PROBLEMY WEWNĘTRZNE I MIĘDZYNARODOWE POŁOŻENIE RZECZYPOSPOLITEJ W KOŃCU XVI I PIERWSZEJ POŁOWIE XVII w.

1579-1582 wyprawy wojenne Stefana Batorego na Moskwę, zakończone rozejmem w Jamie Zapolskim

1587-1632 panowanie Zygmunta III Wazy

1600 początek wojen Rzeczypospolitej ze Szwecją

1604-1610 dymitriady

1605 zwycięstwo Jana Karola Chodkiewicza nad Szwedami pod Kircholmem

1606-1608 rokosz sandomierski

1609-1612 interwencja Rzeczypospolitej a państwie moskiewskim

1618 polsko-rosyjski rozejm w Dywilinie

1620 klęska wojsk Stanisława Żółkiewskiego w bitwie z Turkami pod Cecorą

1621 bitwa pod Chocimiem - odparcie tureckiego najazdu przez wojska Jana Chodkiewicza

1627 zwycięstwo polskiej floty nad Szwedami w bitwie pod Oliwą

1629 polsko-szwedzki rozejm w Starym Targu

1632-1648 panowanie Władysława IV Wazy

1633-1634 kampania smoleńska Władysława IV zakończona pokojem Polanowie

1635 polsko-szwedzki rozejm w Sztumskiej Woli

POLITYKA BAŁTYCKA STEFANA BATOREGO

- 1570 - kongres szczeciński nie zakończył rywalizacji o Bałtyk

- w 1575 Iwan IV uderzył na Inflanty i zdobył Parnawę

- w 1577 armia moskiewska znów zaatakowała inflanty, przejmując kontrolę nad wieloma miastami i twierdzami

- w 1578 sejm opowiedział się za wojną i uchwalił na ten cel podatki (powołano piechotę wybraniecką)

- Batory nie uderzył na Inflanty, lecz bezpośrednio na ziemie moskiewskie, odcinając tym samym Inflanty od Moskwy:

* 1579 kampania połocka

* 1580 wyprawa na Wielkie Łuki

* 1580-1581 kampania pskowska

- wojna zakończył się sukcesem - rozejm w Jamie Zapolskim 1582 (Moskwa oddała Polsce: Inflanty i Połock, a zatrzymała Wielkie Łuki)

POCZĄTKI PANOWANIA ZYGMUNTA III WAZY

- rywalizacja opolską koronę po śmierci Stefana Batorego doprowadziła do podwójnej elekcji 1587

* szwedzki królewicz Zygmunt Waza, wnuk Zygmunta Starego (potomek dynastii jagiellońskiej)

* arcyksiążę Maksymilian Habsburg

- walka o polską koronę została rozstrzygnięta na polu bitwy - w 1588 wojska Jana Zamoyskiego rozbiły armię Maksymiliana pod Byczyną i wzięły arcyksięcia do niewoli

- konflikt zakończył się w 1589 traktatem bytomsko-bydgoskim

- za panowania Zygmunta pogłębiał się proces wzrostu znaczenia politycznego magnaterii - wielkie rody dążyły do rozciągnięcia swych wpływów na izbę poselską i sejmiki ziemskie, czyli na politykę państwa

- w antykrólewskiej opozycji znalazł się odsunięty od władzy przez młodego monarchę, Jan Zamoyski

- niezadowolenie magnatów doprowadziło do wybuchu rokoszu sandomierskiego (Zebrzydowskiego)

ROKOSZ SANDOMIERSKI 1606-1608

- w 1606 sejm odrzucił zaproponowane przez Zygmunta III projekty reform, których celem było wzmocnienie władzy monarchy w ramach systemu politycznego Rzeczypospolitej

- zapoczątkowało to otwarty konflikt pomiędzy opozycją (Mikołaj Zebrzydowski), a regalistami (Zygmunt Myszkowski, Andrzej Opaliński)

- przeciwnicy królewskiej polityki zwołali zjazd do Sandomierza, gdzie zawiązali konfederację generalną

