wstęp z BN oprac.T. Chachulski

1. WCZESNE UTWORY

„Do Warszawy”

Karpiński zaproszony przez księcia A. Czartoryskiego do Warszawy; przebył długą drogę z Dobrowód (wieś na Podolu w granicach Austrii)

Dobrowody granica fizyczna, kulturalna, polityczna

Warszawa szlachty tradycyjnej a W-wy stanisławowskiej

-Wszyscy znaczniejsi poeci oświecenia stanisławowskiego przyjechali do W-wy; Karpiński na tle innych - (40 lat, w pełni dojrzały, ukształtowany poeta).

- „Zabawki wierszem i przekłady obyczajne” (potem zw ”Zabawki wierszem i proza”) otworzyły mu bramy warszawskich pałaców i królewskiego dworu.

” Zabawki ...”

- zebrane utwory z lat kilkunastu ( 1765- 1780)
- z poczatku w odpisach rekopiśm. utwory krążące w galicyjskiej okolicy

- dzięki drukowi utworów- „pełnoprawny uczestnik życia literackiego”
„ kochanek Justyny będzie w Warszawie kochany” S.August do Karpińskiegona „obiedzie czw.”

KOMPOZYCJA ZABAWEK

-1 tom zawiera różne utwory: cykl erotyków, sielanek, przekłady liryki patriotycznej, wierszowane polemiki z deizmem, powinszowania imieninowe, żartobliwy list poetycki, przejawy orientalne, obywatelskie.

-46 utworów poetyckich, 2 „przykłady obyczajne” prozą.
! dojrzały pełny erotyk „ Do Justyny. Tęskność na wiosnę”, jeden z najwcześniejszych utworów. ( w układzie poprzedza go jeden z najpóźniejszych „Pożegnanie z Lindorą w górach”

CAŁOŚĆ
- sielanki (20 utworów) - idee stoickie („Zabawa na ustroniu...” i „ O uspokojeniu z cnoty...”)

- „wiersze różne” - tendencje moralizatorsko-religijne -> („Zabawa na ustroniu...” i „ O uspokojeniu z cnoty...”); przykłady obyczajne-> (przykłady religii, przykłady uczynności dla bliźniego)

Sielanki: - oświeceniu przełamywały klasycystyczne wzory poezji, nadawały nowy kształt poezji sielankowej ( która w poł II XVIII w zaangażowana w naprawę świata)

• wprowadzenia imienia „Justyna” (nowe, niespotykane- imię to znakiem miłosnej liryki Karpińskiego i XVIII czułej sielanki jego i Kniaźnina)

• poezja pasterska - Justyna, flet, koszery, siekiera, koszyki, kusz(kubek karpacki)

• arkadyjski pejzaż nosił cechy krajobrazu rodzinnych stron poety

Sielanki Karpińskiego:

• brak jednolitego modelu gatunkowego

• tradycja - 1. ludowo-mieszczańskie źródła (pieśni, kultura mieszczańska Lwowa XVII z jej liryką miłosną) i 2. sielanki staropolskiej (Zimorowic, Szymonowic);

• dwa kierunki 1. bliżej Karpińskiego (Sostowicz, Koblański); 2. poetyki klasycystycznej (Naruszewicz, S. August)

W „Zabawkach...” - adaptacje „Idylli” Gessnera z przekładów Naruszewicza

• po cyklu W „zabawkach...” tylko jeden utwór sielanką

• zainteresowanie podmiotem i jego doznaniami

• sielanki to erotyki o „ uczuciowości w ogóle” np. miłość dzieci do rodziców

• wszyst. bezpośr. związane z sytuacją i uczuciami przedmiotu

• dwupłaszczyznowa budowa tradycyjnej sielanki

1. sytuacja wypowiedzi i os. mówiąca 2. monolog (dialog) tej osoby -> u Karpińskiego 1- tytuł 2-całość utworu

• „Do przyjaciół po rozstaniu z Rozyną” -> opiweanie urody, skarga na obojętność, doznania emocj.- wyznanie uczuć, PRZEDMIOTEM UCZUCIA STAJE SIĘ PAMIĘĆ O UCZUCIU

• tęsknota, żal, smutek

• tematy: obojetnosć, odajazd, śmierć kochanki, smutek i pokrewne nastroje - budza litość i współczucie, umożliwiają zrozumienie uczuć otoczenia

