Powstanie systemu władzy stalinowskiej w Polsce
Stalin wykorzystał II wojnę światową do zbudowania swojej strefy wpływów na terenie Europy Środkowo-Wschodniej. Na mocy uzgodnień w Teheranie, Jałcie i Poczdamie alianci faktycznie zaakceptowali utworzenie radzieckiej strefy wpływów w Europie, która objęła Polskę, Czechosłowację, NRD, Rumunię, Bułgarię, Albanię, Jugosławię i Węgry. Te tzw. kraje demokracji ludowych pełniły funkcje satelitów względem ośrodka centralnego jakim była Moskwa. Stalin powoli zaczął budować tam struktury władzy komunistycznej. Już w czasie wojny szkolono w Moskwie działaczy, których stopniowo wysyłano do poszczególnych krajów satelickich, gdzie organizowali komunistyczną partyzantkę mającą być podstawą kształtowania przyszłych władz komunistycznych. Gdzie było to możliwe Stalin kierował Armię Czerwoną do wyzwalania bratnich narodów od okupacji hitlerowskiej. Następnie budowano struktury partii komunistycznych, które zwykle na drodze sfałszowanych wyborów przejmowały władzę. Jednoczono partie lewicowe w jedną partię komunistyczną, która sprawowała wyłączną władzę. Bezwzględnie pozbywano się opozycji a przeciwników politycznych skazywano najczęściej w sfingowanych procesach stawiając im zarzuty zdrady i współpracy z hitlerowskimi Niemcami.
W Polsce przejmowanie władzy przez komunistów rozpoczęło się w lipcu 1944 roku, gdy utworzono Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego będący komunistycznym rządem. Był on złożony głównie z komunistów, a działacze socjalistyczni i ludowcy mieli być jedynie zasłoną dymną. Na czele PKWN stał Edward Osóbka-Morawki. Mimo ogłoszenia powstania i wydania Manifestu PKWN na terenie Polski tak naprawdę powstał on w Moskwie, a następnie został przerzucony do Polski. Zanim członkowie PKWN udali się do Polski musieli zgodzić się na ograniczenie suwerenności kraju. Manifest PKWN wydrukowany w ZSRR opublikowano 22 lipca w wyzwolonym przez Armię Czerwoną Chełmie Lubelskim, który wybrano na siedzibę PKWN. 2 sierpnia 1944 roku przeniesiono ją do Lublina. Manifest określał PKWN jako legalną, tymczasową władzę państwa polskiego, której celem było przywrócenie niepodległości. PKWN działać miał na podstawie konstytucji marcowej, jego celem było zwołanie sejmu, który przyjąłby nową konstytucję. Manifest przewidywał reformę rolną, nacjonalizację przemysłu i przejecie majątku poniemieckiego. Za gwaranta suwerenności Polski i jej granic uznano ZSRR, zachodnią granicę chciał PKWN oprzeć o Nysę, włączyć do Polski Prusy Wschodnie, Pomorze i Śląsk Opolski. Okres do zakończenia wojny i utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej nazywany jest okresem Polski Lubelskiej od siedziby PKWN w Lublinie. W kwestiach wojskowych decydowali w tym czasie dowódcy radzieccy, w kwestiach cywilnych PKWN. Na obszarach pozostających pod władzą PKWN z pomocą NKWD i gen. Sierowa zaczęto organizować aparat bezpieczeństwa i milicji. Masowo aresztowano działaczy AK i podziemia oskarżając ich o kolaborację z hitlerowcami. Walczono z opornymi, którzy nie chcieli zasilać wojska Polski Lubelskiej. Tymczasem przedstawiciele rządu londyńskiego starali się podtrzymać w społeczeństwie polskim wolę oporu i wiarę w przejecie władzy przez siły emigracyjne.