- w 1607 w obozie pod Jeziorną najbardziej radykalni opozycjoniści uchwalili wypowiedzenie posłuszeństwa królowi i detronizację Zygmunta III

- w lipcu 1607 doszło do bitwy pod Guzowem, zakończonej klęską rokoszan (wojskami królewskimi dowodził hetman Stanisław Żółkiewski)

- osiągnięto kompromis - czołowi rokoszanie ukorzyli się przed monarchą, a sejm z 1609 uchwalił amnestię dla uczestników antykrólewskiego ruchu

- Zygmunt III Waza w czasie swych rządów utrzymał równowagę pomiędzy królem, senatem i szlachtą = monarchia mieszana

WOJNY ZE SZWECJĄ

- po śmierci Jana III Wazy objęcie tronu szwedzkiego przedpolskiego króla napotkało bardzo silną opozycję, z Karolem Supermańskim na czele

- podjęta przez króla wyprawa do Szwecji 1598 w celu uspokojenia buntu zakończyła się klęską

- w 1599 szwedzki parlament zdetronizował Zygmunta III, a w następnym roku powołał na tron Karola Suwereńskiego - w odpowiedzi Zygmunt III przyłączył do Rzeczypospolitej należącą do Szwecji Estonię

- doprowadziło to do wybuchu konfliktu zbrojnego (kampanie inflanckie 1600-1611, 1617-1625) - większość Inflant znalazła się w rękach szwedzkich

- w 1629 strony zwarły bardzo niekorzystny dla Polski rozejm w Starym Targu (Szwedzi uzyskali Inflanty na północ od Dźwiny oraz porty pruskie, prócz Gdańska, Pucka i Królewca, a także prawo pobierania 3,5% cła od morskiego handlu Gdańska)

- traktat w Sztumskiej Wsi 1635 - złagodził część ustaleń i zapewnił Rzeczypospolitej dwie dekady pokoju - stało się to za panowania Władysława IV Wazy

WOJNY Z MOSKWĄ

- po śmierci Iwana IV Groźnego państwo moskiewskie przeżywało poważny kryzys wewnętrzny

- grupa polskich magnatów na czele z Jerzym Mniszchem zorganizowała intrygę polityczną, której celem było osadzenie na moskiewskim tronie Dymitra Samozwańca - akcja doprowadziła do konfliktu zbrojnego - dymitriady, czyli prywatne zbrojne ekspedycje polskich magnatów

- Rzeczypospolita oficjalnie przystąpiła do wojny w 1609 - na czele wyprawy na Moskwę stał Zygmunt III

- w 1611 skapitulował Smoleńsk, zaś oblegana przez wiele tygodni polsko-litewska załoga na Kremli skapitulowała jesienią 1612

- zawarty w 1618, a obowiązujący od stycznia 1619 rozejm w Dywilinie przyznawał Rzeczypospolitej ziemie siewierską, czernihowską i smoleńską

- w 1634 zawarto pokój wieczysty w Polanowie - Władysław IV zrzekł się praw do tronu carskiego

WOJNY Z TURCJĄ

* rywalizacja o wpływy w księstwach naddunajskich - Mołdawii i Wołoszczyźnie

* najazdy Tatarów krymskich (lenników sułtana) na ziemie Rzeczypospolitej

* łupieskie wyprawy Kozaków (poddanych Rzeczypospolitej) na Krym

- napięcia w stosunkach polsko-tureckich przerodziły się w otwarty konflikt

- wojska hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego wkroczyły na terytorium Mołdawii - wyprawa zakończyła się klęską w bitwie pod Cecorą 1620

- rok później polsko-litewskie wojska dowodzone przez hetmana wielkiego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza, stawiły czoło wielkiej armii tureckiej w obozie w Chocimiu

- traktat zawarty w 1621 zapewnił Rzeczypospolitej długi okres pokoju ze strony Turcji

KRYZYS RZECZYPOSPOLITEJ W DRUGIEJ POŁOWIE XVII STULECIA.