• ŚWIAT SIELANEK -ŚWIATEM SMUTNYM

• pozbawiona dydaktyzmu

• CZUŁOŚĆ DAŻENIEM DO STAŁEGO KONTAKTU Z OTOCZENIEM

• czasem brak kostiumu pasterskiego

• częsty monolog liryczny

• paralelizm -elementy przyrody i stany emocjonalne

„Do Justyny. Tęskność na wiosnę”

Wiersz pozornie prosty. Paralelizm świata wiosennej przyrody i uczyć podmiotu-> nawiąz. do wzorów ludowych. Rymy gramatyczne, gramatyka tekstu. Paralelizm obejmuje 4 pierwsze strofy, ostatnia kontrastuje z nimi i podsumowuje zarazem. Śpiewna liryka intonacyjna. Takst skupiony wokół osoby mówiącej, ale nie ukazuje żadnych konkretów. Motyw rozkwitającej wiosną przyrody i uczuć zakochanego (które tez rozkwitają) - tradycje europejskie -> canzonetty Pietra Metastas i wiosenny erotyk Ibykosa.

Justyną jest Marianna Broselówna.

Sielanka i pieśń:
Meliczność - w XVIII w. sielanki powszechnie są śpiewane; utwory Karpińskiego łatwo dostosowywały się do obiegowych, popularnych melodii. Wpływ form operowych - „Laura i Filon” ( wypowiedź Laury - aria, rozmowa kochanków- duet dialogiczny), związek wypowiedzi na zasadzie nastrojów i tematów
”dzieci u matki” - piesń- pasterzy, pasterki, chór
Karpiński grał na gitarze ;)

„Tęskność do kraju”

• kilka wierszy w „Zabawkach...” o tematyce narodowej i obywatelskiej

• pozostała w Wiedniu na emigracji naukowej, zbiegła się z emigracją po Konfederacji Barskiej.

• Utwór głęboki i profetyczny „pierwszy z wielkich wierszy emigracyjnych”. Zbieżność z psalmem 137 (popularny w XIX) -> tęskność, płacz, wzdychanie do ojczyzny, zniszczony kraj, wspomnienia, poczucie bezlitości.

• rozwinięte cechy podmiotu

• dramatyzm opłakiwania, poczatek- opis”ja”- sytuacja odosobnienia, introspekcja

• odsuwając emocje podmiot zmierza do ich odkrycia

• apostrofa do ciszy (wewnętrznej cichości)

• Podmiot- skłonność do szukania żalu, tęsknoty-tego co rani i akceptacja ich; zagłąbia, rozpamiętuje.

„ O nieszczęściach ojczyzny i rzezi humańskiej” (17VI 1768 rzeź Żydów i sztachty w Humaniu)
- charakter modlitwy, śpiewana jako pieśń nabożna

-echa psalmiczne

-odwołuje się do tradycyjnych przekona o klęskach kraju za grzechy, otoczonego Bożą troską

„Powietrze i wojna w kraju”

-masakryczny obraz pobojowiska ze zwłokami, odartymi z odzieży, pokaleczonymi itp. rozpaczającej matki oraz gromady ludzi chorych na zarazę i czekających na śmierć. Podmiot ujawnia wrażliwość na krzywdę.

Wszystkie trzy w/w utwory- zwrot do Boga, akcenty religijne, tragizm sytuacji, emocje, poczucie wspólnoty

„Powrót nad Prut” ( Prut-rzeka ;)

Strumień i rzeka są nieodłącznym elementem oświeceniowego pejzażu, płynąca woda znakiem upływającego czasu i ozdobą miejsca.

2. TEORIA i PRAKTYKA

„ O wymowie w prozie albo wierszu” opublikowane w 1782r.

-ekspresja doznań

- „Pojęcie rzeczy, serce czułe i piękne wzory - oto są źródła nadto dostateczne wymowy”

I

Homer, Wergiliusz, Cyceron, Demostenes, Horacy, Owidiusz, Macpherson (Pieśni osjana)

• koncepcja wymowy oparta o CZUŁOŚĆ i WOLNOŚĆ

• wypowiedz ma być JASNA, PROSTA, LAPIDARNA

• wyrazić można jedynie to czego doświadcza się emocjonalnie

• wolność autonomia osoby i suwerenność polityczna pisarza bardzo ważne

• wypowiedź nieskrępowana zasadami

CZUŁOŚĆ - darem natury, ku ludziom i przyrodzie, introspekcja

Zagadkowy stosunek Karpińskiego do Rousseau. Rousseau pojawia się tylko 2 razy w utworach, ale myśli jego częste w poezji- choć Karpiński o tym nie wspomina.

