Miasto przemysłowe -Tony Garnier
Wpływ Tony Garniera przekroczył znacznie granice Francji. Wykroczył również poza ramy jego epoki i nadal daje się odczuwać.
Projekt powstał w latach 1900- 1904 r.- był to okres pobytu Garniera w akademii francuskiej w Rzymie. Był niedoceniany przez władze akademickie. Garnier położył nacisk na zróżnicowanie obszarów miasta. Chciał zachować jednak jego jednolitość. Uznał przemysł za jeden z najważniejszych czynników miastotwórczych. Zastosował szeroko nowatorskie rozwiązania architektoniczne i techniczne. Ten projekt „une cite industrielle” został zauważony jako pierwszy manifest nowoczesnej urbanistyki nie tylko we Francji, ale także na całym świecie.
Duży wpływ na twórczość Garniera mogło mieć środowisko lyońskie, klimat społeczny, któremu nieobce były elementy radykalizmu oraz wysiłki czynione w dziedzinie gospodarki miejskiej , szczególnie zwrócenie szczególnej uwagi na problem mieszkania robotniczego, a także położono nacisk na warunki zdrowotne układ osiedli i ukształtowanie wnętrz mieszkalnych. Istotne są także tendencje do wzbogacenia miast o obiekty użyteczności publicznej np.: szpitali, rzeźni, dworców kolejowych, a jednocześnie próby wyodrębnienia dzielnic przemysłowych. Duże znaczenie ma także szybkość wdrażanie w życie nowości technicznych, takich jak żelbetu czy energii elektrycznej.
W 1889 r. wyjechał do Paryża, gdzie dalej się kształcił i startował w konkursach. W 1899 r. udało mu się zdobyć w końcu pierwszą nagrodę za projekt Wyższej Szkoły Handlowej i otrzymał Wielką Nagrodę Rzymu (Grand Prix de Rome ).
W 1899 r. wyjechał do Rzymu i już w 1901 r. wykonał pierwsze szkice miasta przemysłowego - najważniejsze gdyż były to szkice układu całości miasta. Uznawał zasadę, że „architektura nowoczesna może wzorować się na pięknie antyku, ale ten nie może stanowić jedynej podstawy nauczania. Potrzeby społeczne wymagają innych studiów.” Szkice te nie zostały opublikowane w wyniku decyzji władz akademickich. Jego praca końcowa to rekonstrukcja Tusculum- miasta znajdującego się na wzgórzu nieopodal Rzymu. Wydaje się, że układ domów zaopatrzonych w atrium, który był stosowany w Tusculum, stanął się tematem wyjścia dla podobnych koncepcji miasta przemysłowego. Jako temat dodatkowy zaprezentował projekt miasta przemysłowego, które umieścił nad rzeką. Dostarczała ona siły napędowej. Umieścił w nim zespoły sanitarne, użyteczności publicznej, fabrykę metalurgiczną, a w jej pobliżu kopalnię minerałów. A także wielki dworzec, przędzalnię jedwabiu. W zespołach sanitarnych znajduje się sanatorium, szpital i dom emerytów.
W późniejszych latach powierzono Garnierowi wykonanie projektu nowoczesnej rzeźni, szpitalu oraz planu generalnego Lyonu, które w końcu przyniosły mu uznanie i rozgłos.
Pierwszy projekt miasta przemysłowego :
Oryginalne rysunki Garniera nie istnieją. Dysponujemy tylko opublikowaną w 1917 r. wersją projektu i drugą jego edycją z 1932 r. Ogólna koncepcja i większość rysunków pozostały nie zmienione, ale pewne szczegóły, niektóre elementy, nieraz bardzo istotne, zostały zmodyfikowane lub dodane w wersji opublikowanej.
