlińska, książka jako element wychowania, pozwala wejść czytelnikowi w kulturę ogólnoludzką, dostarcza wzorów i modeli wytyczających sposób bycia, określa kodeksy postępowania, podaje przykłady dla rozwiązywania problemów życia osobistego i grup społecznych.
Dorobek naukowy Radlińskiej jest bardzo obfity i różnokierunkowy. Napisała dziesiątki artykułów i rozpraw, które są odbiciem Jej stosunków do bieżących spraw wychowania. Jest autorką szeregu prac dotyczących historii pracy społecznej i samokształcenia. Należy tu wymienić takie prace jak: „Książka wśród ludzi”, „Szkice z pedagogiki społecznej”, „Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego”, „Badania regionalne dziejów pracy społecznej i oświatowej”.
Działalność naukowa Radlińskiej przypadała na okres szybkiego i bardzo burzliwego rozwoju nauk pedagogicznych. Stworzyła własne, oryginalne ujęcie procesów wychowawczych, jako procesów integralnych obejmujących całe życie człowieka, uwarunkowanych wpływem czynników kulturalnych i bytowych. Pedagogika społeczna stworzona przez Radlińską traktuje wychowanie jako proces integralny, obejmujący całe życie człowieka, przywiązujący wielką wagę do zagadnień pracy społecznej, organizacji życia kulturalnego, poradnictwa i wypoczynku. Rozległość tych zagadnień powoduje wyodrębnienie się szczegółowych dziedzin pedagogiki społecznej do których należą:
teoria pracy społecznej zajmująca się rozpoznawaniem warunków, w których zachodzi potrzeba opieki i pomocy,
teoria oświaty dorosłych, w której Radlińska usiłuje stworzyć podbudowę teoretyczną przez uściślenie terminologii działalności oświatowej, określając możliwość badań i ich metodologię,
historia pracy społecznej i oświatowej
Dorobek pisarski Radlińskiej obejmuje ponad 650 pozycji bibliograficznych, który jest bardzo zróżnicowany zarówno pod względem treści, jak i formy. Występuje w niej nie tylko tematyka pedagogiczna ale również zagadnienia z zakresu historii, bibliotekarstwa oraz nauki o książce. Radlińska jest autorką nie tylko monografii, studiów i artykułów ale również wielu projektów, sprawozdań i recenzji.
Wiele teorii i rozwiązań proponowanych przez Radlińską było ściśle wyznaczonych warunkami czasów, w których przyszło jej żyć. Dzisiaj poglądy te są świadectwem specyficznego sposobu myślenia, określonych wysiłków, niepowodzeń i sukcesów jaki trzeba ponieść przy realizacji przyjmowanych idei. „Nadal jednak aktualny pozostaje główny sens tego dziedzictwa”.
Sergiusz Hessen określił stanowisko Radlińskiej terminem „pedagogika przeżywania”. Pedagogika ta angażuje całą osobowość człowieka, obejmuje zarówno umysł jak i uczucia i działania. „Są to poglądy w stanie ciągłego powstawania, odrzucające sztywną konstrukcje teorii”.
Zmarła w Łodzi 10 października 1954 r. Została pochowana na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
BIBLIOGRAFIA
L. Chmaj Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku. Warszawa 1962r.
I. Lepalczyk: Pedagogika biblioteczna Heleny Radlińskiej. Łódź 1974r.
W. Theiss Radlińska. Wiedza Powszechna, Wydanie II, Warszawa 1984r.
W. Theiss Radlińska. Wiedza Powszechna, Wydanie II, Warszawa 1984r.
W. Theiss: Radlińska. Wiedza Powszechna, Wydanie II, Warszawa 1984r, s. 117
Tamże, s. 9
L. Chmaj : Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku. Warszawa 1962r, s. 318.
W. Theiss :Radlińska. Wiedza Powszechna, Wydanie II, Warszawa 1984r, s. 10
Tamże, s. 57
H. Radlińska: Zagadnienia bibliotekarstwa i czytelnictwa. Wrocław 1961, s. 199.
W. Theiss :Radlińska. Wiedza Powszechna, Wydanie II, Warszawa 1984r, s. 10
4