22. Architektura romańska w Europie - regiony budownictwa, odrębności lokalne, zjawiska ponadregionalne
Cechy główne:
- addycyjność brył
- plan często oparty na siatce kwadratów- proporcje brył i wnętrz
- gzymsy arkadowe, biforia i triforia
- kościoły zazwyczaj orientowane, bazyliki lub hale, rzut krzyża łacińskiego
- kolumny lub filary dzielą wnętrze na nawy
- wieża na skrzyżowaniu nawy gł i transeptu
1) Francja
* Burgundia
XI w- Cluny I i II
1 typ burgundzki: nawiązanie do Cluny III, np. Autun Saint Lazare
2 typ burgundzki: np. Saint Madelaine w Vezelay
- trzeci kościół opactwa w Cluny (zbudowany w latach 1085 - 1130), zniszczony podczas Rewolucji Francuskiej, następnie rozebrany i sprzedany jako materiał budowlany. Ocalało jedynie ramię zachodniego transeptu. Był to kościół pięcionawowy z dwoma transeptami w części wschodniej- transept zachodni i znacznie krótszy wschodni. Nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu zachodniego zbudowano potężną wieżę. Dodatkowe wieże wzniesiono nad skrzyżowaniem z nawami bocznymi oraz nad transeptem wschodnim w osi kościoła, nad bocznymi nawami przy transepcie zachodnim i przy fasadzie zachodniej (w sumie zbudowano pięć wież). Do wnętrza prowadził narteks a prezbiterium otaczał ambit z wieńcem kaplic rozmieszczonych w licznych absydach. Niewielkie absydy rozmieszczono także wzdłuż transeptów (w sumie zbudowano 15 absyd). Kościół stał się inspiracją dla późniejszych budowli, ale nie doczekał wiernego naśladownictwa przede wszystkim z uwagi na swój ogrom. Uważa się, że wywarł ogromny wpływ na kształtujący się gotyk.
- kościół Saint-Philibert w Tournus z nawą główną przykrytą kolebkami umieszczonymi prostopadle do osi kościoła. W kościele zachowało się najstarsze w Burgundii sklepienie krzyżowe z przełomu X i XI wieku w przedsionku wcześniejszej, zniszczonej w 1006 r. budowli, na której fundamentach zbudowano w XII wieku kościół zachowany do naszych czasów.
* Normandia
- bazylikowe kościoły, wysoka nawa główna, w ścianie powyżej dachów naw bocznych duże okna, więźba później sklepienie krzyżowo-żebrowe, płaskorzeźbiona dekoracja o motywach geometrycznych, fasada z 3 portalami flankowana potężnymi wieżami
- Jumieges, 1040-1067, fud. Filibert
- Caen, św. Szczepana ; Św Trójcy
*Owernia
- nieduże zwarte kościoły, z tufu wulkanicznego, 3 nawy, przepływowa przestrzeń, pseudobazyliki, 2 kondygnacje, schodkowość bryły i elewacji (środkowe przęsło transeptu wyższe niż boczne= transept owerniacki), brak rzeźby na elewacji, inkrustacje kamienne- geometryczne pasy, wieniec okien w prezbiterium, wysmuklenie kolumn, kapitele figuralne- blokowe, antykizujace
- Saint Nectaire, Clermont-Ferrand, Issoire,
*Langwedocja- - kościół Saint-Sernin w Tuluzie, największy z zachowanych kościołów pielgrzymkowych. Zbudowany z cegły, kamień użyto do wzniesienia przypór, obramowań okien i gzymsów. Jest to pięcionawowa bazylika z trójnawowym transeptem. Obejście poprowadzono wzdłuż naw bocznych i transeptu oraz za prezbiterium, które otacza wieniec kaplic. Korpus kościoła podzielony jest na jedenaście przęseł. Nad skrzyżowaniem transeptu i nawy głównej zbudowano wieżę ukończoną w okresie gotyku. Budowę kościoła rozpoczęto ok. 1080 r.