Założenia wyjściowe- podstawowym założeniem jest określenie charakteru miasta- tworzy go wiodąca rola miastotwórcza przemysłu. Garnier napisał: „...Ponieważ większość nowych miast zawdzięczać będzie swe powstanie względom przemysłowym; przedstawiliśmy więc przypadek najbardziej generalny....Względem determinującym budowę takiego miasta może być bliskość surowców do obróbki lub też istnienie naturalnego źródła energii, która może być spożytkowana w toku produkcji, czy też dla ułatwienia transportu. Tutaj u podstaw miasta leży energia potoku, a również kopalnie w najbliższej okolicy, ale można wyobrazić sobie, że są one bardziej oddalone...O powstaniu tego miasta zadecydowała wielka fabryka metalurgiczna. Dzięki zaporze na potoku i istnieniu elektrowni wodnej, cały organizm zarówno miejski, jak i przemysłowy jest zaopatrywany w siłę, światło i ciepło.”
Punktem wyjścia w koncepcjach Garniera jest społeczna własność terenu miejskiego. Ujawnia on swą awangardową postawę społeczną zgodną z hasłami komunistycznymi, dlatego w jego projekcie miasta, szczególnie w pierwotnej wersji, przewidziane były tylko w minimalnym zakresie usługi handlowe.
Jego miasto często nazywano „miastem pracy”. Jest to zgodne z intencjami autora, który chciał przedstawić wizję „wspaniałego życia”. dla robotników. Ujawnia się to w: ustawieniu obiektów produkcyjnych wysoko w hierarchii przestrzennej, dominantę centralnej części miasta stanowić miała „wieża pracy”, z którą związany budynek przeznaczony był w całości na potrzeby organizacji robotniczych.
Przywiązuje on również dużą wagę do działalności o charakterze społeczno-kulturowym, bowiem w projekcie umieścił znaczną ilość budynków przeznaczonych na te cele. Nie uwzględnił jednak w nim kościołów, koszar, ani więzienia. Miasto przemysłowe było przewidziane na 35 tysięcy osób (prawdopodobnie wzorował się na projekcie Howarda i jego miasta ogrodu. Świadczy o tym zbieżność tej cyfry).
Sytuacja- projekt ten ma charakter teoretyczny, ale odnosi się wrażenie, że Garnier operował konkretną sytuacją. Przyjął on za punkt wyjścia elementy układu terenu typowe dla okolic Lyonu i na ich przykładzie stworzył jak najbardziej ogólny przykład.
Ogólny układ miasta - projekt ten składa się z trzech elementów: dzielnic mieszkaniowych i związanym z nimi ośrodkiem społecznym, części przemysłowej oraz z zgrupowania budynków szpitalno- sanatoryjnych. Autor chciał zachować ich niezależność, a jednocześnie miały tworzyć jedną całość (funkcjonalnie i przestrzennie).
Kompleks metalurgiczny umieszczony został na równinie nad brzegiem rzeki i potoku, dzielnice mieszkaniowe na naturalnym plateau wzniesionym nad równiną (północny zachód od zespołu przemysłowego), a zespół budynków szpitalnych ponad nimi na zboczach wzgórza. Otoczenie starego miasta miało odgrywać rolę centrum z racji bliskiego sąsiedztwa dworca kolejowego- i ta część została później najbardziej zmieniona. Na terenach miasta Garnier umieścił także inne obiekty, takie jak zapora wodna, hydroelektrownia czy kopalnie rudy, ale uważał, że nie było konieczne usytuowanie ich w bezpośredniej bliskości miasta. Na stokach zlokalizowane były natomiast liczne przędzalnie jedwabiu.
Dogodną komunikację zewnętrzną zapewnić miała miastu linia kolejowa obsługująca zarówno ruch towarowy jak i pasażerski. Natomiast wewnętrzna to linia tramwajowa, która biegła wzdłuż głównej ulicy, aż do dworca kolejowego, a następnie przez stare miasto, obsługiwała następnie także nie tylko dzielnice mieszkaniową. Układ ten nabierał charakteru regionalnego, dzięki systemowi szybkiej komunikacji, a także potwierdzał aspekt wielkoprzestrzenny projektu.