Zgodnie z zapowiedziami 6 września 1944 roku na drodze dekretu PKWN dokonał reformy rolnej. Zapowiedziano parcelację majątków powyżej stu hektarów powierzchni i pięćdziesięciu hektarów powierzchni ornej. W ten sposób miano powiększyć istniejące gospodarstwa poniżej pięciu hektarów oraz przekazać ziemię chłopom jej nieposiadającym. Reforma miała pozyskać poparcie dla działań Polski Lubelskiej. Ze względu na nieufność społeczeństwa wobec parcelacji i nadań ziemi władze zarządziły jej przymusową realizację przy użyciu wojska, milicji i służb bezpieczeństwa. Sytuacja podziemia niepodległościowego pogorszyła się po klęsce powstania warszawskiego, delegat rządu na kraj opuścił stolicę, chociaż zapowiedział, że nie oznacza to końca jego działalności. Do podziemia przeszli działacze Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich, Narodowych Sił Zbrojnych a także członkowie PPS - Wolność Równość Niepodległość, Stronnictwa Pracy, Stronnictwa Ludowego - Roch, Stronnictwa Narodowego. Fatalne wręcz stało się położenie członków AK po przekroczeniu przez Wojsko Polskie linii Wisły w styczniu 1945 roku. NKWD i MO tropiły, śledziły i aresztowały działaczy podziemia. W tej sytuacji w obawie o życie żołnierzy AK naczelny dowódca AK gen. Leopold Okulicki "Niedźwiadek" ogłosił 19 stycznia 1945 roku rozwiązanie Armii Krajowej. Władze komunistyczne postanowiły pozbyć się przywódców podziemia polskiego. W tym celu dokonano ich aresztowania 27 marca 1945 roku używając podstępu o spotkaniu z gen. Sierowem. Pośród aresztowanych znalazł się delegat rządu na kraj Jan Jankowski, gen. Okulicki w sumie szesnaście osób. Proces rozpoczął się w Moskwie w czerwcu 1945 roku, trzynastu aresztowanych uznano winnymi organizowania dywersji i sabotażu na tyłach Armii Czerwonej, trzech uniewinniono.
Zgodnie z żądaniami aliantów stawianymi na konferencji w Poczdamie dotyczącymi reorganizacji rządu polskiego i uzupełnienia go o działaczy opozycyjnych z kraju i z zagranicy, którego podstawowym celem miało być zorganizowanie w jak najszybszym czasie wolnych wyborów utworzono 28 czerwca 1945 roku Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, którego premierem został Edward Osóbka-Morawki a wicepremierami Stanisław Mikołajczyk i Władysław Gomułka. Szybko zyskał TRJN uznanie międzynarodowe, co oznaczało jednocześnie cofnięcie poparcia dla rządu londyńskiego.
Dla odsunięcia w czasie wyborów w czerwcu 1946 roku komuniści zorganizowali referendum, w którym zadali trzy pytania: czy jesteś za zniesieniem Senatu; czy jesteś za kontynuacją reform społeczno-gospodarczych; czy chcesz utrwalenia granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Komuniści propagowali hasło "3 x tak". Na skutek kampanii wyborczej pełnej terroru, zastraszania i fałszerstw referendum zakończyło się po myśli komunistów i większość społeczeństwa miała odpowiedzieć "tak" na wszystkie trzy pytania.
W styczniu 1947 roku przeprowadzono wybory do sejmu. W wyniku "cudów nad urną", czyli fałszowania wyników zwyciężył blok partii komunistycznych zdobywając 80% głosów, PSL zaś według oficjalnych wyników-10%. Prezydentem w lutym 1947 roku wybrany został Bolesław Bierut, a premierem mianowano Józefa Cyrankiewicza. W tym samym roku ogłoszono też tzw. "małą konstytucję". Władzę ustawodawczą przekazywała ona jednoizbowemu sejmowi, władza wykonawcza spocząć miała w rękach kolektywnej Rady Państwa oraz marionetkowego prezydenta, sądowniczą przekazano niezawisłym sadom.
W 1948 roku doprowadzono do zjednoczenia partii lewicowych i utworzenia Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W Polsce podstawą partii komunistycznej miała być PPS i PPR. PPS jednak chciała zachować niezależność, była zwolenniczką demokracji parlamentarnej nie dyktatury proletariatu. Również działacz PPR Władysław Gomułka był przeciwny odgórnym tendencjom zjednoczeniowym. W wyniku jednak sporu Stalina z Titą i wykluczeniem Komunistycznej Partii Jugosławii z Kominformu powstała presja na doprowadzenie do szybkiego zjednoczenia polskiego ruchu robotniczego. Gomułkę oskarżono o "prawicowo-nacjonalistyczne odchylenie" i wyrzucono z PPR. Na stanowisku przewodniczącego PPR Gomułkę zastąpił Bolesław Bierut. W grudniu 1948 roku na zjazdach PPS i PPR podjęły decyzje o zjednoczeniu a formalnie zjednoczenie nastąpiło na kongresie 15 grudnia 1948 roku. Powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza.