- Sainte-Foy w Conques - budowany od ok. 1050, najmniejszy z zachowanych kościołów pielgrzymkowych. Korpus trójnawowego wnętrza podzielony jest na cztery przęsła. Nad nawami bocznymi korpusu i transeptu umieszczono empory. Prezbiterium otacza ambit z wieńcem kaplic. Wieża umieszczona nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu pochodzi z XII wieku, dwie wieże flankujące fasadę dodano dopiero w XIX wieku. (Początkowo fasadę wieńczył trójkątny szczyt).
* Prowansja- Kościoły zaliczane do szkoły prowansalskiej cechuje silne nawiązanie do tradycji starożytnego Rzymu. Kościoły budowano ze znacznie większych ciosów kamiennych, niż w innych regionach. Trójprzęsłowe wnętrza przykrywano sklepieniami: kolebkowym nad nawą główną oraz ćwierćkolistym w przekroju nad nawami bocznymi. Sklepienia naw bocznych pełniły dodatkowo funkcję przypór dla sklepienia umieszczonego nad nawą główną. Nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu umieszczano zazwyczaj kopuły na trompach. Światło docierało do wnętrza przez wysoko umieszczone małe okna. Ściany zewnętrzne swoim wystrojem nawiązywały do budowli rzymskich. Zdobiły je kolumny zbliżone do korynckich oraz fryzy dekorowane płaskorzeźbami wzorowanymi na późnoantycznych sarkofagach. Wnętrza kościołów są surowe i prawie pozbawione dekoracji.
- Saint-Gilles-du-Gard - budowla z ok. 1060 r., trzyprzęsłowy kościół z fasadą ozdobioną trzema portalami o kompozycji opartej na motywach łuku triumfalnego. Zdobią ją podpierające architraw kolumny o głowicach ozdobionych liśćmi akantu, kanelurowane pilastry, fryz figuralny pod tympanonami, rzeźby w niszach pomiędzy portalami
* Poitou- W rejonie Poitou budowano kościoły o fasadach flankowanych wieżami przykrytymi stożkowatymi hełmami. - katedra w Angoulême z fasadą z lat 1115 - 1135
- kościół Notre-Dame-la-Grande w Poitiers - zbudowany w XII wieku z fasadą z lat 1130 - 1145. Halowy kościół z fasadą sugerującą bazylikowe wnętrze, ozdobioną bogatą dekoracją rzeźbiarską. Nad łukami trzech portali wejściowych umieszczono figuralną płaskorzeźbę zakończoną arkadkowym fryzem. Nad środkowym portalem znajduje się duże okno, a po jego bokach dwupiętrowo rozmieszczone arkady podparte małymi kolumienkami z rzeźbami w niszach pod jej łukami. Szczyt fasady zdobi mandorla. Wieże flankujące fasadę nie pełnią roli przypór. Zbudowane w formie wiązek kolumn podtrzymujących latarnię otwartą na zewnątrz arkadami (na cmentarzach zachodniej Francji były rozpowszechnione tzw. latarnie zmarłych, do których nawiązuje kształt wież). Wieńczą je stożkowate hełmy przykryte kamienną łuską. Podobny kształt ma wieża nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem.
2) Anglia
*styl normandzki- monumentalne budowle o bogatej dekoracji geometrycznej, najczęściej 3 nawowe bazyliki o wydłużonym korpusie z fasadami flankowanymi 2 wieżami, wyraźnie zaznaczony transept, podłużne prostokątne prezbiterium, wieloboczna wieża na skrzyżowaniu nawy gł i transeptu; nawa gł oddzielona od bocznych rzędem arkad wspartych na masywnych filarach ( często naprzemiennie z kolumnami); nad nawami bocznymi otwarte do wnętrza empory; rzędy okien powyżej dachu naw bocznych w nawie głównej; początkowo płaskie stropy, później sklepienia krzyżowe
* styl nowoangielski ( uważany za początkowy okres gotyku) zachowanie romańskiej formy z gotyckim ostrym łukiem w arkadachi sklepieniem krzyżowo-żebrowym
*Obronna arch świecka- zamki na kopcach ( castle keep), wzdłuż wybrzeża, połączenie arch mieszkalnej i obronnej, pkt centralny- wieża cylindryczna, skład broni, mieszkanie lorda- po środku dziedzińca.