Zarówno układ dzielnic mieszkaniowych jak i zespół przemysłowy oparty był na systemie prostokątnych podziałów. Nie było to jednak rygorystycznie przestrzegane, gdyż zawsze podporządkowane było układom terenu.
1. dzielnice mieszkaniowe: są najważniejszym elementem projektu. Zastosował dwie zasady:
a) każda sypialnia musi mieć przynajmniej jedno okno wychodzące na południe
b) wszystkie pomieszczenia muszą mieć bezpośrednie oświetlenie i dopływ powietrza
teren budowy więc został podzielony na bloki o wymiarach 150\30 m .ułożone są wzdłuż zgodnie z kierunkiem wschód- zachód. Mają mieć bezpośredni dostęp do ulicy. Powierzchnia zabudowy nie może przekraczać 50% powierzchni terenu budowlanego, a dostęp między budynkami w linii północ- południe nie może być mniejszy od ich wysokości. -Garnier przeznaczył pod tą funkcję obszerne tereny.
Autor nadał miastu charakter pasmowy. Koście układu stanowi główna ulica biegnąca w kierunkach wschód- zachód, od dworca kolejowego poprzez tereny niezabudowane dzielnice mieszkaniowe a następnie usytuowany w centrum ośrodek aż do krańców miasta. Prostokątna sieć uliczna uzupełniona jest kilkoma przekątnymi, ale nie zmieniają one zasadniczej struktury układu. Zieleń w projekcie Garniera odgrywa pierwszorzędną rolę. Traktuje on miasto jako wielki park, w którym nie istnieją ogrodzenia oddzielające parcele. Nie ma indywidualnych ogródków bowiem cały teren ma być ogólnie dostępny. „taki układ zapewnia możliwość przejścia przez miasto w każdym kierunku niezależnie od przebiegu ulic, których pieszy nie musi się trzymać”- twierdzi Garnier. Najchętniej stosował zabudowę jedno- lub dwurodzinną, ale w projekcie spotykamy również budynki wielorodzinne.
Architekt świadomie dążył do stosowania form najprostszych, toteż za podstawowy materiał budowlany uznał żelbet, który narzucał prostotę, pozwalał „uzyskać podziały zarówno poziome, jak i pionowe nadające budynkom spokój i równowagę i zapewniające ich harmonijny związek z naturą”. Budynki miały formę kubiczną, podkreśloną płaskimi dachami.
2. szkoły- zasadą jest rytmiczne rozmieszczenie szkół w dzielnicach mieszkaniowych. Każdy zespół budynków mieszkalnych zaopatrzony jest w szkołę. Są to budynki pawilonowe, na których dachach autor umieścił tarasy, służące do celów rekreacyjnych. Garnier operował typowym, wielokrotnie powtarzanym układem budynku szkolnego. Usytuowane są zawsze w zieleni, która izoluje je od zabudowy mieszkaniowej. Poza szkołami podstawowymi w mieście przemysłowym znajdowały się także szkoły typu licealnego, zakłady o charakterze zawodowym. Budynki te zostały zgrupowane w zespół usytuowany na północno- wschodnim skraju miasta.
3. ośrodek miejski- znajduje się w centrum aglomeracji. Uformowany jest w trzy grupy budynków użyteczności publicznej:
a) urządzenia administracyjne i sale zebrań,
b) zbiory- czyli muzeum, biblioteka, później dodano także pawilon ekspozycyjny-wielkie przeszklone przestrzenie
c) urządzenia sportowe i widowiskowe- dominuje stadion, usytuowany w zieleni (wydłużony kształt wskazuje na inspirację wyniesioną z antyku), śmiałe rozwiązanie, szczególnie sposób pokrycia stropu z wkomponowanymi trzema kopułami. Zaproponował także wzniesienie amfiteatru w bezpośrednim sąsiedztwie teatru (jego bryła zrywa z tradycyjnym układem).
