Gruczoły układu pokarmowego

Wątroba - produkcja żółci, metabolizm węglowodanów, lipidów i białek, inaktywacja, metabolizm substancji toksycznych i leków, metabolizm żelaza, synteza białek osocza i czynników niezbędnych dla krzepnięcia krwi.

Pęcherzyk żółciowy - absorbcja wody z żółci i utrzymywanie jej w formie skondensowanej.

Gruczoły ślinowe - nawilżanie błony śluzowej jamy ustnej, przyjmowanie pokarmu, inicjowanie trawienia węglowodanów i tłuszczów (aktywność amylazy i lipazy), wydzielanie protekcyjnych bakteriobójczych substancji (IgA, lizozym, laktoferyna), tworzenie ochronnej powłoczki na zębach dzięki białkom bogatym w prolinę wiążącą wapń.

Trzustka - produkcja enzymów trawiennych, działających w jelicie cienkim w hormonów (insulina i glukagon) ważny w metabolizmie absorbowanych składników odżywczych.

WĄTROBA

1. Największy gruczoł (5% masy ciała)

2. Cztery płaty (niecałkowicie oddzielone)

3. Wnęka wątroby → tętnica wątrobowa, żyła wrotna, przewód wątrobowy wspólny

4. Narząd niezbędny

5. Wątroba = łącznotkankowy zrąb (podtrzymujący naczynia i nerwy) + miąższ (komórki wątrobowe)

6. Ma bardzo cienką torebkę łącznotkankową

UNACZYNIENIE WĄTROBY

Przez wątrobę przepływa 25% objętości wyrzutowej serca

Dwojakie: czynnościowe i odżywcze

→ Tętnica wątrobowa - krew utlenowana, 25% - i żyła wrotna (żyła krezkowa górna + śledzionowa + krezkowa dolna) - krew bogata w substancje odżywcze, 75%

→ naczynia płatowe

→ naczynia międzyzrazikowe

→ na kilku poziomach po trzy tętnice i trzy żyły - naczynia okołozrazikowe, biegnące na pograniczu sąsiadujących ze sobą zrazików anatomicznych (odchodzą pod kątem prostym od poprzednich)

→ niektóre tętnice międzyzrazikowe oddają tętniczki, które się rozpadają i otaczają międzyzrazikowy przewód żółciowy

→ naczynia zatokowe (płynie tu krew tętnicza i żylna) tzw. sinusoidy

→ żyła centralna

→ żyła podzrazikowa

→ żyła wątrobowa

• Krew z żyły wrotnej dostarcza około 70% tlenu (bo dopływa jej więcej)

• Tętnica międzyzrazikowa, żyła międzyzrazikowa i międzyzrazikowy przewód żółciowy = triada (ich przekroje nazywane są przestrzeniami bramno-żołciowymi albo międzyzrazikowymi albo portalnymi). W triadzie znajduje się również naczynie limfatyczne, ale go nie widać.

• Żyła wrotna ↔ żyła wątrobowa = układ dziwny żylno-żylny

• Sinusoidy - odmiana naczyń włosowatych o dużej średnicy (ok. 30 μm). Śródbłonek zbudowany jest z komórek płaskich, zawierających pory (śr. ok. 100 nm), bez blaszki podstawnej. Jest to nabłonek nieciągły okienkowy. Komórki śródbłonka wspierają się na mikrokosmkach hepatocytów i sieci włókien siateczkowych.

PRZEWODY ŻÓŁCIOWE

• Hepatocyty wydzielają żółć do kanalików żółciowych. Ich ścianę stanowi błona komórkowa szczytowych powierzchni sąsiednich hepatocytów.

• Z nich żółć spływa do kanalików żółcionośnych (Heringa, przewodzików żółciowych) - częściowo wysłane komórkami nabłonkowymi, częściowo ich ścianę tworzą błony hepatocytów.

• Z nich żółć płynie do kanalików żółciowych międzyzrazikowych (wysłane nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym otoczonym tkanką łączną właściwą.

• W większych kanalikach żółciowych nabłonek jest walcowaty a w ścianach pojawiają się miocyty gładkie.