* Arch sakralna- wpływy arch normańskiej
*Norman style- ujednolicenie, rytmizacja, masywne służki; bazyliki pułapowe bez sklepień; 3-kondygnacyjny podział ściany (arkady, empory, okna), ganek w emporach i oknach; detal masywny, głowica fałdowana; ornamentyka: ząbki, zygzaki, romby, szachownice; fasada z 2 wieżami
- opactwo St Albans kon. 1115
- katedry w Yorku, Canterberry, Worcester
- katedra w Durham kons 1133: 3nawowa bazylika, system wiązany, wydłużony prodto zamknięty chór, 2-nawowy transept, alternacja podpór abab, 1104 pierwsze w Europie sklepienie krzyżowo-żebrowe, 3 kodygnacyjn ściany (wysokie arkady, niskie empory, okna z gankiem)
- katedra w Norwich 1096-1120, bp Herbert de Losinga, 100 metrów długości- longinoidalnośc, 3 nawy, transept jednolity z apsydiolami, wieża na skrzyżowaniu naw, wydłużony chór z obejściem i 3 kaplicami
- katedra w Ely 1110-1130, longinoidalność, 3 nawowa bazylika, 3 nawowy transept, prezbiterium wydłużone z obejściem i absydą, rytm wyznaczony służkami, 3 kondygnacyjne ściany ( arkady, empory, okna z gankiem)
3) Kościoły pielgrzymkowe
XI-XV wiek pielgrzymki do Composteli, po drodze przystanki w innych miejscach kultu, 4 główne drogi przez Francję
Cechy wspólne kościołów relikwiowych: relikwia na ołtarzu lub w krypcie; opływowe wnętrze; wielonawowość; obejściowy chór; transept; wnętrze: 2 kondygnacje ( arkada i empora), bez okien w nawie głównej- pseudobazylika- mroczność, sklepienie kolebkowe
- Santiago de Compostela 1078-1125, Portico dela Gloria- portal główny flankowany wieżami; 3 nawy, długi korpus, 3 nawowy transept, krypt, apsydialne obejściowe prezbiterium z wieńcem kaplic, oktogonalna wieża na skrzyżowaniu naw
- św. Saturnina w Tuluzie 1080, kons 1096 Urban II, 5 naw, 3 nawowy transept, wieża na skrzyżowaniu naw, apsydialne obejściowe prezbiterium z wieńcem kaplic, kapitele wzorowane antykiem
- św. Foy w Conques 1050-1130, skrócony kurpus, 3 nawy, 3 dzielny transept, obejściowe prezbiterium z kaplicami, wieża na skrzyżowaniu naw, kapitele z rzeźbą figuralną, fasada oddaje układ wnętrza, portal z Sądem Ostatecznym
4) Hiszpania
często: ośmioboczne wieże nad skrzyżowaniem naw z transeptem, wewnątrz kopuły oparte na żebrach lub sklepienia krzyżowe, w akradach poniżej kopuł okna doświetlające wnętrze, wpływy arch islamskiej
kościół w Santiago de Compostela
kościoły na trasie pielgrzymek
5) Italia
Powielane są wzory architektury wczesnego chrześcijaństwa. Największą uwagę przywiązuje się do wystroju wewnętrznego i wyglądu elewacji, która często naśladuje osiągnięcia minionych epok. Nowe kościoły budowane są jako bazyliki z dachem opartym na więźbach dachowych. Do podziału wnętrza na nawy stosowane są zazwyczaj kolumny, wieloboczne filary spotykane są niezmiernie rzadko. Podobnie nieczęsto spotyka się wydłużone nawy poprzeczne i jeszcze rzadziej obejścia (wyjątkiem są kościoły Św. Zofii w Padwie i Św. Stefana w Weronie). Kościoły mają zazwyczaj absydy w osi głównej oraz, zwłaszcza na północy, dodatkowo dwie mniejsze absydy na przedłużeniu naw bocznych. Do pierwszych dzieł z okresu romańskiego należy przebudowa opactwa na Monte Cassino przeprowadzona w latach 1066 - 1071.