INSPIRACJE ludowe

• KULTURA LUDU, WYOBRAZENIA MITOLOGICZNE, PIEŚNI, BAŚNIE i ZAGADKI. Chłopskie moralne poczucie sprawiedliwości, poszukiwanie ludzi prawdziwych, prostych, inspiracje dumą dziadowską i pieśniami ludowymi (mazurek).

3. Powrót z Warszawy na wieś

Wyjazd z W-wy zamanifestwany elegią „powrót z Warszawy na wieś” - szczytowe osiągnięcie poety i całej lit. stanisławowskiej.

Powrót do Dobrowód to powrót do wolności i porzucenie roli uzależnionego poety. Powrót kojarzony z radością- dlaczego więc to elegijny ? _ bo utracona nadzieja zostaje nadzieja mecenatu, na wyłączne poświęcenie się twórczości lit. bez obaw o finanse. rozdarcie wieś - miasto (wewnętrzne poety).

4. Pieśni nabożne

Inspiracje religijne wyniósł Karpiński z domu. Brat Antoni był księdzem, wiara w duchy, rozmowy ze zmarłymi przez sen rodzicami itp. Z drugiej strony surowe zasady moralne (które w oświeceniu i W-wie nie są oczywiste).

Karpiński kończy kolegium jezuickie, studia teologiczne we Lwowie, prowadzi dysputy teologiczne i czasem mówi kazania.

Wierszowanie polemiki z deizmem „przeciwko deistom”, przeciwstawienie się fanatyzmowi. Religia powinna być UŻYTECZNA, Zgodna z LUDZKĄ NATURĄ. Modlitwa powinna być uzupełniona nauką „cnoty”, programem moralnym, obyczajowym i obywatelskim.

„Pieśni nabożne” - powstały w lat. 1787-1792 jako cykl 29 pieśni z inicjatywy pijarów krakowskich. ukazały się 1792 w 1 rocznice Konstytucji 3 maja jako śpiewnik o kompozycji modlitewnika. Rama kompozycyjna: „Pieśń poranna” (czyli: Kiedy ranne wstają zorze) i „Pieśń wieczorna” (czyli : Wszystkie nasze dzienne sprawy), pozostałe ułożone zgodnie z rokiem liturgicznym także pieśni na okazje religijne (chrzest, ślub) oraz „wiejskie - o deszcz, pogodę, pracę. Adresowane do najuboższych i najniższych warstw społ. „PIEŚNI NABOŻNE” ofiarowane S.A. Poniatowskiemu. Miały kształtować postawę religijną i obywatelską (chłopstwa, ubogich mieszczan).

Kolędy: „BÓG SIE RODZI”/ „ W ŻŁOBIE LEŻY”/”DZISIAJ W BETLEJEM”/”PATRZCIE BRACIA” melodie: marszowe, barokowego poloneza, mazurowe, taneczne.

„Pieśń o Zmartwychwstaniu Pańskim” - nawiązuje do pieśni średniowiecznej „Chrystus z martwych wstał jest” śpiewanej na Wielkanoc.

5. LATA CZARNEJ MELANCHOLI

Doświadczenia melancholii, konfederacja targowicka i upadek kraju, duży dramatyzm wierszy i treści autobiograficznych

„O podejźrzliwości Jana Jakuba Rousseau”
Karpiński - szukanie na wsi przyjacielskich związków, najbliższych Rousseau mówił o ucieczce od wspólnoty, mania prześladowcza miasta.

Widoczne związki między Karp. a Rousseau poprzez tłumacza na polski Delille'a.

„ Do książęcia Mikołaja Repnina”

III rozbiór Polski ukazany w utworach „ Do księcia M.R” i „Żale Sarmaty...”.

Pisany do nieprzyjaciela, chcąc w nim zobaczyć „człowieka czułego” i „ ludzkie cechy”. Dramat jednego kraju staje się dramatem świata. Polacy walczą przeciw sobie u boku zaborców. Potop metaforą kęski, ale i nadziei - że wody kiedyś opadną.

„Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta”

W dramatycznym wierszu zawarta historia osieroconych dzieci Rzeczypospolitej - zdarzeń powstania kościuszkowskiego, doświadczeń legionowych. Ważna tu tragedia poszczególnych ludzi. Upadkowi winna śmierć Z. Augusta i wprowadzenie wolnej elekcji.
Obok szabli poeta składa LUTNIĘ. Nie piszę już (tylko nieliczne utwory). Piszę raczej od tego czasu prozą.