• Dalej żółć płynie do przewodu wątrobowego wspólnego łączącego się z przewodem żółciowym pęcherzykowym (oba wysłane nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym, ich błona śluzowa tworzy fałdy, pod nabłonkiem jest tkanka łączna właściwa luźna - liczne włókna sprężyste, fibroblasty, limfocyty) tworząc przewód żółciowy wspólny. Mięśnie gładkie tworzą w przewodzie wątrobowym wspólnym warstwę niepełną w przewodzie żółciowym wspólnym jest ich więcej - biegną okrężnie i skośnie. W pobliżu ujścia są dwa zgrubienia mięśni tzw. zwieracze.

ZRĄB

• Wątroba otoczona łącznotkankową torebką z licznymi komórkami tucznymi - zrośnięta z otrzewną pokryta nabłonkiem surowiczym

• Tkanka łączna właściwa dzieli wątrobę na zrazy i zraziki (w niej biegną naczynia, nerwy, przewody żółciowe) → włókna kolagenowe + komórki tkanki łącznej właściwej

• Pomiędzy tkanką łączna właściwa → tkanka łączna luźna (włókna siateczkowate i nieliczne komórki tkanki łączne) - podtrzymuje ona komórki wątroby i leżące między nimi naczynia włosowate

MIĄŻSZ

Hepatocyty (80% masy wątroby)

• Układają się w blaszki (płytki, beleczki) - w przekroju poprzecznym podobne do sznurów

• Po obu stronach sznurów → sinusoidy

• Komórki łączą się ze sobą szczytami (połączenia typu adherens i nexus)

• Duże: 30 μm długości, 20 μm szerokości - wielościenne

• Posiadają powierzchnie:

• międzykomórkową (połączenia typu adherens)

• kanalikową (połączenia zamykające - occludens, żeby żółć nie wyciekała z kanalików)

• zatokową (inaczej: okołozatokową)

• Okrągłe jądra (30-80% jądra poliploidalne, ok. 25% po dwa) - poliploidyzacja ma miejsce w pierwszym półroczu życia, związana ze zmiana typu odżywiania - hepatocyty zyskują więcej „pracy”

• Cytoplazma kwasochłonna

• 1-2 tys. mitochondriów (okres półtrwania - 10 dni)

• ok. 50 diktiosomów aparatu Golgiego, rozbudowana SER i RER

• ok. 300 lizosomów, ok. 400 peroksysomów, liczne ziarna glikogenu (glikosomy), barwników żółciowych i zgrupowania rybosomów

• W budowie widać biegunowość - powierzchnie skierowane do sinusoid mają mikrokosmki (receptory błonowe - wymiana substancji)

• Między mikrokosmkami a śródbłonkiem naczyń są wolne przestrzenie okołozatokowe (Dissego) - początki naczyń limfatycznych

• Szczytowe powierzchnie sąsiednich komórek wytwarzają kanały, do których wydzielana jest żółć - kanaliki żółciowe

Komórki Browicza-Kupffera - duże komórki o licznych wypustkach, leżą wewnątrz sinusoidów a ich wypustki między komórkami śródbłonka. Stanowią 15-20% komórek wątroby. Są to makrofagi. Mają liczne lizosomy i heterofagosomy. Nie tworzą połączeń z komórkami śródbłonka.

• Zapobiegają krzepnięciu krwi wewnątrz naczyń (fagocytują włóknik i kompleksy włóknik + tromboplastyna)

• Niszczą stare erytrocyty

• Rozkładają hemoglobinę

• Wydzielają białka uczestniczące w odpowiedzi immunologicznej

Ewentualnie:

• Fagocytują bakterie

• Fagocytują komórki nowotworowe, kompleksy przeciwciała-antygeny, zużyte erytrocyty

Komórki gwiaździste (tłuszczowe okołozatokowe, lipocyty - Ito) - przestrzeń okołonaczyniowa (po zewnętrznej ścianie sinusoidów), pochodzenie mezenchymalne, są rodzajem fibroblastów, zawierają krople tłuszczu (rozpuszczalna witamina A), wydzielają erytropoetynę

• Wychwytują i uwalniają: retinoidy

• Synteza i sekrecja białek matrix

• Sekrecja czynników wzrostu i cytokin

• Regulacja średnicy światła sinusoidów

W niektórych schorzeniach komórki Ito i Browicza-Kupffera proliferują, nabywają cech miofibroblastów i biorą udział w włóknieniu.