Ożywienie można zaobserwować jedynie na północy, w rejonie Lombardii. Spotykane na tym terenie motywy dekoracyjne nawiązują do architektury niemieckiej (północ kraju popierała władzę cesarską). Fasady rozwiązywane są jako wielopoziomowe, arkadowe galerie. Wejścia poprzedzają portale z dekoracją figuralną widoczną także na fasadach. Kolumny portali często są opierane na rzeźbionych lwach lub innych przykucniętych zwierzętach. Dla rejonu Toskanii charakterystyczne są okładziny elewacji z wielobarwnych kamieni (ten sposób zdobienia stosowany był we Florencji jeszcze na początku renesansu). Na południu Italii istotny wpływ wywiera architektura Bizancjum. W tym rejonie budowane są kościoły na planie podłużnym, krzyża łacińskiego lub centralno-krzyżowym z kopułą wspartą na trompach lub żaglach. Wpływy bizantyjskie widoczne są także w wystroju wnętrza.
6) Niemcy
kontynuacja arch karolińskiej, kościoły centralne częściej niż w reszcie Europy, najczęściej bazyliki kryte drewnianym płąskim stropem dekorowanym polichromią; wnętrza dzielone na nawy masywnymi kolumnami na przemian z filarami ( kościół św Cyriaka w Genrode 961), absydy na zakończeniu nawy głównej lub ramion transeptu; arkadowe fryzy i galerie na fasadzie czasami też posągi świętych i apostołów
*Hildesheim, św Michała 1010-1033, 3nawowa bazylika z 2 transeptami i 2 chórami, masywne wieże na skrzyżowaniu naw z transeptem, podpory ( filar, kolumna, kolumna, filar), kostkowe głowice ozdobione płaskorzeźbą, strop pokryty polichromią
* Frankonia
- Hirachau
- katedra w Spirze 1030-1061, 3nawowa bazylika, transept, sklepienie krzyżowe, kościół koronacyjny królów niemieckich, krypta pod wschodnią częścią kościoła, 8kątna wieża przykryta kopułą na skrzyżowaniu naw z transeptem, pożar w XVII wieku odbudowany w XIX
- katedra w Wormacji dwuchórowa, trójnawowa, transept, sklepienie krzyżowe, wieloboczna absyda na zakończeniu chóru zachodniego
* Nadrenia- Kolonia
NMP na Kapitolu, pocz budowy 1015, część wschodnia na planie trójliścia, bazylikowy korpus 3 nawy, obejście
Kościół św. Gereona. Plan wydłużonego 10boku, półokrągłe nisze w grubości murów, 3przęsłowe prezbiterium zakończone absydą
7) Architektura romańska w Polsce rozwijała się od czasu odbudowy państwa przeprowadzonej przez Kazimierza Odnowiciela, czyli od ok. 1050 do ok. 1250. Jej początki sięgają jednak starszej kamiennej architektury wczesnopiastowskiej z czasów Mieszka I, Bolesława Chrobrego i Mieszka II. Znaczny wpływ wywierały na nią tradycje przyniesione przez przybywających do kraju dostojników kościelnych z Włoch, Francji i Niemiec, a także wzory przenoszone przez zakony o międzynarodowym zasięgu. Kościoły budowano najczęściej z kamienia. Pod koniec XII wieku pojawia się, zwłaszcza na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce, cegła. W okresie romańskim układano ją w wiązaniu zwanym wendyjskim wypartym dopiero pod koniec XIII wieku przez wątek gotycki. Jednak wśród zachowanych zabytków dominuje kamień o różnym stopniu obróbki. Większość budowli z tego okresu została przebudowana w okresie późniejszym (zwłaszcza w okresie gotyku i baroku). Wśród zabytków zachowały się przykłady budowli centralnych, kościołów jednonawowych i trójnawowych, a także zabudowań klasztornych. Budynki przypominają swoją budową figury geometryczne.
Rotunda świętego Prokopa w Strzelnie z 1160. Wybudowana z granitowej kostki na planie koła została przekryta kopułą wspartą na żebrach. Prezbiterium na planie kwadratu przykryto sklepieniem krzyżowym. Do wykonania kopuły i sklepienia użyto ceramicznych płytek. Od strony zachodniej do kolistej nawy dobudowano wieżę. W dolnej części wieży wykonano sklepienie żaglaste. We wnętrzu znajduje się odlew tympanonu fundacyjnego wykonany z zachowanych fragmentów zniszczonego podczas działań wojennych w 1945 oryginału. (W Polsce zachowały się tylko trzy romańskie tympanony fundacyjne).