INNE:

„Pożegnanie z Lindorą w górach”

Lindora = Marianna z Kalinowskich Ponińska.

Druga Justyna. Refren utworu: „Lindoro! Cożeś zrobiła? Sierotyś nas zostawiła” O opuszczeniu podmiotu, o jej pięknie.

„Do Justyny. O stateczności”

Justyna II - Marianna z Kalinowskich. Mowa o wielkiej miłości do Justyny o „jej „twardej duszy”. Nawet pies wierny powraca - ona nie.

„Laura i Filon”

Wzór ari operowych. Utwór o różnych obliczach miłości oraz o rozterkach i troskach z nią związanych. Ukazana miłość między Laurą i Filonem. Spotykają się po kryjomu pod jaworem. Laura czeka na Filona, choć długo nie przychodzi. Ma koszyczek z malinami i wianek różany, który chce mu włożyć na głowę. Zastanawia się co się stało-może go coś zatrzymało -zostawi mu się wianek i koszyk- jutro spotka go i znajdzie przy wypasie owiec. Ale po chwili zazdrosna przypuszcza, że może spotkał się z Dorydą. Wpada w rozpacz, wyznaje w złości miłość, jaką do niego żywi(ła). Rzuca koszyk, rwie wianek - oznaka zerwania na wieki z Filonem. On jednak w ostatniej chwili (widząc całą scenę) wychodzi z ukrycia w krzakach. Chciał sprawić, co będzie o nim mówiła - przeprasza i wyjaśnia. Daje jej kij z ich imionami. Wyznają sobie miłość. Filon nakłania Laurę do pocałunków i bliskości. Ciągle chce dowodów miłości. Ona się opiera. Filon: „Żal mi cię puścić, nie śmiem cię trzymać”- wie, że czas iść do domu. Czaka z niecierpliwością, aż w końcu będą razem na zawsze. Laura musi „uciekać do domu”, bo już „kur pieje”, ale wyznaje poprzez przestrogę, złorzeczenie „Miesiącu! Już ja idę do domu! Jeśliby kiedy z Dorydą Filon tak trawił noc po kryjomu, Nic świeć, niech na nich dżdże idą!”, że zależy jej na Filonie. Zapewniają się w ten sposób o swej miłości.

„Pieśń Dziada Sokolskiego w kordonie carskim”

Wiersz powstał po I rozbiorze Polski. Stylizacja folklorystyczna, nawiązuje do melodii i budowy autentycznej pieśni dziadowskiej. Pieśni takie opowiadane i śpiewane na Ukrainie przez wędrownych dziadów-liryków.

Mowa w utworze o biedzie, która weszła do kraju. Wolności, jak dziecko zamkniętej w klatce. O bogatych co stali się biednymi i „dawnej wolności żałują”

„Duma Lukierdy, czyli Luidgardy”

Refren: „ ... Poślę skargę (...) miłością moją skrzywdzoną”

przypis: Wypis z „Kroniki...” Bielskiego - pisze królu Przemysławie co kazał pannom udusić Luidgardę, bo nie mogła mieć dzieci.

Treść:

Lukierda śpiewa do panien, które chce ją zabić „bluźni siebie i Boga”, wierzy w poprawę męża, ale po chwili stwierdza „nieubłagany”. Myśli, że może mąż ją puści - może tylko w jednej koszuli, ale do domu, wolną, do matki. Żali się, jak mogła pokochać takiego człowieka.

„Wezyr Giafar do Kalify Haruna Al-Raszid”

Nawiązanie do jednej z baśni Tysiąca i jednej nocy, zaczerpinięte z księżki Herbelota.

Giafar zakochał się w Abbasie (siostrze kalifa). Nie może spać, modlić się. Pyta Mahometa, dlaczego pozwolił jemu i jej się urodzić. Pierwszy raz ujrzał ją w haremie. a teraz wszedzie ją widzi. Wszyscy są szczęśliwi w kraju poza Giafarem. Prosi o kalifa o Abbasę. Widzi jak we śnie staje się ona uboga i nędzna... Zastanawia się, co to ma znaczyć. Mysli czy by jej nie wykraść, uciec z nią z miasta... Co dalej - nie wiemy.

Wg legendy Giafar skrycie się z Abbasą wbrew zakazom kalify. Mieli dziecko potajemnie. Giafara zabito, Abbasę wypędzono.

Franciszek Karpiński Poezje wybrane

6

---