16. Średniowieczna pieśń religijna polska: Bogurodzica, „Jezus Chrystrus, Bog człowiek…”, „Mękę Bożą spominajmy…”, „Trzy Maryje poszły…”, „Anjeli słodko śpiewali…”.
Opracowała Agnieszka Ciesek
BOGURODZICA
Z opracowania: „Średniowieczna pieśń religijna polska” oprac. M. Korolko:
-nie jest to utwór jednorodny, tylko stanowi połączenie tropów pochodzących z różnych czasów, złączonych w jedną całość dzięki wspólnemu ich wykonywaniu.
-wyróżnia się w utworze trzy główne części: a) archaiczna, zakończoną refrenem Kyrie Eleison (postać pierwotna), b) tzw. pieśń wielkanocną (zaczyna się od słów „Nas dla wstał z martwych Syn Boży), oraz c) pieśń pasyjną, od słów „Ciebie człowiecze dał Bog przekłoć siebie”
-część najstarsza jest najbardziej kunsztownie skonstruowana, misterny paralelizm, jednakowo długie wersy(tzw. klony). Z opinii badaczy wynika, że tekst pochodzi z przełomu XIII/XIV w.
-pieśń wielkanocna została dołączona do Bogurodzicy w XV wieku. Jest tropem do końcowego Alleluja z łacińskiej antyfony procesyjnej Cum rex gloriae opowiadającej o wstąpieniu Jezusa do otchłani (miejsca oczekiwania na zmartwychwstanie), a śpiewanej podczas rezurekcji w Wielką Sobotę.
-pieśń pasyjna stanowi szereg samodzielnych treściowo tropów, których wspólnym tematem jest zbawienie ludzi przez mękę Chrystusa i wezwanie do pokuty.
-rozwijała się przez cały wiek XV i większą część XIV-go.
-znajduje się w niej nawet modlitwa za króla, co pozwala mniemać, że była traktowana za czasów jagiellońskich jako hymn państwowy („carmen partiam” - Jan Długosz użył tego stwierdzenia)
Z opracowania „Średniowiecza” T.Michałowskiej:
- nie znamy daty narodzin pieśni, autora, dokładnej, pierwotnej wersji.
-pierwszy przekaz pieśni: kcyński, obejmuje dwie zwrotki wraz z nutami. Został sporządzony anonimową ręką na tylnej wyklejce oprawy kodeksu, zawierającego kazania wikariusza Macieja z Kcyni, w pobliżu Gniezna, Zakończył swą pracę - jak sam informuje - 28 lipca 1407r.
-drugi przekaz pieśni: krakowski, obejmował 13 zwrotek bez nut, również sporządzony anonimowo na karcie kodeksu łacińskiego (1408r.)
Oba przekazy sporządzono w podobnym okresie, w innych miejscach, co świadczy o popularności pieśni. Przekaz krakowski stał się jednak podstawą większości późniejszych kopii.
Późniejsze przekazy: np. w Statucie Jana Łaskiego (1506r.) - wersja drukowana.
Kryteria wyodrębnienia trzech części pieśni: a)czas powstania i genezy, b)sposób i zasięg funkcjonowania, c)tematyka, d)właściwości formalne, e) cechy językowe, f) melodia.
Część archaiczna: wstępna apostrofa włożona w usta zbiorowości kieruje się ku Marii, rodzicielki Chrystusa, wybranej przez Boga („Matko zwolena”). Maria występuje w pierwszej strofie jako pośredniczka między modlącym się ludem a swym Synem, dwukrotnie nazywanym Bogiem, a raz „gospodzinem”. Dalsze zwrotki zawierają prośby do Maryi, aby wybłagała u swego Syna łaski dla wiernych i zesłała im je na ziemi, lub aby spuściła go powrotem na ziemię. W drugiej zwrotce chór zwraca się bezpośrednio do Chrystusa nazwanego „bożycem” (tj. synem Boga). Znaczenie tej strofy w przybliżeniu: Synu Boży, ze wzglądu na Twego Chrzciciela (Jana Chrzciciela) wysłuchaj głosów („usłysz głosy”) i spełnij pragnienia („napełń myśli”) ludzkie. Słuchaj modlitwy, którą („jąż”) zanosimy do Ciebie i racz nam dać to o co („jegoż”)prosimy.
Kompozycja deesis - kompozycja trzech postaci, znana w średniowieczu. Postać centralna-Chrystus, do którego za pośrednictwem Maryi i Jana Chrzciciela zanoszone są modlitwy i błagania.
Trzecia zwrotka: Wierni błagają Zbawiciela, aby zechciał ziścić dwie najważniejsze dla człowieka wartości: „na świecie zbożny (tj. szczęśliwy) pobyt” i „po zywocie rajski przebyt”.
Kończąca aklamacja Kyrie elejson jest typowa dla utworów tropowanych. Tworzyła formę refrenu.
