„Krótka rozprawa miedzy trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem” M. Reja- tematyka i gatunek
Wyszła w roku 1543 i już nie wróciła. :D podpisana została nie nazwiskiem autora, a jego pseudonimem- Ambroży Korczbok Rożek. Problemy poruszane przez trzech „powiedaczy” i (kończącą Rozprawę) Rzeczpospolitą, układają się w listę spraw w owym czasie najbardziej aktualnych: polityczno- ustrojowych, religijnych i obyczajowych. Problemy te są tak konkretne, związek z historyczną rzeczywistością tak ścisły, że mimo licznych studiów na ten temat do dnia dzisiejszego trudno zrozumieć wszystkie napomknienia i aluzje. Własnie aluzje: bo dialog odnosił się do szczegółów życia publicznego dobrze znanych pewnej przynajmniej części czytelników.
Krótka rozprawa i jej autor reprezentują wczesny, pełen jeszcze nadziei i optymizmu etap walki o egzekucję dóbr i praw koronnych. Krytyka w niej zawarta pokrywa się na ogół z postulatami wysuwanymi przez szlachtę na sejmikach (np. na sejmiku średzkim w 1534 r. ), na sejmikach lat trzydziestych i czterdziestych ( w niektórych Rej brał osobisty udział), w czasie tzw. wojny kokoszej. Wystąpienia szlachty zawierały ataki na przekupne sądownictwo, nadużycia przy eksploatacji żup solnych, na brak stałego systemu obronnego kraju, szczególnie granicy południowo- wschodniej. Zorganizowanie tego systemu wymagało funduszów, których mogłyby dostarczyć podatki lub dobra koronne, przetrzymywane w rękach magnackich. Ich odzyskanie, wyegzekwowanie stało się więc hasłem wywoławczym ruchu średnioszlacheckiego.
Obok spraw publicznych Krótka rozprawa porusza kwestie obyczajowe: mówi o rozrzutności szlacheckiej- o hazardzie, strojach, potrawach, myślistwie. Jest jak gdyby obrachunkiem szlacheckiego sumienia w latach wielkiej batalii. Istotną część utworu zajmuje krytyka duchowieństwa- około czterystu początkowych wierszy utworu dotyczy spraw Kościoła. Wójt, a przede wszystkim Pan drwią z obyczajów odpustowych, hałaśliwej liturgii, atakują interesowność księdza chodzącego po kolędzie czy wybierającego co dziesiąty i co lepszy snopek z pola. W tej części dialogu, w wypowiedzi Pana znalazły się barwne obrazki- dobrze znane i najczęściej cytowane fragmenty o wrzeszczących kurach, kwiczących świniach, liczonych na ołtarzu jajkach. Jest to część istotna dialogu, ale nie najważniejsza i nie najobszerniejsza, mniej więcej jedna piąta. Późniejszy szermierz reformacji starał się tu dać wyważoną proporcjonalnie krytykę niedostatków państwa. Szermierz reformacji, bo w Krótkiej rozprawie nie ma jeszcze znamion Rejowego innowierstwa, w tym względzie jest to raczej utwór antyklerykalny niż antykatolicki- przejawia się w nim postawa walki o lepszy czy o „tańszy” Kościół.
Niejednokrotnie zarzuca się Krótkiej rozprawie brak indywidualizacji mowy. Zarzut ten pochodzi z oczekiwania cech dramatycznych w utworze, który dramatem nie jest. Zróżnicowanie mowy w utworze jednak istnieje, tyle że zostało przeprowadzone nie na płaszczyźnie „powiedaczy”, lecz na płaszczyźnie przytoczeń. Inaczej mówiąc: Pan, Wójt i Pleban nie zostali zindywidualizowani językowo, natomiast zróżnicowany jest styl wypowiedzi ze względu na temat. Styl prawniczy, kościelny, ziemiański, rycerski, łowiecki itd., służy do mówienia o sprawach prawniczych, kościelnych, ziemiańskich, żołnierskich, łowieckich. To zresztą ogromnie utrudnia nam zrozumienie tekstu, jako że Rej dysponował wielkim bogactwem odcieni frazeologicznych, których dzisiaj już nie znamy. Co więcej, w tekście funkcjonują jeszcze cytaty ukryte i aluzje. Ukryte cytaty są przykładem nieustannych wycieczek Reja po koloryt mowy i obyczaju. Rej pisze ponad potrzebę ideowej perswazji, daje się wciągnąć przygodzie językowej, wdaje się w szczegóły rodzajowe, w opisy obżarstwa, hazardu, myślistwa, strojów itp., które niejako urastają do samodzielnych scenek obyczajowych.
Krótka rozprawa jest w pewnym sensie hybrydą gatunkową: oprócz dialogu społeczności wiejskiej zamieszczona jest querella (skarga)- konglomerat gatunkowy. Sens moralny wygłasza pleban, najwięcej wypowiada się wójt, czyli chłop. Krotka rozprawa jest utworem programowym (egzekucja dóbr i praw, reformacja). Można zauważyć skojarzenia z „Rozmową Mistrza Polikarpa”.