Zespoły te umieszczone są między: do północy główną ulicą, a od południa tarasem zapewniającym widok na dolinę, rzekę i wzgórza. Na tym obszarze znajduje się również duża ilość zieleni. Zaprojektował także bulwar, który miał połączyć centrum z pozostałymi dzielnicami miasta.
Dominującą rolę w centrum odgrywa budynek mieszczący sale zebrań (z kopułą w części centralnej), do którego dostawiona jest wieża. Cały kompleks ukształtowany jest w formie wrzeciona. Garnier zastosował surowy beton i dzięki swej prostocie budowle te nabierają monumentalnego charakteru. Na tyłach znajduje się zespół budynków administracyjnych, wokół dziedzińca. W sąsiedztwie znajduję się także budynek przeznaczony na potrzeby organizacji pracy, ośrodek zdrowia oraz budynek poczty (na planie trójkąta). Według pierwotnej wersji blisko urzędu pocztowego znajdowało się targowisko założone na planie nieregularnego czworoboku.
4. dzielnica dworcowa- dominującą rolę pełni budynek dworca z wielką wieżą zlokalizowany blisko starego miasta. Do budowy zastosował żelbet i szkło. Garnier chciał tu umieścić wielkie nowoczesne osiedle, które nie miało jednak wchodzić na teren starego miasta. Chciał by spełniało rolę łącznika wszystkich elementów miasta. W rezultacie powstał plac w kształcie latawca, potraktowany jako teren zielony, poprzecinany raczej przypadkowo licznymi ulicami. Ta dzielnica wyraźnie różni się od innych. W ostatecznej wersji zostanie gruntownie zmieniony.
5. dzielnica przemysłowa- znajduje się na południe od dzielnicy dworcowej. Jej trzon stanowi fabryka metalurgiczna. Znajdują się tam też piece, stalownie, prasy laboratoria itp. Układ oparty jest na kanwie prostokątnych podziałów utworzonych przez sieć ciągów komunikacyjnych. Przepoławiała go główna arteria biegnąca w kierunku północ- południe. Wzdłuż niej biegnie linia tramwajowa. Garnier wprowadził zieleń na teren fabryki, która ma znaczenie nie tylko estetyczne i rekreacyjne, ale miała także stworzyć izolację między poszczególnymi zakładami. Architekt wprowadził taki układ, który pozwalał na rozbudowę poszczególnych zakładów nie naruszając dyspozycji pozostałych- pozostawił w każdym z sektorów place niezabudowane. Tutaj również zastosował żelbet, uzyskując w ten sposób uproszczone formy. Dominantę tego zespołu stanowi zespół wielkich pieców, połączonych linią kolejową z kopalniami rudy. Umieścił tam także autor liczne zakłady przemysłu lekkiego, których układ opiera się na systemie grzebieniowym.
6. urządzenia szpitalno- sanatoryjne- w tym celu wybrał najbardziej nasłoneczniony stok. Z racji dużej różnicy w wysokości terenu, główna arteria biegnie zakosami. Najwyżej stoi budynek sanatorium (układ tarasowy). Poniżej umieszczony jest kompleks szpitalny. To szereg pawilonów i większych budynków.
7. techniczne wyposażenie miasta- oprócz dwóch dworców kolejowych, linii tramwajowej Garnier przewidział także stacje filtrów i oczyszczalnie ścieków, rzeźnię, piekarnię (wszystkie zlokalizowane nad rzeką). Ponadto przewidział również konieczność założenia w najbliższym sąsiedztwie ferm hodowlanych i rolniczych.
