2.NOWA SYTUACJA LITERATURY POLSKIEJ PO 1989 ROKU

Dwa najważniejsze „przełomy”, które dokonały się na przełomie lat 80-tych i 90-tych, które miały duży wpływ na literaturę, to zmiany polityczne oraz procesy zachodzące w mentalności społeczeństwa.

1. 89 rok i lata następne - przełom ustrojowy:

1. w miejsce realnego socjalizmu wszedł kapitalizm (28 XII 1989 Sejm przyjął ustawy dotyczące nowego ustroju gospodarczego Polski)

2. demokrację socjalistyczną zastąpiła demokracja parlamentarna (Ustawa o zmianie Konstytucji PRL, w której znalazła się m. in. ustawa o stowarzyszeniach i związkach zawodowych)

3. likwidacja cenzury prewencyjnej (XII 1990) → wolność stowarzyszania się, wyznania i słowa

2. „Duchowość” Polaków - zmieniała się w okresie „stanu zawieszenia” (czyli w latach 80tych i później, w latach 90tych)

1. ludziom nie podobało się ani życie państwowe, ani „kodeks opozycyjny” (anachroniczny, nieautentyczny) - społeczeństwo poszukiwało swej tożsamości, przez co było otwarte na nowe propozycje w dziedzinach sztuki.

2. poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: czym jest polskość? (które to pojęcie do tej pory było określane przez tradycję głównie romantyczną)

3. odwrócenie się od panującego w literaturze polskiej paradygmatu romantycznego, który przyzwyczaił nas do traktowania sztuki (a więc i literatury) jako autorytetu (sławny tekst M. Janion Kres paradygmatu)

4. „destabilizacja autorytetów”

5. od 89 roku odzyskaliśmy wolność, ale jeszcze nie bardzo umieliśmy sobie z nią poradzić (nagle okazało się, że istnieje problem bezrobocia; nie ma autorytetów, ale nie bardzo wiadomo, jak bez nich żyć; nie wiemy też jak radzić sobie w nowej dla Polski gospodarce wolnorynkowej...)

→ te dynamiczne zmiany i wszechobecna wolność sprzyjały eksperymentom na polu literatury; twórcy poszukiwali nowych tematów i dróg ekspresji, które byłyby odpowiednie dla nowej rzeczywistości.

Co jeszcze miało wpływ na nową sytuację literatury na przełomie lat 80-tych i 90- tych?

3. zmiany na rynku pism

• zniesienie systemu centralnego sterowania, likwidacja cenzury, zmiany w finansowaniu wydawnictw → żywiołowy rozwój rynku czasopism

• powstają nowe czasopisma (np. „Kresy”, „Lampa i Iskra Boża”, „Dekada Literacka”, „Teksty Drugie”, „Arkusz”, „NaGłos”, „Topos”, „Nowy Nurt” i inne)

• dalej działają stare (np. „Twórczość”, „Dialog”, „Odra”, „Pamiętnik Literacki”)

• czasopisma „wychodzą z podziemia” (np. „bruLion”, „Fa-art”)

• najwięcej tytułów pojawia się w latach 1990-1993

• w sumie w latach 90-tych ok. 200 pism społeczno-kulturalno-artystycznych, o niewielkim nakładzie (najczęściej 2-4 tys. egzemplarzy), przeważnie kwartalniki i „nieregularniki” .

• Tak duża ilość niewielkich pism obrazuje rozległość i wielkość ożywienia kulturowego lat 90-tych oraz spowodowała decentralizację życia literackiego:

• autonomiczne ośrodki kultury (ożywiające życie kulturalne regionu)

• rozmaitość poglądów, gustów i stylów prowadzenia periodyków

• rozpad jednolitego systemu kryteriów i „powszechnego” gustu

• promowanie lokalnych, mało znanych twórców

• lokalny, niewielki zasięg poszczególnych pism

• przy większych pismach działają oficyny wydawnicze (dzięki którym pisma promują młodych autorów)

• tygodniki i dwutygodniki kulturalno-literackie „przegrały”, ale utrzymały się miesięczniki, kwartalniki itp. (np. „Znak”, „Res Publica Nowa”, „Fronda”, „Kresy”) - i to one w dużej mierze odsłaniają problematyczność współczesności i prowokują dyskusje

4. rynek książek

Trzy fazy na rynku książkowym po przełomie:

` 1) krótko przed 89 rokiem - gwałtowna fala literatury popularnej (głównie tłumaczenia zachodnich), łatwej, taniej, komercyjnej, o bardzo wysokich nakładach (nawet do 100 tys. egzemplarzy)

• science-fiction i fantasy

• horrory

• powieści sensacyjne, detektywistyczne, szpiegowskie

• powieści obyczajowe, erotyczne

rynek bardzo szybko się przesycił (pomiędzy 1992 a 1996 nakłady lit. popularnej spadły dziesięciokrotnie)

2. 1992/1996 - „odzyskiwanie klasyki”

• wznowienie dzieł np. Prousta, Joyce'a, Manna

• postmodernistyczna proza amerykańska i iberoamerykańska, niemiecka, francuska

3. od ok. 1996 - zainteresowanie polską literaturą najnowszą

• dzięki wytworzeniu w odbiorcy zapotrzebowania na nową literaturę (miała ona zaspokoić potrzeby - emocjonalne, poznawcze, estetyczne, postmodernistyczne, feministyczne itd.)

• specjalne serie wydawnicze, poświęcone tylko polskiej, najnowszej literaturze (np. Nowa Proza Polska wyd. Akapit

Archipelagi wyd. W.A.B.