Budowa: paralelizm, podobne liczby sylab w wersach: 5,3,4. Rymy kończące się na-a w pierwszej zwrotce, rymy parzyste w kolejnych zwrotkach. Wszystko to sprawia wrażenie misternie skonstruowanej konstrukcji wiersza, zdradzającej silne poczucie symetrii u twórcy i matematyczne rozumienie piękna.
Popularność Bogurodzicy: najpierw śpiewano podczas procesji, potem na mszy. Około 1450r. nadano odpusty za jej śpiewanie, jej tekst został też przybity do tablicy nad grobem św. Stanisława. Funkcjonowała także jako pieśń rycerska i państwowa. Odegrała rolę modlitwy bojowej w bitwie pod Grunwaldem 1410r. Dziś także jest odśpiewywana podczas uroczystych obchodów państwowych i kościelnych.
JEZUS CHRYSTUS, BÓG CZŁOWIEK, MĄDROŚĆ OĆCA SWEGO
Najstarsza znana polska pieśń pasyjna.
Jest przekładem popularnych w późnośredniowiecznej Europie Godzinek o Męce Pańskiej.
Ułożona jest według godzin kanonicznych brewiarza i należy do typu pasyjnej pieśni godzinowej.
Zachowały się 4 redakcje średniowieczne utworu. Według pierwszego wydawcy zabytek pochodzi z ok. 1420r.
Tego typu utwory stanowiły skróty (tzw. officia parva) nabożeństw brewiarzowych, przeznaczone dla osób świeckich lub niewyświęconych zakonników.
Kolejne strofy odpowiadają kolejnym godzinom kanonicznym z brewiarza, którym z kolei przyporządkowane są do rozpamiętywania odpowiednie etapy męki Jezusa: jutrzni odpowiada pojmanie w ogrodzie Getsemani, pryma łączy się z sądem u Piłata, tercja z biczowaniem, seksta - drogą krzyżową, nona - śmiercią przez ukrzyżowanie, nieszpory - zdjęciem z krzyża, kompleta - ze złożeniem Jezusa do grobu.
Porządek ten buduje narrację siedmiu pierwszych strof pieśni; dwie ostatnie strofy poświęcone są natomiast prośbom wiernych o szczęście doczesne i wieczne.
Utwór składa się z dziewięciu cztero-wersowych strof, rymowanych parzyście (aabb) i napisanych trzynastozgłoskowcem (7+6).
MĘKĘ BOŻĄ SPOMINAJMY
Pieśń o ostatnich słowach Chrystusa na krzyżu.
Inna nazwa: Pierwsza pieśń Sandomierzanina.
Zabytek z XV w. odnalazł A. Maciejkowski w nieopisanym księgozbiorze.
A.Bruckner, wydając w swym tomiku utwór, potraktował go jako jednolite pod względem kompozycyjnym, wierszowane kazanie z dodatkiem exemplum - kaznodziejskiego przykładu o bluźnierstwach z Budzynia (dziś Budapeszt).
Kończy się apostrofą do Jezusa i prośbą o łaskę, dobrą śmierć i uchowanie od piekła.
21 zwrotek, rymy regularne, po 8 sylab w zwrotkach cztero-wersowych.
TRZY MARYJE POSZŁY:
Należy do pieśni wielkanocnych
Jest to fragment Ewangelii św. Marka przeniesiony w formę wierszowaną
Początki pierwszej i drugiej zwrotki pieśni wprowadził Mikołaj z Wilkowiecka do Historyi o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim
Każda zwrotka kończy się zwrotem Alleluja!
Opisuje moment odnalezienia pustego grobu przez Maryję, Marię Magdalenę i matkę Jakuba i spotkanie z aniołem zwiastującym zmartwychwstanie.
8 zwrotek
Cztero-wersowe zwrotki
Regularny układ sylab: 7,7,8,8.
Rymy regularne
ANJELI SŁODKO ŚPIEWALI:
z portalu staropolska.pl: „Początkowy fragment pieśni na święto Wniebowzięcia NMP został zapisany w żakowskim rękopisie łacińskim z końca XV lub początku XVI wieku, przechowywanym obecnie w Bibliotece Ossolińskich we Wrocławiu (sygn. 6243 III, Teki Wojciecha Kętrzyńskiego). Tekst pieśni poprzedza nota: Sequitur cancio de beate Marie Virginis etc. Na podstawie odpisu odnalezionego w zbiorach po Cyprianie Walewskim utwór ogłosił drukiem Władysław Seredyński (1880). Bezpośrednio z rękopisu pieśń wydał Jan Bystroń (1893).”
Należy do pieśni wielkanocnych
37 zwrotek cztero-wersowych
Rymy regularne
Taka sama liczba sylab w wersach: osiem.
Opis zstąpienia z nieba Chrystusa i jego ponownego Wniebowstąpienia.
Każda zwrotka kończy się podwójnym zawołaniem: Alleluja, alleluja!
Ostatnia zwrotka wyraża zwrot bezpośredni do Boga z prośbą o odpuszczenie grzechów i wieczne zbawienia.