Powstanie Chmielnickiego i jego konsekwencje
Przyczyny
próby zepchnięcia kozaków nie rejestrowych w szeregi chłopstwa
niedopełnienie obietnicy powiększenia liczby kozaków rejestrowych do 20 tyś
niedopełnienie obietnicy co do rozpoczęcia wojny z Turcją
Przebieg
Chmielnicki wiedząc że własnymi siłami nie pokona wojsk rzeczpospolitej zawarł sojusz z tatarami tuhaj - beja
pierwsza bitwa między wojskami polskimi a Kozakami w czasie powstania Chmielnickiego stoczona 16 maja 1648. zakończona zwycięstwem Kozaków
druga bitwa między wojskami polskimi a Kozakami w czasie powstania Chmielnickiego rozegrana 26 maja 1648. Oddziały polskie zostały całkowicie pobite. Tylko około 1 tys. jazdy polskiej zdołało się przebić, reszta poległa lub dostała się (także obaj hetmani: Potocki i Kalinowski) do niewoli.
Chmielnicki rozumiał, że prowadzenie dalszych działań wojennych na tak dużą skalę nie jest możliwe - dostępu do głębi kraju broniły potężne twierdze i miasta (Kamieniec Podolski, Bar, Lwów). Postanowił więc przeczekać i zreorganizować swoje wojska (które cały czas zasilali zbiegli chłopi), mamiąc wroga mirażem pokoju. Propozycja rozejmu spotkała się z uznaniem partii pokojowej, która zdobyła wpływy po śmierci króla. Kierujący polityką państwa kanclerz wielki koronny Jerzy Ossoliński powierzył negocjacje Adamowi Kisielowi.
20 września pod Piławce doszli regimentarze polscy: Władysław Dominik Zasławski-Ostrogski, Mikołaj Ostroróg, Aleksander Koniecpolski, którym po klęsce pod Korsuniem, sejm konwokacyjny powierzył dowództwo wojsk polskich w miejsce wziętych do niewoli hetmanów. bitwa rozegrana na pograniczu Podola i Wołynia w dniach 23-25 września 1648 r., jedna z najbardziej dotkliwych klęsk w historii oręża polskiego
Zwycięstwo pod Piławcami uczyniło Chmielnickiego faktycznym panem Ukrainy. Tryumfujący hetman podjął teraz próbę pokonania ostatniej przeszkody na drodze do serca Rzeczypospolitej, a więc potężnych twierdz: Lwowa i Zamościa. Oba miasta wypłaciły okup po którym oblężenie nie było kontynuowane
20 listopada, po prawie półrocznym bezkrólewiu sejm elekcyjny wybrał na króla Jana Kazimierza, którego koronowano 17 stycznia na Wawelu. Wybór ten oznaczał zwycięstwo frakcji pokojowej, z Ossolińskim i Kisielem na czele. W lutym 1649 poselstwo polskie, pod przewodnictwem Adama Kisiela stanęło w Perejasławiu. Przywiozło kozackiemu wodzowi hetmanowi królewski sztandar i buławę, uznając go oficjalnie Hetmanem zaporoskim. Niestety rozmowy skończyły się przedłużeniem pokoju do 22 maja
Latem wojna rozgorzała na nowo. Kozacy i Tatarzy oblegli wtedy dobrze umocnioną twierdzę Zbaraż. Zdążające na odsiecz oddziały polskie, prowadzone przez króla, zostały zaskoczone pod Zborowem, gdzie po kilkudniowych walkach doszło do porozumienia między Tatarami i Polakami o zaprzestaniu dalszych walk i do podpisania ugody zborowskiej z Chmielnickim.
Po rocznym okresie względnego spokoju, w lutym 1651 roku ponownie rozpoczęły się działania wojenne na Ukrainie od uderzenia wojsk wojewody kijowskiego Stefana Czarnieckiego na niesforne oddziały kozackie pułkownika Nieczaja. Pod koniec czerwca rozegrała się wielka bitwa pod Beresteczkiem, w której Tatarzy i Kozacy Chmielnickiego ponieśli walną klęskę. Nie zostało to wykorzystane na skutek niechęci szlachty do dalszej wojny, niezgody magnaterii oraz rozruchów chłopskich w Wielkopolsce
Jako ostateczną datę zakończenia powstania Chmielnickiego przyjmuje się styczeń 1654 roku, gdy Chmielnicki zawarł w Perejasławiu unię o włączeniu lewobrzeżnej Ukrainy do Rosji oraz oddanie się Rady Kozackiej w opiekę carowi Rosji. Wypełniając jej postanowienia Rosja uderzyła na Rzeczpospolitą rozpoczynając wojnę polsko-rosyjską.
Skutki
ogromne zniszczenie Ukrainy,
wmieszanie się państw ościennych w sprawy wewnętrzne Polski
rozpoczęcie wojny z Rosją o panowanie nad Ukrainą zakończona podziałem jej na dwie strefy wpływów