Komórki ziarnkowe (pit) - światło naczyń zatokowych

ZRAZIKI

• Anatomiczne (struktura skrawków wątroby)

• Wrotne (układ kanalików odprowadzających żółć)

• Gronka wątrobowe (odległość komórek od żył okołozrazikowych)

Cecha	Zrazik anatomiczny	Zrazik wrotny	Gronko wątrobowe
Kształt	Sześciokątny	Trójkątny	Owalny
Oś	Żyła środkowa	Naczynia i przewody przestrzeni bramno-żółciowej	Naczynia okołozrazikowe
Struktury w obwodzie	3-6 przestrzeni bramno-żółciowych	3 żyły środkowe	2 żyły środkowe i przestrzeń bramno-żółciowa
Kierunek przepływu krwi	Od obwodu ku żyle środkowej	Od środka ku żyłom środkowym	Od środka ku żyłom środkowym
Kierunek przepływu żółci	Od środka ku obwodowi	Od obwodu ku środkowi	Od obwodu ku środkowi

ZRAZIK ANATOMICZNY

• Wymiary 0,8 x 2 mm

• Granice wytyczają linie łączące sąsiednie przestrzenie bramno-żółciowe (3-6 wokół zrazika)

• Wypełniony hepatocytami, między którymi są sinusoidy

ZRAZIK PORTALNY (WROTNY)

• Ogranicza te części wszystkich zrazików klasycznych, które wydzielają żółć do jednego przewodu żółciowego międzyzrazikowego

• Unaczynienie - naczynia międzyzrazikowe

• Granice wytyczają żyły środkowe

• Wypełniony hepatocytami, między którymi są sinusoidy

Przepływ żółci - od środka zrazika anatomicznego do obwodu

Przepływ krwi - z obwodu zrazika do żyły centralnej

GRONKO WĄTROBOWE

1. Strefa stałej czynności (najbliższa żyle okołozrazikowej)

2. Strefa pośrednia

3. Strefa stałego spoczynku (najdalsza)

Strefa 1 jest najlepiej ukrwiona, komórki najlepiej regenerują i najpóźniej obumierają.

Hepatocyty stref 2 i 3 są bardziej podatne na czynniki szkodliwe.

Natężenie metabolicznej aktywności a strefowość - bezpośrednia korelacja między przepływem krwi (zaopatrzenie w substancje odżywcze) a metabolizmem komórek

• tłumaczy proces regeneracji

• wyjaśnia wiele zmian patologicznych

Oś gronka stanowią końcowe gałązki triady wątrobowej, leżące wzdłuż granicy dwu sąsiednich zrazików wątrobowych.

Granicę wyznaczają 1 lub 2 przestrzenie bramno-żółciowe i 2 żyły środkowe.

NACZYNIA LIMFATYCZNE I NERWY

Naczynia limfatyczne	Nerwy
Włosowate i małego kalibru tworzą sieć w tkance łącznej okołozrazikowej i podtorebkowej Otrzymują limfę z przestrzeni Dissego Większe naczynia limfatyczne towarzyszą krwionośnym	Niezmielinizowane włókna współczulne ze splotu słonecznego Przywspółczulne z nerwy błędnego Dochodzą do miocytów w ścianach naczyń krwionośnych W zrazikach - brak

REGENERACJA

1. W wątrobie są komórki macierzyste (hepatocytów) odnawiające się wolno

2. Po usunięcie (do 2/3 wątroby) proces ten przyspiesza

3. Szybsze odnawianie się komórek tkanki łącznej niż hepatocytów prowadzi do marskości

Funkcje wątroby:

1. Wytwarzanie żółci (600 - 1200 ml./dobę). Żółć - woda, kwasy żółciowe (kwas cholowy), barwniki żółciowe (bilirubina), fosfolipidy, lecytyna, cholesterol, glukoza, IgA, białka, enzymy, liczne sole mineralne. Kwasy żółciowe resorbowane w jelicie transportowane do wątroby (krążenie jelitowo-wątrobowe). Bilirubina - toksyczny produkt rozpadu degradacji hemoglobiny (makrofagi śledziony, komórki Browicza-Kupffera, szpik). Hepatocyty endocytują bilirubinę związaną z albuminami i katalizują koniugację bilirubiny do formy rozpuszczalnej (glukuronidu bilirubiny). Uwolnienie większej ilości glukuronidu lub wolnej bilirubiny - żółtaczka. 90% żółci jest odzyskiwane z jelita, 10% syntetyzowane na nowo w SER heaptocytu.