1648 wybuch powstania Chmielnickiego

1648-1668 panowanie Jana Kazimierza Wazy

1654 ugoda kozacko-moskiewska w Perejasławiu

1654-1667 wojna polsko-rosyjska

1655-1660 „potop” szwedzki

1657 traktaty welawsko-bydgoskie - utrata lenna pruskiego przez Polskę

1658 polsko-kozacka ugoda w Hadziaczu

1660 polsko-szwedzki pokój w Oliwie

1665-1666 rokosz Lubomirskiego

1667 polsko-rosyjski rozejm w Andruszowie

1669-1673 panowanie Michała Korybuta Wiśniowieckiego

1672 zajęcie Podola przez Turcję i pokój w Buczaczu

1673 zwycięstwo Jana Sobieskiego nad Turkami w bitwie pod Chocimiem

1674-1696 panowanie Jana III Sobieskiego

1683 odsiecz wiedeńska

1686 polsko-rosyjski pokój Grzymułtowskiego

* trudności finansowe wywołane wieloletnimi wojnami

* wzrost roli magnaterii

* wzrost antagonizmów religijnych

* zadrażnienia społeczne na Ukrainie

GENEZA KONFLIKÓTW NA UKRAINIE

- powstanie kozackie, na Ukrainie wybuchło w 1648

- już w XVI wieku rozpoczął się proces osiedlania się szlachty koronnej na Ukrainie - na Zadnieprzu powstawać zaczęły latyfundia (majątki magnackie, wielkością znacznie przewyższające dobra magnatów w głębi Korony)

- postępy polskiej kolonizacji były na Ukrainie źródłem wielu napięć (różnice językowo-etniczne, wyznaniowe i podziały społeczne)

- Kozacy (wolna ludność zamieszkująca część Zadnieprza, zwaną Zaporożem lub Niżem) - w wyniku kolonizacji kurczyły się obszary, na których Kozacy mogli wieść spokojne życie - magnaci dążyli do przekształcenia tej grupy społecznej w swych poddanych

- sprzeczności te doprowadziły do wybuchu serii powstań kozackich (1593, 1595-1596, 1630, 1637-1638)

POWSTANIE CHMIELNICKIEGO

- wiosną 1648 rozpoczęło się na Zadnieprzu najpotężniejsze w dziejach powstanie kozackie, na czele którego stanął Bohdan Chmielnicki (bezpośrednim powodem tego było niezadowolenie Kozaków z odwołania przygotowań do wojny z Turcją - Kozacy wiązali z wojną nadzieje na rozszerzenie swych wolności i bogate łupy)

- Kozacy zwarli przymierze z Tatarami

- powstanie w krótkim czasie objęło całą Ukrainę

- Polska nie potrafiła uzgodnić jednakowej polityki wobec Chmielnickiego i Kozaków, brakowało pieniędzy, trudności pogłębiła śmierć Władysława IV

- do schyłku 1649 Chmielnicki za główny cel stawiał sobie uzyskanie gwarancji poprawy sytuacji Kozaków - jednakże z czasem, jego celem stało się oderwanie ziem ukraińskich od Rzeczypospolitej i utworzenie niezależnego państwa

- Chmielnicki zdecydował się na oddanie Ukrainy pod protekcję Rosji - układ w Perejasławiu 1654

- spowodowało do wybuch wojny polsko-rosyjskiej 1654-1667

- po śmierci Chmielnickiego, Kozacy i Rzeczypospolita zawarli ugodę w Hadziaczu 1658, jednakże zakończyła się ona niepowodzeniem

„POTOP” SZWEDZKI

- w 1655 trudną sytuację Rzeczypospolitej (wojna z Kozakami i Rosją) pogłębił najazd szwedzki - wojska polskie nie były w stanie stawić czoła najeźdźcy

- Litwa uznała zwierzchność króla szwedzkiego Karola X Gustawa, a Jan Kazimierz opuścił kraj i schronił się na Śląsku

- 18 listopada - 27 grudnia 1655 obrana klasztoru Paulinów na Jasnej Górze

- w 1655 zawiązano antyszwedzką konfederację w Tyszowcach

- powrót króla do kraju umożliwił skoordynowanie działań zbrojnych, a z czasem - wyparcie Szwedów z większości ziem polskich