Podsumowując Garnier wyraźnie zróżnicował trzy podstawowe funkcje : produkcji, mieszkania i higieny. Zaproponował także rozróżnienie między siecią połączeń międzymiejskich, podmiejskich i miejskich. Zastosował także zasadę strefowania. Poszczególne części miast tworzą jednolitą całość. Każdy z sektorów dysponuje obiektem dominującym o indywidualnym charakterze. Elementem integrującym jest także zieleń. Niektóre elementy programu miejskiego przewidziane były również dla obsługi regionu. W swoim mieście zastosował układ pasmowy. Chciał uzyskać jednolite, a jednocześnie optymalne warunki nasłonecznienia, dogodność komunikacji z możliwością sukcesywnego rozwoju. Układ ulic bazuje na układzie szachownicowym. Najistotniejszą innowacją jest umożliwienie pieszym poruszania się po mieście w sposób dowolny, bez przestrzegania sieci ulic. Cały bowiem obszar miasta traktowany jest jako wielki park. Autor popełnił jednak jeden błąd. Nie uwzględnił różnej wartości ekonomicznej terenów na peryferiach i w centrum miasta.
Modyfikacje projektu „miasta przemysłowego”
Wniesione przez autora korekty dotyczyły nie generalnych założeń projektu, lecz jedynie niektórych rozwiązań szczegółowych. Czyli wyposażeń technicznych budynków, innowacji o charakterze architektonicznym oraz zawierały pewne sugestie natury urbanistycznej. Te ostatnie dotyczą w pewnym stopniu centrum miasta, a przede wszystkim dzielnicy dworcowej. Uzyskała ona zupełnie nowe oblicze.
Znacznie został rozbudowany kompleks budynków administracyjnych, a także wyeliminowano z centrum kryte targowisko- najistotniejsza zmiana. Przeobrażeniom uległ także kompleks urządzeń sportowych i widowiskowych. Stadion, który początkowo przeznaczony był tylko dla konkurencji biegowych, został rozbudowany i otrzymał znacznie pełniejszy program. W bezpośrednim sąsiedztwie autor umieścił tereny do rozgrywek i treningów oraz salę gimnastyczną.
Zespół budowli o programie kulturalnym został wzbogacony o budynek wystaw czasowych. Zwracał uwagę lekkością konstrukcji.
Wprowadził także korekty w ukształtowaniu niektórych bloków zabudowy. Zarysowała się tu koncepcja podziału ulic na wewnętrzne i mieszkaniowe- tylko dla ruchu pieszego oraz inne - dla ruchu kołowego.
W dzielnicy dworcowej natomiast do tej pory proponowana niska zabudowa jedno- lub dwurodzinna ustąpiła miejsca blokom czterokondygnacjowym. Zostały także wprowadzone liczne sklepy (jako pawilony wolnostojące lub w przyziemiu budynków mieszkalnych. Więc zmianie uległ tylko głównie układ budynków, ich skala i sposób rozmieszczenia.
Garnier użył trzech typów budynków. Pierwszy już wcześniej stosowany- długi budynek galeriowy obsługiwany przez zewnętrzną owalną klatkę schodową. Pozostałe natomiast są to rozwiązania całkowicie odmienne: oparty na literze „T”, z czterema mieszkaniami, oraz założony na rzucie prostokąta z trzema mieszkaniami. Uzyskał więc bardzo urozmaiconą kompozycję przestrzenną ulicy.
Za życia Garniera jego dzieło nie było tak dobrze znane, jak na to zasługiwało. Był to projekt zbyt rewolucyjny pod każdym względem. Ale został opracowany w sposób bardzo konkretny- nie został pominięty żaden istotny szczegół. Nie jest to jedyne rozwiązanie. Sam Garnier udowodnił, że te zasady mogą być stosowane w układach innej skali i w odmiennych warunkach. Zrozumienie jego nowatorskich pomysłów następowało stopniowo. Doceniono go w dziedzinie estetyki miasta, a także zwrócono uwagę na oryginalność jego projektów „miasta robotniczego”.
Bibliografia:
-Kazimierz Pawłowski, Tony Garnier pionier urbanistyki nowoczesnej, PWN, 1972, Łódź.