2. Obniżenie zdolności do koniugacji bilirubiny (zapalenie wątroby lub zatkanie światła przewodów żółciowych)

3. Żółtaczka hemolityczna - wzmożona hemoliza erytrocytów

4. Utrzymywanie stałego stężenia glukozy we krwi (80 - 120 mg%). Syntetyzowanie glikogenu. Glikoneogeneza i glikoliza.

5. Wytwarzanie białek - ok. 90% białek krwi - i ich rozkładanie. Czynniki procesu krzepnięcia krwi - fibrynogen, czynnik III, protrombina i prokonwertyna, białka dla funkcjonowania układu dopełniacza, białka przenoszące metabolity, albuminy, globuliny (bez Ig), α-fetoproteina. Syntetyzują lipoproteiny o bardzo małej gęstości (VLDL). IGFI i IGF-II. Erytropoetyna (EPO). CHOLESTEROL, FOSFOLIPIDY, TRIGLICERYDY.

6. Gromadzenie witamin - w dużych ilościach A, D i B₁₂. Może utrzymywać stały poziom witamin przez określony czas:

Wit. A - 10 m-cy

Wit. D - 4 m-ce

Wit. B₁₂ - 12 m-cy

Również B₂, B₃, B₄ i K

7. Wydzielanie hormonów (hormon peptydowy - somatomedyna C - IGF I i erytropoetyna)

8. Unieczynnianie hormonów steroidowych

9. Regeneracja - komórki owalne (macierzyste), zlokalizowane w pobliżu końcowych odcinków kanalików żółciowych (przewodziki Heringa). Uczestniczą w regeneracji przy masywnych uszkodzeniach wątroby

10. Przeszczepy

11. Narząd hematopoetyczny z życiu płodowym

12. Detoksykacja i unieczynnianie leków w SER i peroksysomach.

13. Metabolizm i przechowywanie substancji odżywczych

14. Wydzielanie wewnętrzne i zewnętrzne

STANY PATOLOGICZNE

1. Choroby spichrzeniowe - nadmierne gromadzenie żelaza i miedzi

Wrodzona hemochromacytoza - wzrost absorbcji żelaza i jego akumulacja w lizosomach hepatocytów (powikłania: marskość, rak wątroby).

Wrodzone zaburzenie metabolizmu miedzi (choroba Willsona) - nadmierne depozyty miedzi w lizosomach wątroby (chroniczne zapalenie wątroby, marskość wątroby).

2. Alkoholizm

Długoterminowe spożywanie alkoholu powoduje stłuszczenie wątroby, marskość wątroby (wzrost ilości kolagenu)

PĘCHERZYK ŻÓŁCIOWY

1. Pojemność 40-70 ml

2. Dno, trzon, szyjka (przechodząca w przewód pęcherzykowy → przewód pęcherzykowy + przewód wątrobowy wspólny = przewód żółciowy wspólny uchodzący do dwunastnicy)

3. Ściana = błona śluzowa + błona mięśniowa + błona surowicza (oprócz powierzchni styku z wątrobą)

4. Błona śluzowa wytwarza fałdy zanikające po wypełnieniu żółcią

5. Nabłonek jednowarstwowy walcowaty o kwasochłonnej cytoplazmie (wiele mitochondriów) - wnika w głąb ściany i tworzy uchyłki. Jego komórki mają na wolnych powierzchniach mikrokosmki, powierzchnie podstawnoboczne tworzą liczne fałdy.

6. W błonie śluzowej właściwej → liczne naczynia krwionośne i gęsta sieć naczyń limfatycznych.

7. W okolicy szyjki v gruczoły cewkowo-pęcherzykowe, wydzielające śluz.

8. Miocyty mają przebieg podłużny, okrężny i skośny.

9. Błona surowicza = tkanka łączna właściwa zbita pokryta nabłonkiem surowiczym (mesothelium)

10. W ścianie (głównie w miejscu styku z wątrobą) → struktury podobne do przewodów gruczołowych tzw. przewody Luschki. Mogą uchodzić do przewodów żółciowych. Do pęcherzyka nie.