- wojna ze Szwecją nabrała międzynarodowego charakteru - po stronie Rzeczypospolitej wystąpiły Austria i Dania, Szwecję natomiast popierali elektor brandenburski, książę Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy oraz Chmielnicki

- Karol Gustaw zaproponował im udział w rozbiorze Polski - traktat w Radnot 1656

- aby rozbić sojusz elektora i króla Szwecji, Rzeczypospolita zmuszona była do ustępstw wobec Brandenburgii - traktat walewsko-bydgoski 1657 - przyznano elektorowi brandenburskiemu suwerenną władzę w Prusach Książęcych

- Rzeczypospolita odparła najazd szwedzki i w 1660 zawarła ze Szwecją pokój w Oliwie

* wojna doprowadziła do utraty lenne pruskiego oraz poważnego kryzysu społecznego i gospodarczego

STRATY TERYTORIALNE

- załamanie pozycji Rzeczypospolitej

- na mocy rozejmu w Andruszowie 1667 Moskwa zagarnęła lewobrzeżną Ukrainę, oraz Kijów

- w 1672 wyczerpany kraj, wstrząsany także konfliktami wewnętrznymi nie był w stanie stawić czoła najazdowi tureckiemu na Podole - Polska zawarła traktat w Buczaczu, na mocy którego Turcja zawładnęła Podolem

KRYZYS WŁADZY MONARSZEJ

- polityka monarchy (Jan Kazimierz) - dążył on do wzmocnienia swej pozycji, stosował metody sprzeczne z tradycją i prawami Rzeczypospolitej - władca doprowadził do wzrostu napięć politycznych w kraju

- spór pomiędzy dworem a opozycją przerodził się w otwartą wojnę domową - przywódcą opozycji był marszałek wielki koronny Jerzy Lubomirski - stanął na czele antykrólewskiego rokoszu Lubomirskiego 1665-1666

- rokosz doprowadził do pogłębienia podziałów wśród szlachty i przyczynił się do upadku autorytety monarchy

- w 1668 Jan Kazimierz - jako pierwszy władca w dziejach Polski - abdykował i wyjechał do Francji

- na króla wybrano Michała Korybuta Wiśniowieckiego - jednakże opozycjoniści próbowali zmusić monarchę do abdykacji

- Rzeczypospolita ponownie stanęła w obliczu wojny domowej

ROZWÓJ FAKCJI MAGNACKICH I KRYZYS SEJMU

- wzrost znaczenia rodów magnackich - magnaci sprawowali kontrolę nad działaniami króla, co zapewniało im rzeczywisty wpływ na politykę państwa

- magnatom udało się znacznie rozszerzyć swe wpływy wśród szlachty - wzmocniła się także władza hetmanów

- monarcha przestał być głównym ośrodkiem władzy - doszło do destabilizacji wewnętrznej Rzeczypospolitej i osłabiła się jej pozycja na arenie międzynarodowej

- coraz częściej zaczęto zrywać sejmy (liberum veto) - spadek efektywności prac parlamentarnych

- sprzyjało to rozwojowi sejmików (na szczeblu lokalnym), lecz i one z czasem zaczęło być zrywane

- najczęściej stosowaną formą działania stały się konfederacje - zawiązywano je w obliczu zagrożenia zewnętrznego, w obronie praw króla, a także przeciwko władcy

- upowszechnienie się konfederacji świadczyło o utracie zaufania do istniejących instytucji państwa

EKONOMICZNE I SPOŁECZNE NASTĘPSTWA WOJEN

- ogromne spustoszenie kraju

- ucierpiały zarówno gospodarstwa chłopskie, jak i folwarki szlacheckie

- brak środków do życia

- masowe migracje wewnątrz kraju

- epidemie, pożary, nieurodzaj i głód

- kryzys objął rzemiosło i handel

- kryzys skarbowości (bicie niepełnowartościowej monety przyczyniło się do szybkiego wzrostu inflacji i pogłębienia kłopotów gospodarczych)

---