Na terenie Polski zachowały się także liczne przykłady kościołów jednonawowych oraz trójnawowych bazylik. Cechuje je dość znaczne zróżnicowanie. Obok często spotykanych na terenie Śląska budowli pozbawionych wież, występują także kościoły z jedną lub dwiema wieżami usytuowanymi od strony zachodniej, albo z jedną wieżą umiejscowioną pomiędzy nawą a prezbiterium. Ten typ rozplanowania kościołów był kontynuowany na Dolnym Śląsku w okresie gotyku. Jeszcze inaczej rozwiązano układ kościoła w Pożaryszczu (powiat świdnicki). Przy bokach nawy, przed prezbiterium, umieszczono dwie wieże zbudowane na planie podkowiastym. Całość tworzy plan krzyża o zaokrąglonych ramionach. Większość budowli zachowanych na Pomorzu Zachodnim ma bardzo oszczędny układ - nawa bez dobudowanego prezbiterium, bez wieży (w Brzesku k. Pyrzyc, w Swobnicy) lub z pojedynczą wieżą od strony zachodniej (w Czelinie k. Chojny, w Kamieniu Pomorskim). W pozostałych rejonach kraju spotyka się budowle o zróżnicowanych układach.
Duży wpływ na rozwój architektury romańskiej miały budowane opactwa. Najwięcej budowli zostało zrealizowanych przez cystersów.
w Tyńcu pod Krakowem, założone w XI wieku z bazylikowym kościołem o nawach zakończonych trzema absydami.
w Mogilnie ufundowane przez Bolesława Śmiałego w 1065 roku z kamiennym, bazylikowym kościołem pw. św. Jana Ewangelisty.
na Ołbinie we Wrocławiu, opactwo pw. Panny Marii i św. Wincentego ufundowane pod koniec XII wieku. Z kościoła zachował się bogato rzeźbiony romański portal, który przeniesiono w 1546 do gotyckiego kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu. Jedna z archiwolt oraz dwustronnie rzeźbiony tympanon fundacyjny znajdują się w Muzeum Architektury i w Muzeum Narodowym we Wrocławiu.
kolegiata NMP w Tumie pod Łęczycą. Zbudowany w połowie XII wieku pułapowy, bazylikowy kościół z emporami i dwoma chórami. Od strony zachodniej dwie wieże, od wschodu absydy kończące nawy boczne i prezbiterium. Od zewnątrz do ścian zewnętrznych naw bocznych, na wysokości przęseł poprzedzających absydy, dostawiono dwie niewielkie cylindryczne wieże. Z okresu romańskiego zachował się portal w ścianie północnej z tympanonem z płaskorzeźbą Madonny z dwoma aniołami. Głowice kolumn i archiwolta ozdobione są ornamentem roślinnym.
Opactwa cysterskie różnią się pomiędzy sobą, w zależności od tego czy były zakładane przez zakonników wywodzących się z Morimond we Francji, czy z Niemiec. Zakonnicy z Burgundii początkowo osiedlili się w Jędrzejowie, później założyli filie w Sulejowie, Wąchocku, Rudach k. Katowic. Budowane przez nich kościoły to trójnawowe bazyliki o nawach sklepionych krzyżowo. Jednemu przęsłu nawy bocznej odpowiada jedno przęsło nawy środkowej. Cystersi przybyli z Niemiec zakładają pierwsze opactwo w Lubiążu. Ich filia powstała w Mogile pod Krakowem, zbudowali także kościół w Henrykowie nad Oławą. Także z Niemiec pochodził zakon cystersek, który osiedlił się w Trzebnicy. Kościoły budowane przez cystersów przybyłych z Niemiec to trójnawowe bazyliki o sklepieniach krzyżowych w układzie wiązanym (jednemu przęsłu nawy głównej odpowiadają dwa przęsła naw bocznych).