Współczesna Proza Polska wyd. Pruszyński i s-ka i inne)

→ takie serie powodują ciągłość w zainteresowaniu najnowszą lit., nakłaniają czytelnika do postawy kolekcjonera , pozwalają na obserwacje zmian w lit. najnowszej

• konkursy i nagrody ( te ustanowione po 89 roku to np.

Paszport „Polityki”

Nagroda „Czasu Kultury”

Nagroda Fundacji „bruLionu”

Nagroda miesięcznika „Znak”

Nagroda Nike i inne)

→ wysokie nagrody (zachęta do pisania), książka staje się obiektem rankingu, mnogość konkursów i nagród (koniec lat 90-tych - ponad 100), gremiów oceniających sprzyja zróżnicowaniu literatury

Pisarz i książka po przełomie:

• dzieło jako towar

• nowości wypierane są bardzo szybko przez kolejne nowości

• książka niekoniecznie ma być arcydziełem, liczy się wieloraka twórczość, różnorodność

wśród nowości występują książki

sprawne i poprawne, poczytne, ale i nowatorskie, niekonwencjonalne, świeże

• łatwiej niż kiedyś być pisarzem i coś wydać, a nawet dostać za to nagrodę

• aktualne warunki - korzystne dla autorów i książek, mniej korzystne dla dzieł (mało jest wybitnych)

• młoda literatura chce się uwolnić od przeszłości, okresu stanu wojennego i działalności opozycji

- bohater literacki „nieprzynależący”, „niezależny”, „obcy”

• pisarze odpowiadają na potrzebę czytelników - potrzebę odmiany

Sytuacja literatury dziś:

• literatura (co oczywiste) chcąc nie chcąc konkuruje z mediami, masową rozrywką, internetem...

• literatura utraciła rangę, jaką miała jeszcze w czasach PRL - pisarz, dzieło rzadko stanowią autorytet

• zdarza powrót do tradycyjnych miar wartości (np. zgodności pomiędzy kompozycją, stylem dzieła a jego zawartością myślową) oraz...

• częste nawiązania do tradycji

• na obraz literatury w latach 90-tych miały też wpływ zjawiska kulturowe (zapoczątkowane jeszcze przed 89) takie jak „przesilenie” ok. roku 1986 :

• „bruLion” (wydawany od 1986) - od 89 roku i numeru 9: „bruLion” skandalizujący, atakuje autorytety, reguły życia społecznego itd.; wydaje też fioletową serię debiutujących poetów (np. Świetlicki, Podsiadło)

• od 86 występy Pomarańczowej Alternatywy (wrocławskiej grupy happeningowej)

• również od 86 - art-ziny (małe, artystyczne pisemka podziemne, które stworzyły tzw. „trzeci obieg”, będący alternatywą dla obiegu pierwszego - państwowego, i drugiego - opozycyjnego)

→ poszukiwanie trzeciej drogi, sztuki oddzielonej zarówno od państwowego zakłamania jak i opozycyjnego zaangażowania. Wyjściem był śmiech, groteska, odmowa zaangażowania, dążenie do wolności duchowej, jednostkowej, indywidualnej a nie tylko politycznej.

• Literatura poszukuje swej tożsamości oraz nowych dróg → rozproszenie, różnorodność, wielostylowość, tradycja obok eksperymentu, pisarze młodzi ale też starsi (nowatorstwo pojawiają się z równym powodzeniem u Gretkowskiej jak u Różewicza)

• Czapliński i Śliwiński proponują nazwać to co się stało w literaturze ostatnich lat nie przełomem, ale przesileniem (ale dyskusje wokół przełomu to już nie moja działka )

Na koniec...

(mała) PERIODYZACJA: Zmiany życia literackiego w latach 1989 - 2009 (w użytecznej mam nadzieję formie tabelki )

Lata	hasła	krótka charakterystyka
1989 - ok. 1996	„zanik centrali” „koniec paradygmatu romantycznego” „życie na wyspach”	Koniec cenzury, ożywienie życia społecznego powstaje wiele nowych czasopism, lokalnych środowisk literackich - decentralizacja, rozproszenie brak autorytetów książka staje się towarem podległym prawom rynku miejsce literatury wysokiej - na marginesie, gdzie prawa rynku działają słabiej („życie na wyspach” Miłosz) kres „paradygmatu romantycznego”, który przyzwyczaił nas do traktowania sztuki, literatury jako autorytetu (Janion)
(ok.) 1996	„normalność” „gettowość” „DDM” „powrót centrali”	literatura w „stanie normalnym” - podlega prawom rynku, o poczytności decydują media, rankingi sprzedaży, reklamy... upadają niektóre czasopisma powstałe po 89' (na przykład w 1996 „Nowy Nurt”, który miał być trybuną młodych artystów, a nie był kupowany) oraz kulturalne dodatki do gazet „powrót centrali” - „autorytetem” stają się media, to one decydują o tym, co jest czytane (żeby jakiś utwór się przebił musi być promowany przez media, wystarczy o kimś nie mówić, by ten ktoś „nie istniał”) DDM („dominujący dyskurs medialny”) - utwór, by był czytany i obecny w mediach, musi być napisany komunikatywnym językiem, takim, jaki lansują same media wracają Starzy Mistrzowie 1997 - powstaje nagroda Nike (staje się najważniejszą, centralną nagrodą literacką)
(od ok. ) 2005	„literatura zaangażowana” „polityczność”	diagnoza i poszukiwanie „leku” na rozproszenie próby przełamania monopolu nagrody Nike (powstaje np. Nagroda Literacka Gdynia Śliwińskiego, Wrocławska Nagroda Poetycka SILESIUS, Nagroda Mediów Publicznych COGITO) pomysł literatury jako narzędzia komunikacji społecznej polityczne jest ponoć wszystko, więc literatura też

---