Funkcje:

• Stężanie (do 10x) i gromadzenie żółci pomiędzy posiłkami (nabłonek pompuje jony Na⁺ i Cl^- do przestrzeni międzykomórkowej → hipertonia → przepływ wody z żółci na zewnątrz)

• Uwalnianie żółci przez skurcz mięśniówki (CCK - cholecystokinina - wydzielana przez komórki enteroendokrynne, ta dopływa wraz z krwią do ściany pęcherzyka i powoduje jej rytmiczne skurcze, bodźcem jest pojawienie się tłuszczów w dwunastnicy) i bodźce nerwowe

Cholestaza

Nieprawidłowe tworzenie i wydalanie żółci na poziomie hapatocytu (wewnątrzwątrobowa) lub strukturalna (guz trzustki lub przewodów żółciowych), lub mechaniczna (kamica żółciowa - kamienie żółciowe).

TRZUSTKA

Jest gruczołem zewnątrz- i wewnątrzwydzielniczym.

1. Część zewnątrzwydzielnicza stanowi jej główną masę.

2. Część wewnątrzwydzielnicza → zgrupowania komórek endokrynnych (wyspy trzustkowe lub Langerhansa) rozrzucone wśród elementów zewnątrzwydzieliniczych.

Trzustka:

1. Pokryta tkanką łączną właściwą - nie tworzy wyraźnej torebki, układa się w pasma oddzielające płaty trzustki.

2. Płaty składają się z płacików (pooddzielanych tkanka łączną).

3. Tkanka łączna właściwa luźna tworzy zrąb płacików i podtrzymuje: naczynia krwionośne, miąższ (pęcherzyki wydzielnicze i przewody odprowadzające)

Pęcherzyk wydzielniczy zbudowany jest z dużych, pryzmatycznych, typowo surowiczych komórek mających:

• Zasadochłonną cytoplazmę

• Okrągłe jądra (w środku)

• Rozbudowaną RER, aparat Golgiego, liczne mitochondria

• W wierzchołkowej części liczne pęcherzyki wydzielnicze 9ziarenka zymogenu)

W świetle niektórych pęcherzyków są komórki śródpęcherzykowe (komórki nabłonkowe początkowej części przewodu wyprowadzającego tzw. wstawki). W pęcherzykach są proenzymy, które po wydzieleniu i wydaleniu do dwunastnicy uaktywniają się w zasadowym środowisku. Są one syntetyzowane w RER, modyfikowane, segregowane i otaczane błoną w aparacie Golgiego.

• Wstawka wysłana nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym

Wydzielina komórek pęcherzyka → światło pęcherzyka → wstawka → przewody międzypłacikowe → przewody międzypłatowe → przewód trzustkowy (Wirsunga)

• Przewód trzustkowy łączy się z przewodem żółciowym wspólnym.

• Przewód trzustkowy dodatkowy uchodzi do dwunastnicy lub łączy się z trzustkowym.

• Większe przewody wysłane są nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym z komórkami kubkowymi i endokrynnymi. Na zewnątrz jest tkanka łączna właściwa z nielicznymi gruczołami śluzowymi.

SOK TRZUSTKOWY = zasadowy płyn (woda, elektrolity np. jony węglanowe, enzymy trzustki - trypsyna, chymotrypsyna, amylazy, lipazy oraz elastaza, fosfolipaza A₂, DNA-aza, RNA-aza).

Jego wydzielanie jest pobudzane nerwem błędnym i hormonami (sekretyna, pankreozymina, kinina, VIP). Sekretyna, gastryna i VIP pobudzają wydzielanie jonów węglanowych z sokiem trzustkowym i stwarzają idealne warunki do uaktywnienia enzymów trzustki.

Somatostatyna hamuje wydzielanie.

TRZUSTKA Z WYKŁADU

Pęcherzyki otoczone błoną podstawna i siecią włókien retikulinowych, komórki w stawki w świetle - komórki śródpęcherzykowe.

1500-300 ml/dobę izotonicznego zasadowego płynu - wda, jony, proteazy.

• Trypsynogen 1,2 i 3

• Chymotrypsynogen

• Proelastazy 1 i 2

• Proteaza E

• Kalikreinogen

• Prokarboksypeptydazy A1, A2, Bb1, B2

• Amylaza

• Lipaza

Nukleazy:

• Deoksyrybonukleaza

• Rybonukleaza

Inhibitory proteaz

Enterokinaza (na terenie dwunastnicy) stymuluje przemianę trypsynogenu w trypsynę. Aktywacja kaskadowa.

Regulacja sekrecji soku trzustkowego:

1. kwas żołądkowy (pH < 4,5)

2. stymulacja nerwu błędnego

3. sekretyna - stymuluje pęcherzyki oraz komórki przewodów wyprowadzających do produkcji wody i węglowodanów. Sekrecja silnie zasadowego płynu bogatego w elektrolity i ubogiego w enzymy - neutralizacja kwaśnej treści żołądka, optymalne warunki dla aktywacji enzymów trzustki.

4. cholecystokinina - uwalniana, gdy w świetle jelita pojawi się kwas żołądkowy, długołańcuchowe kwasy tłuszczowe i niektóre aminokwasy. Stymuluje sekrecję mniej obfitego płynu ale bardzo bogatego w enzymy.

W warunkach sekrecyjnego niedożywienia (białkowo0kaloryczne) komórki pęcherzyka trzustki oraz inne komórki produkujące białko ulegają atrofii, zanika RER.

GRUCZOŁU ŚLINOWE (ŚLINIANKI)

Znajdują się poza jamą ustną, ale swoją wydzielinę odprowadzają do jamy ustnej. Ich wydzielina razem z wydzieliną gruczołów błony śluzowej jamy ustnej tworzy ślinę. Wyróżniamy:

1. Gruczoły przyuszne (śliniankę przyuszną)

2. Gruczoły podżuchwowe (śliniankę podżuchwową)

3. Gruczoły podjęzykowe (śliniankę podjęzykową)

Ślinianka przyuszna jest:

• gruczołem surowiczym

• otoczona torebką łącznotkankową, której odnogi dzielą ją na płaty i płaciki tworząc zrąb, w którym jest duża liczba limfocytów i komórek plazmatycznych (wytwarzających przeciwciała), wytwarzające immunoglobuliny klasy IgA, przechodzące do śliny.

• Miąższ ślinianki składa się z: części wydzielniczych (pęcherzyków i cewek) i przewodów wyprowadzających.

• Jednostką wydzielniczą jest tu pęcherzyk. Pęcherzyki stanowią 90% masy narządu, a pozostałe 10% stanowią przewody wyprowadzające i zrąb.

• Jądra komórek surowiczych - okrągłe i leżące w środku.

• Cytoplazma zasadochłonna, bo dużo RER.

• W wierzchołkach komórek liczne pęcherzyki wydzielnicze, zawierające białka, w tym amylazę.

• Pęcherzyki wydzielnicze otoczone komórkami mioepitelialnymi = mioidalnymi = koszyczkowymi(?). Są to komórki wrzecionowate, których skurcz wyciska wydzielinę z ich światła.

• Na zewnątrz komórek mioepitelialnych jest sieć włosowatych naczyń krwionośnych. Przesącz z ich krwi (głównie woda i elektrolity) przedostaje się do światła pęcherzyków, gdzie miesza się z wydzielanymi białkami i jako płyn surowiczy przepływa do cienkich przewodów wyprowadzających, nazywanych wstawkami.

• Wstawki są wysłane jednowarstwowym niskim nabłonkiem sześciennym. Przechodzą one w szerokie przewody, wysłane jednowarstwowym nabłonkiem sześciennym lub walcowatym, czyli w przewody prążkowane (w podstawnych częściach komórki znajdują się liczne mitochondria, tworzące prążki).

• Komórki przewodów prążkowanych nie mają na swej wolnej powierzchni mikrokosmków, ale mają cechy komórek pompujących jony: liczne mitochondria (dlatego są kwasochłonne) i wgłębienia błony podstawnej. Pompowanie Na⁺ odbywa się ze światła na zewnątrz, dlatego płyn przewodów jest hipotoniczny.

• Przepływ płynu: przewody prążkowane → przewody międzypłacikowe i międzypłatowe → wspólny przewód przyusznicy (przewód Stensona) → jama ustna na wysokości drugich zębów trzonowych.

• Przewody mniejszego kalibru są wysłane nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym, a przewód Stensona wielorzędowym lub wielowarstwowym walcowatym.

• W śliniance tej (i niekiedy też w podżuchwowej) spotyka się małe węzły limfatyczne, których obecność jest wyrazem nieprawidłowości rozwojowej i które mogą być źródłem nowotworów.

Ślinianka podżuchwowa jest:

• ślinianką o wydzielaniu mieszanym surowiczo-śluzowym

• Komórki surowicze sta­nowią ok. 80% masy narządu, a komórki śluzowe ok. 5% tej masy. Resztę stanowią prze­wody wyprowadzające i zrąb.

• Jej części wydzielnicze składają się z pęcherzyków i cewek.

• Pęcherzyki są zbudowane z typowych komórek surowiczych, a cewki - z komórek śluzo­wych

• Na cewki mogą się nakładać pojedyncze komórki surowicze lub ich grupy, tworząc półksiężyce surowicze (Gianuzziego).

• Dookoła części wydzielniczych znajdują się ko­mórki mioepitelialne.

• Komórki surowicze syntetyzują i wydzielają amylazę, lizozym (trawi składniki ścian bakteryjnych) oraz inne białka, a komórki śluzowe - śluz.

• Do światła gruczołów przesącza się z krwi płyn, składający się głównie z wody i elektrolitów. Miesza się on z wydzieliną.

• Droga płynu: wstawki → przewody prążkowane → przewody międzypłacikowe i międzypłatowe → przewód wspólny (przewód Whartona) → jama ustna za dolnymi siekaczami.

Ślinianka podjęzykowa:

• Jest ślinianką o wydzielaniu mieszanym śluzowo-surowiczym

• Nie ma wyraźnej torebki łącznotkankowej.

• Około 60% jej masy stano­wią komórki śluzowe, a ok. 30% - kom surowicze. Pozostałą część masy stanowią przewody wyprowadzające i zrąb.

• W skład jej części wydzielniczych wchodzą cewki, składające się z komórek śluzowych, oraz komórki surowicze, tworzące półksiężyce surowicze (Gianuzziego)

Czynność gruczołów ślinowych:

Ślinianki wytwarzają ślinę. W tym: 75% objętości śliny wytwarzają ślinianki podżuchwowe, ok. 20% - ślinianki przyuszne i ok. 5% - ślinianki podjęzykowe i gruczoły bło­ny śluzowej jamy ustnej.

Ślina składa się w 99,5% z wody, a ponadto w jej skład wchodzą: Na⁺, K⁺, Cl^-, HCO₃^- i_J^-. Ślina zawiera także białka: amylazę (rozkłada skrobię do maltozy), lizozym (rozkłada składniki ściany komórek bakteryjnych), immunoglobulinę klasy IgA, czynnik wzrostu nerwów (NGF), czynnik wzrostu naskórka (EGF) oraz proteoglikany i kalikreinę (hydrolaza odcinająca od globuliny α nanopeptyd - bradykininę).

Człowiek wytwarza 1-1,5 l śliny na dobę. Odbywa się to według dwóch mechanizmów:

1. Przesączu z krwi do światła gruczołów płynu składającego się głównie z wody i elek­trolitów.

2. Wydzielania białek i proteoglikanów przez komórki części wydzielniczych.

Ślina jest początkowo izotoniczna, ale w czasie przepływu przez przewody prążkowa­ne traci Na⁺, które są pompowane na zewnątrz przewodów. Wskutek tego ślina staje się hipotoniczna. Pompowanie Na⁺ jest pobudzane przez aldosteron (mineralokortykoid kory nadnercza). Komórki przewodów prążkowanych pompują także J^- i K⁺, ale do śliny. Ślinianki są oprócz tarczycy głównymi narządami zatrzymującymi i wydalającymi J^-.

Wytwarzanie śliny jest regulowane przez autonomiczny układ nerwowy i w mniejszym stopniu przez hormony (głównie aldosteron). Zakończenia nerwów adrenergicznych i cholinergicznych wytwarzają synapsy z komorkami nabłonkowymi części wydzielniczych śli­nianek. Impulsy nerwowe z układu adrenergicznego uaktywniają cyklazę adenylanową i zwiększają stężenie Ca²⁺ w cytosolu. Pobudza to wydzielanie białek i proteoglikanów. Śli­na staje się gęsta. Impulsy nerwowe z układu cholinergicznego wzmagają przesączanie wody i elektrolitów. Ślina staje się rzadka.

Funkcja śliny:

• zwilża pokarm, umożliwiając formowanie kęsów, ułatwia połykanie i umożliwia odbieranie wrażeń smakowych;

• dzięki amylazie śliny rozpoczyna się trawienie zwilżonego pokarmu;

• zwilża i spłukuje powierzchnię błon śluzowych;

• pełni funkcje obronne: zawiera lizozym i immunoglobuliny klasy IgA.

ŚLINIANKI Z WYKŁADU

Jama ustna

Ujścia małych gruczołów uwalniających wydzielinę w systemie ciągłym (językowe, wargowe, policzkowe). Wydzielają 10% objętości śliny, 70 % wydzieliny śluzowej.

Trzy pary dużych gruczołów ślinowych (znajdują się w błonie śluzowej):

• Przyuszne - uwalniają w odpowiedzi na bodźce mechaniczne

• Podżuchwowe - bodźce termiczne

• Podjęzykowe - bodźce chemiczne

Bodźce działające na zakończenia nerwowe

• Psychiczne

• Zapachowe

Pęcherzyk Cewko-pęcherzyk Cewka

(surowica) (śluz + surowica) (śluz)

Przewody śródzrazikowe - wstawka, odcinki prążkowane

Tkanka łączna zrębu i przegród łącznotkankowych zawiera limfocyty i komórki plazmatyczne, produkujące IgA. IgA tworzy kompleksy z komponentą sekrecyjną syntetyzowaną w komórkach surowiczych pęcherzyków. Kompleks IgA-komponenta sekrecyjna wydzielany jest do jamy ustnej. Bierze udział w immunologicznej walce z bakteriami jamy ustnej.

Komórki mioepitelialne - 2-3 na jednostkę sekrecyjną (gap junction, desmosomy)

Skurcz - uwalnianie wydzieliny, ochrona odcinków końcowych - wzrost ciśnienia wewnątrz światła podczas sekrecji.

Odcinki końcowe - pęcherzyki z komórek surowiczych, ziarna zymogenu z wysoką aktywnością amylazy (hydroliza spożywanego pokarmu)

Ślinianka przyuszna (surowicza)

Znaczenie kliniczne

Oprócz produkcji śliny jest głównym miejscem docelowym dla wirusa wścieklizny i wirusa świnki.

Wirus świnki wywołuje dwa rodzaje powikłań:

• Zapalenie jąder

• Zapalenie opon mózgowych

Ślinianki mieszane:

Podżuchwowa - przewaga komponenty surowiczej (90%), cewki z półksiężycami surowiczymi (10%)

Podjęzykowa

Komórki półksiężycowe - lizozym i laktoferyna

EGF (naskórkowy czynnik wzrostu) - peptyd występujący w osoczu, wyizolowany ze ślinianki myszy.

Stymuluje:

• Proliferację różnych typów komórek nabłonkowych

• Proces biosyntezy białka

• Agregację rybosomow, formowanie polisomów

Ślinianka podjęzykowa: komórki surowicze występują wyłącznie jako półksiężyce. Przewody wyprowadzające śródzrazikowe bardzo słabo rozwinięte.

Ślina:

Mieszanina wydzielin wszystkich gruczołów.

Zawiera wodę, glikoproteiny, białka, węglowodany, immunoglobuliny, EGF i związki nieorganiczne: wapń, fosfor, sód, potas, chlorki, ślady żelaza, jodu, rodanki.

Enzymy - amylaza, lizozym, peroksydaza, DNA-za, RNA-za.

Ponadto, złuszczone komórki nabłonkowe, ciałka ślinowe (degenerujące limfocyty i granulocyty pochodzące z migdałków).

A.R., J.M.

3

---