W dziedzinie gospodarki musiano uczynić ogromny wysiłek, by podźwignąć kraj ze zniszczeń wojennych. W styczniu ogłoszono odbudowę Warszawy i zadecydowano o pozostawieniu jej statusu stolicy kraju. W ten sposób przystępowano do odbudowy gospodarczej kraju wyczerpanego wojną. W styczniu 1946 roku ogłoszono nacjonalizację zakładów przemysłowych, transportu, handlu i banków. W gospodarce wprowadzono centralne planowanie. Pod koniec 1945 roku ogłoszono trzyletni plan odbudowy gospodarczej na lata 1947-1949. Trzyletni plan gospodarczy został wykonany przed terminem. W trackie jego realizacji rozwinęło się współzawodnictwo zawodowe. Robotnicy prześcigali się w wykonywaniu norm, a pierwszym przodownikiem pracy był pracownik kopalni Wincenty Pstrowski. Na lata 1950-1955 przewidziano kolejny plan, tym razem sześcioletni. Kładł on nacisk na rozwój przemysłu w kraju, zwłaszcza zaś z godnie z życzeniami Moskwy na przemysł ciężki. Polska gospodarka uzależniona była od dostaw radzieckich surowców, ZSRR dostarczał także przestarzałych, nieekologicznych a przede wszystkim nierentownych technologii. Powstały huta im. Lenina w Krakowie, fabryka samochodów na Żeraniu i w Lublinie. Pan 6-letni kładąc nacisk na rozwój produkcji przemysłowej zaniedbywał rolnictwo i potrzeby konsumpcyjne społeczeństwa polskiego.
O kształcie i powierzchni państwa polskiego zadecydowano w trackie konferencji "Wielkiej Trójki" w Jałcie i Poczdamie w 1945 roku. Na konferencji jałtańskiej poparto rozwiązanie, w którym granica wschodnia miała biec linią Curzona a kompensatą miało być przesunięcie granicy zachodniej, jednak rozstrzygniecie tej kwestii pozostawiono konferencji. Alianci na konferencji w Poczdamie niechętnie widzieli korzystną dla Polski granicę zachodnią. Ostatecznie jednak po przybyciu do Poczdamu delegacji polskiej z Bierutem i poparciu Stalina ustalono, że zachodnia granica Polski będzie oparta o Odrę i Nysę Łużycką a w skald państwa polskiego wejdzie też znaczna część Prus Wschodnich oraz Gdańsk. Zatwierdzenie granicy zachodniej miało odbyć się na planowanej w przyszłości konferencji pokojowej, ze względu na rozpad koalicji antyhitlerowskiej i wybuch "zimnej wojny" do konferencji takiej nie doszło, a granica została zatwierdzona w 1950 roku poprzez układ w Zgorzelcu z NRD, a w 1970 roku z RFN. Granica z Czechosłowacją ostatecznie została ustalona w 1958 roku, gdy to postanowiono, że Zaolzie przypadnie Czechosłowacji a Kotlina Kłodzka Polsce. W wyniku ustaleń poczdamskich powierzchnia Polski wyniosła 312,7 tys. km² i 24 miliony mieszkańców. Wobec Polaków mieszkających na wschodnich terenach włączonych do ZSRR prowadzono akcje repatriacyjne. Pozostało około 3 miliony Polaków, których wywożono w głąb ZSRR, zastraszano i poddawano terrorowi, by wyjeżdżali na Zachód. Prześladowano kościół katolicki chcąc zupełnie usunąć jego wpływy, skizy aresztowano i wywożono, kościoły adaptowano na magazyny.
Zgodnie z postanowieniami konferencji poczdamskiej Niemcy z terenów północno-zachodnich włączonych do Polski zostali objęci deportacją do Niemiec. W sumie dotknęło to dwa miliony Niemców. Ponadto do ZSRR przesiedlano Ukraińców, Litwinów i Białorusinów a Ukraińców zamieszkujących Bieszczady i tereny wschodnie w ramach Akcji "Wisła" przesiedlano na Ziemie Odzyskane. Akcja miała też na celu likwidację Ukraińskiej Armii Powstańczej, terrorystycznej organizacji występującej przeciwko władzom polskim jak i ludności polskiej. W trackie Akcji "Wisła" ludność ukraińska i łemkowska poniosła liczne ofiary.
Ziemie Odzyskane, czyli tereny północno-zachodnie trzeba było zaludnić i zagospodarować. Początkowo zajmował się tym Państwowy Urząd Repatriacyjny. Na terenach tych spotykała się ludność polska, ukraińska, niemiecka, początki jej współżycia nie były łatwe. Na terenach nadgranicznych osadzono czterdzieści tysięcy rodzin wojskowych, otrzymały one duże 15-hektarowe gospodarstwa, z wyposażeniem. Od listopada 1945 roku Ziemiami Odzyskanymi zjadło się Ministerstwo Ziem Odzyskanych z Władysławem Gomułką na czele. Tworzono tam gospodarstwa rolne, zakładano pierwsze uczelnie wyższe.
W celu kontroli i ujednolicenia krajów demokracji ludowych w 1947 roku w Szklarskiej Porębie powołano do życia Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominform). Kominform był narzędziem ingerencji w sposób działania i organizację partii komunistycznych poszczególnych państw. W celu integracji gospodarek państw socjalistycznych a także uzależnieniu ich i wykorzystaniu na potrzeby ZSRR utworzono w 1949 roku Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG).