Główne cechy budowy geologicznej Sudetów.
Budowa geologiczna Sudetów ze względu na swoją złożoność oraz długą historię wyróżnia się kilkoma charakterystycznymi cechami. Historia geologiczna Sudetów sięga początków historii ziemi sprzed 4,5 miliarda lat. Oczywiście w tym czasie teren obecnych Sudetów przeszedł wielokrotną metamorfozę. Niemniej jednak najstarsze skały przeobrażone - archaiczne gnejsy będące budulcem Gór Sowich sięgają historią najodleglejszych okresów geologicznych. Ponieważ powstanie Sudetów związane jest z różnymi procesami geologicznymi ich budowa nie jest jednorodna. Efektem tych procesów jest właśnie mozaikowa struktura składająca się z obszarów o rozmaitej budowie geologicznej.
W związku z odmiennymi efektami starszych i młodszych procesów górotwórczych wyróżnia się dwa różne piętra strukturalne.
Starsze piętro strukturalne związane jest z hercyńską orogenezą (przeszło 300 mln lat temu) i zbudowane jest ze skał metamorficznych i skał magmowo - głębinowych i skał wulkanicznych.
Młodsze piętro strukturalne to skały osadowe z okresu późnokarbońskiego jak
i pochodzenia trzeciorzędowego oraz czwartorzędowego. Ponadto na młodsze piętro strukturalne składają się trzeciorzędowe wylewy bazaltowe.
Główne rodzaje skał budujących Sudety.
W Sudetach występują następujące typy różnych rodzajów skał:
Skały magmowe głębinowe to granity, sjenity i gabra. W Sudetach pojawiły się
w skutek dawnych intruzji (wylewów) magmy, która uległa zastygnięciu. Ten typ skał jest wyjątkowo twardy i odporny na erozję. Granity stanowią trzon Karkonoszy i Gór Izerskich, Wzgórz Strzelińskich i Strzegomskich, a gabro jest widoczne w partiach szczytowych Ślęży.
Skały magmowe wylewne to porfiry, melafiry i bazalty. Odmienny od nagłych intruzji magmowych rodzaj skał. Jest również bardzo twardy i odporny na erozję budulec.
Skały przeobrażone (metamorficzne) to gnejsy, zieleńce i łupki krystaliczne oraz hornfelsy (specyficzny rodzaj). Skały tego rodzaju wskutek swojej bardzo długiej historii (mierzonej w setkach milionów lat) powstały po przeobrażeniu i krystalizacji (w warunkach olbrzymiego ciśnienia i temperatury) z zupełnie innych skał i różnych minerałów. Zazwyczaj widać w nich strukturę. Są najczęściej twarde ale często też kruche. Niektóre z nich to najstarsze skały z początku historii ziemi.
Skały osadowe zwięzłe to najczęściej zlepieńce, piaskowce i wapienie. Skały osadowe powstały w sensie geologicznym niedawno wskutek wietrzenia, sedymentacji, oraz przeobrażenia resztek organicznych (węgiel, ropa naftowa, czy też wapień). Skały osadowe zwięzłe powstały w górnym karbonie (piaskowce, wapienie, węgiel kamienny, zlepieńce) i trzeciorzędzie (węgiel brunatny). Zalegają w nieckach, są budulcem kotlin górskich, oraz mniejszych pasm górskich. Wyjątkiem są tu Góry Stołowe, które powstały wskutek wyniesienia całej płyty piaskowców z dawnego dna morskiego.
Skały osadowe luźne to gliny piaski, żwiry powstały w okresie trzeciorzędu
i czwartorzędu. W okresach zlodowacenia lądolód przesuwał je i ukształtował z nich wiele form górskich i podgórskich. Spotykane są głównie w dnach kotlin i w dolinach rzecznych.
PRZEDGÓRZE SUDECKIE pod względem geologicznym należy do bloku przedsudeckiego. Zbudowane jest ze skał krystalicznych - metamorficznych i magmowych, poprzecinanych wystąpieniami wulkanicznych bazaltów i przykrytych płaszczem skał osadowych. Przedgórze Sudeckie do oligocenu stanowiło jedną całość z resztą Sudetów, nie uległo jednak ruchom wypiętrzającym i pozostało regionem równinnym. Obszar leży na wysokości od 200 do 350 m n.p.m. Urozmaicają go znacznie wyższe (do 718 m n.p.m. Ślęża) twardzielcowe wzniesienia zbudowane z gabra, amfibolitów, granitów, hornfelsów, gnejsów, łupków łyszczykowych, kwarcytów, marmurów, mylonitów, łupków kwarcowych
i serpentynitów oraz bazaltów. Gleby pylaste (lessowe) sprzyjają rozwojowi rolnictwa.
W skład Przedgórza Sudeckiego wchodzą: Wzgórza Strzegomskie, Masyw Ślęży, Obniżenie Podsudeckie, Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie, Obniżenie Otmuchowskie, Przedgórze Paczkowskie.
Wzgórza Strzegomskie pod względem geologicznym wzgórza obejmują fragment bloku przedsudeckiego. Stanowi je płaska granitowa intruzja wieku karbońskiego, w obrębie zmetamorfizowanych łupków paleozoicznych, przebita żyłami bazaltu, który tworzy kulminacje szczytowe w postaci izolowanych garbów osiągających prawie 360 m wysokości. Skały krystaliczne (granity, hornfelsy, łupki łyszczykowe, fyllity) pokrywa płaszcz skał osadowych - mułki, iły z cienkimi wkładkami węgli brunatnych, kaoliny, gliny, piaski i lessy.
Masyw Ślęży pod względem geologicznym obejmuje fragment bloku przedsudeckiego. Najstarszą skałą w Masywie Ślęży jest ciemnozielone gabro, pochodzące z orogenezy kaledońskiej sprzed około 350 milionów lat. Z gabra zbudowane są partie szczytowe, południowy i wschodni stok Ślęży. Północna część masywu w rejonie Wieżycy, Gozdnicy
i Stolnej zbudowana jest z amfibolitów, a część południowa - masyw Raduni, Wzgórza Oleszeńskie i Wzgórza Kiełczyńskie - z serpentynitów masywu Gogołów-Jordanów.
W czasie następnej orogenezy hercyńskiej, przed około 250 milionami lat, wykrystalizowały jasnoszare granity, budujące północno-zachodnie zbocza Ślęży. Z występowaniem jasnozielonych serpentynitów związane są złoża magnezytu, chromitu i nefrytu, eksploatowane w okolicy obecnie lub w przeszłości. Najmłodsze alpejskie ruchy górotwórcze (sprzed 15-10 milionów lat) spowodowały oddzielenie Przedgórza od Sudetów
i wyodrębnienie Masywu, którego trzon zachował się dzięki dużej odporności budujących go skał. Stąd pochodzi wyspowatość masywu.
Obniżenie Przedsudeckie od południowego zachodu wzdłuż wyraźnie widocznej
w morfologii linii sudeckiego uskoku brzeżnego graniczy z Sudetami Środkowymi. Wypełnione jest ilastymi osadami trzeciorzędowymi oraz plejstoceńskimi z okresu deglacjacji zlodowacenia środkowopolskiego. Na powierzchni występują pylaste gleby pszenno-buraczane. U wylotu dolin rzek sudeckich znajduje się szereg uprzemysłowionych miast,
o których wzmiankowano poprzednio.
Wzgórza Strzelińskie zbudowane są przede wszystkim ze skał metamorficznych - gnejsów, łupków łyszczykowych, kwarcytów, amfibolitów, mylonitów, marmurów, poprzecinanych we wschodniej części licznymi ciałami granitowymi, południowo-zachodniej gabrowymi, serpentynitowymi oraz żyłami bazaltu. Częściowo przykrywają je skały osadowe, wieku mioceńskiego i plejstoceńskiego, m.in. iły z wkładkami węgli brunatnych, piaski, gliny, lessy.
Obniżenie Otmuchowskie powstało jako zapadlisko tektoniczne wypełnione następnie osadami wodnymi pozostawionymi przez topniejący lodowiec. Dawna pradolina Nysy Kłodzkiej. Naniesione osady są intensywnie eksploatowane jako dobrej jakości żwiry wzdłuż niemalże całej Nysy Kłodzkiej w tym obszarze.
Przedgórze Paczkowskie pod względem geologicznym obejmuje południowo-wschodni fragment bloku przedsudeckiego. Zbudowany jest ze skał metamorficznych oraz granitu, który po stronie czeskiej koło miasta Žulová tworzy strome wzgórza oraz wietrzeniowe formy skalne. Po stronie polskiej na powierzchni zalegają żwiry i piaski, spod których w kilku miejscach odsłaniają się granity, dawniej eksploatowane.
Pogórze Zachodniosudeckie to makroregion o charakterze wyżynnym, zbudowany
z różnych formacji skalnych wchodzących w skład górotworu sudeckiego. W jego skład wchodzą 4 mezoregiony: Obniżenie Żytawsko-Zgorzeleckie, Pogórze Izerskie, Pogórze Kaczawskie, Pogórze Bolkowsko-Wałbrzyskie
Obniżenie Żytawsko-Zgorzeleckie zbudowane jest z fragmentów bloku karkonosko-izerskiego, przede wszystkim z gnejsów i granitów rumburskich, a podrzędnie - amfibolitów. W okolicach Zgorzelca występują szarogłazy. W kilku miejscach starsze skały przebite są przez trzeciorzędowe bazalty. W Kotlinie Turoszowskiej występują miąższe osady trzeciorzędowe (neogeńskie) - iły z wkładkami węgli brunatnych. Eksploatacja węgla brunatnego w kopalniach odkrywkowych Turów I i Turów II spowodowała powstanie głębokich, nawet do 300 metrów, wyrobisk oraz wysokich hałd płonego urobku. Turoszowskie złoże węgla brunatnego zalega na obszarze 32 km², przy czym główna część znajduje się w Polsce - około 1150 mln ton, pozostała na terenie Niemiec w rejonie miasta Żytawy (Zittau) - około 400 mln ton i Czech - koło Radka.
Pogórze Izerskie większej części stanowi blok karkonosko-izerski. Część północna obejmuje fragmenty metamorfiku kaczawskiego oraz niecki północnosudeckiej. Południowa część zbudowana jest przede wszystkim z gnejsów, a podrzędnie - łupków łyszczykowych, amfibolitów. W okolicach Zgorzelca i Platerówki występują szarogłazy. Na północy (metamorfik kaczawski) występują: fyllity, łupki serycytowe, łupki kwarcowe, zieleńce, wapienie krystaliczne, a dalej (niecka północnosudecka) - skały osadowe: piaskowce, mułowce, wapienie, margle, gipsy i anhydryty oraz skały wulkaniczne: porfiry, melafiry i ich tufy. W kilku miejscach starsze skały przebite są przez trzeciorzędowe bazalty, które wyróżniają się jako twardziele. Starsze podłoże przykryte jest częściowo przez osady plejstoceńskie - gliny i piaski oraz lessy.
Pogórze Kaczawskie leży w obrębie dwóch jednostek geologicznych: metamorfiku kaczawskiego w części północno-wschodniej oraz niecki północnosudeckiej w części południowej. Część północna zbudowana jest ze skał metamorficznych: zieleńców, łupków zieleńcowych, fyllitów, łupków serycytowych, łupków kwarcowych, porfiroidów powstałych w dolnym paleozoiku - od kambru po dolny karbon. W części południowej - niecka północnosudecka tworzy nieckowate zagłębienie między starszymi fragmentami skorupy ziemskiej, wypełnione skałami osadowymi: piaskowcami, mułowcami, zlepieńcami, wapieniami, marglami, gipsami i anhydrytami którym towarzyszą skały wulkaniczne: porfiry, melafiry i ich tufy. W kilku miejscach starsze skały przebite są przez trzeciorzędowe bazalty. Starsze podłoże przykryte jest częściowo przez osady plejstoceńskie - gliny i piaski oraz lessy, a także holoceńskie piaski, żwiry i mady rzeczne.
Pogórze Bolkowsko-Wałbrzyskie pod względem budowy geologicznej jest niejednorodne. W skład Pogórza Bolkowsko-Wałbrzyskiego wchodzą fragmenty następujących jednostek geologicznych: niecki śródsudeckiej, metamorfiku kaczawskiego, depresji Świebodzic oraz bloku sowiogórskiego. Pogórze w środkowej części jest zbudowane z różnego rodzaju paleozoicznych skał osadowych:zlepieńców, piaskowców, szarogłazów, margli oraz wapieni zrównanych w poziomie od 300 do 500 m n.p.m. W części północno zachodniej występują skały metamorficzne metamorfiku kaczawskiego: zieleńce, fyllity, porfiroidy oraz mylonity. W jego południowo-wschodniej części koło Pogorzały i Modliszowa spotyka się skały przeobrażone - gnejsy wchodzące w skład bloku sowiogórskiego. Kotlinię Wałbrzyską wypełniają warstwy dewońskie, karbońskie i permskie z pokładami węgla kamiennego, a na nich leży gruba płyta skał osadowych, piaskowców kredowych, osadzonych w czasie transgresji morskiej, która objęła środkową część Masywu Czeskiego Sudetów Środkowych. W rejonie północnym obszar pogórza pokrywa gruba warstwa osadów polodowcowych które u podnóży uskoku brzeżnego, występują w postaci, żwirowych wzgórz tworzących charakterystyczny dla pogórza wał.
SUDETY ZACHODNIE to makroregion, którego budowa geologiczna jest bardzo charakterystyczna: środkową część stanowi wielki batolit granitowy łużycko-karkonoski, otoczony serią mniej lub bardziej zmetamorfizowanych skał paleozoicznych przy czym na północnej peryferii bloku zachodniosudeckiego wystepują kaledońskie struktury fałdoweGór Kaczawskich. Procesy denudacyjne doprowadziły do wypreparowania mniej odpornych części batolitu granitowego, dając początek Kotlinie Jeleniogórskiej.
Góry Izerskie należą do jednostki zwanej blokiem karkonosko-izerskim, stanowiąc jego zachodnią część. Północną część tworzy metamorfik izerski, czyli masyw zbudowany ze starych przeobrażonych skał, otaczających łukiem młodsze granity karkonoskie, budujące znaczną część Karkonoszy i czeskich Gór Izerskich. Skały metamorficzne polskiej części gór to gnejsy, granitoidy i łupki łyszczykowe, ponadto leptynity i leukogranity, a także wkładki amfibolitów, powstałe głównie w dolnym paleozoiku w czasie orogenezy kaledońskiej. Wśród gnejsów na uwagę zasługuje gnejs oczkowy, charakterystyczne dla nich jasne oczko zbudowane głównie z kryształów kwarcu i skaleni w ciemnej jednolitej masie skalnej. Wśród granitoidów wyróżniają się szczególnie tak zwane granity rumburskie lub izerskie, tkwiące
w postaci wielkich soczew w gnejsach.Łupki łyszczykowe występują w kilku odmianach. Jedną z nich są hornfelsy, które występują w Wysokim Grzbiecie pasem o długości 6 km na wschód od kamieniołomu "Stanisław". Skały metamorfiku izerskiego pocięte są siecią żył kwarcowych. Jedna z nich eksploatowana jest w kamieniołomie "Stanisław". Południową część Gór Izerskich, w tym prawie całą czeską ich część budują granity karkonoskie wieku karbońskiego.
Góry Kaczawskie Składają się z czterech grzbietów: Północnego, Małego, Południowego
i Wschodniego. Trzy pierwsze mają przebieg północny zachód - południowy wschód, Grzbiet Wschodni ma kształt nieregularny i rozciąga się południkowo. Poszczególne grzbiety tworzą rozległe masywy o urozmaiconej linii grzbietowej i stosunkowo łagodnych zboczach.
W wielu miejscach można spotkać skałki zbudowane z różnych skał - zieleńców, diabazów, marmurów, łupków oraz piaskowców i zlepieńców, a w przełomie Bobru - amfibolitów.
W związku z wielowiekową działalnością górniczą kamieniołomy, przede wszystkim wapieni, stały się jednym z elementów rzeźby. Najbardziej znanym przykładem jest Góra Połom - z widocznymi ze wszystkich prawie pionowymi ścianami wyrobisk.
Kotlina Jeleniogórska stanowi fragment bloku karkonosko-izerskiego. Podłoże Kotliny Jeleniogórskiej budują granity karkonoskie, a w części zachodniej gnejsy i granitognejsy oraz łupki łyszczykowe, natomiast jej powierzchnię pokrywają utwory wieku plejstoceńskiego: gliny, piaski, żwiry. W wielu miejscach wystają skałki zbudowane z granitów lub z gnejsów, będące wynikiem selektywnego wietrzenia skał.
Karkonosze należą do jednostki geologicznej zwanej blokiem karkonosko-izerskim. W skład bloku karkonosko-izerskiego wchodzą również Góry i Pogórze Izerskie, Kotlina Jeleniogórska oraz Rudawy Janowickie. Same Karkonosze zbudowane są ze skał masywu karkonoskiego i wschodniej osłony granitu karkonoskiego. Ta ostatnia zbudowana jest ze skał metamorficznych proterozoicznych: gnejsów, granitów rumburskich, łupków łyszczykowych i amfibolitów oraz staropaleozoicznych - ordowickich i sylurskich: amfibolitów, fyllitów, zieleńców, marmurów i in. Tworzy ona południową i wschodnią część Karkonoszy. Zachodnia część głównego grzbietu gór oraz północne pogórze jest zbudowane z granitu warycyjskiego. Łączna powierzchnia masywu wynosi ok. 650 km², z czego na terytorium Polski znajduje się niecała 1/3 - ok. 185 km². W Polsce jest on nazywany granitem karkonoskim, a w Czechach karkonosko-izerskim. Południowo-wschodnia część Karkonoszy (Lasockiego Grzbietu) zbudowana jest z osadowych serii skalnych należących do niecki śródsudeckiej: zlepieńców, piaskowców, mułowców i łupków ilastych. Skały proterozoiczne
i staropaleozoiczne zostały razem przefałdowane i zmetamorfizowane w czasie orogenezy waryscyjskiej. W czasie waryscyjskich ruchów górotwórczych, w górnym karbonie nastąpiła intruzja granitu karkonoskiego. Spowodowała ona m.in. przeobrażenie łupków w hornfelsy. Potem nastąpił okres denudacji i erozji, który doprowadził do zniszczenia skał okrywy
i odsłonięcia głębinowych granitów. Zasadniczy masyw został ponownie wydźwignięty
w orogenezie alpejskiej (trzeciorzęd), ale jego poszczególne części podniosły się nierównomiernie, podzielone uskokami i spękaniami, częściowo wypełnionymi przez skały wylewne. Ruch ten objął Karkonosze, Góry Izerskie i Rudawy Janowickie, ale Kotlina Jeleniogórska nie została podniesiona. Po ustaniu alpejskich ruchów górotwórczych nastąpił okres silnej erozji, nasilony zwłaszcza w czasie zlodowaceń i po ustąpieniu lądolodu. Powstały wtedy najbardziej atrakcyjne elementy rzeźby Karkonoszy, nadające niektórym ich fragmentom znamiona wysokich gór typu alpejskiego. Najbardziej charakterystycznymi śladami tego okresu są kotły polodowcowe o skalistych ścianach, u których podnóży leżą stożki usypowe i napływowe, niżej zaś moreny denne, czołowe i boczne, stawy i jeziora cyrkowe, średnie i wysokie torfowiska. Wietrzenie w wysokogórskim, niemal polarnym, klimacie doprowadziło do powstania znamiennych wieńców gruzowych, kopców darniowych (thufurów), gruntów strukturalnych, gołoborzy, rynien gruzowych, a przede wszystkim niezliczonych skałek, którymi Karkonosze są wręcz usiane i które stanowią o ich turystycznej atrakcyjności. Na ich powierzchniach można znaleźć dobrze wykształcone kociołki wietrzeniowe, a w łożyskach rzek i potoków - marmity, czyli garnki polodowcowe, będące lejowatymi zagłębieniami w skałach koryta o średnicach oraz głębokościach dochodzących nawet do kilku metrów. Wytworzone zostały głównie w okresie polodowcowym przez wirujące w wodzie kamienie, żłobiące studzienki.
Rudawy Janowickie składają się z fragmentów następujących jednostek geologicznych: bloku karkonosko-izerskiego, niecki śródsudeckiej i w rejonie Przybkowic metamorfiku kaczawskiego. Zachodnia część Rudaw Janowickich ze Skalnikiem i Górami Sokolimi jest zbudowana z waryscyjskiego granitu karkonoskiego. Część środkowa ze skał metamorficznych wieku staropaleozoicznego: gnejsów, łupków łyszczykowych, amfibolitów, łupków amfibolowych, zieleńców i łupków zieleńcowych, fyllitów, marmurów kalcytowych
i dolomitowych, łupków serycytowych, łupków chlorytowych. Obszary te znajduję się na bloku karkonosko-izerskim, tworząc jego północno wschodni fragment. Natomiast południowo-wschodnie odgałęzienia zbudowane są z dolnokarbońskich skał osadowych: piaskowców i zlepieńców, podrzędnie łupków ilastych wchodzą już w skład niecki śródsudeckiej. Niewielki północno-wschodni fragment terenu, w rejonie Ciechanowic
i Przybkowic jest zbudowany ze skał metamorficznych: zieleńców, fyllitów oraz wapieni krystalicznych i łupków węglanowych, czyli skał budujących leżący na północy metamorfik kaczawski. W obrębie Rudaw eksploatowane były granity, amfibolity i marmury, czego pozostałością są liczne, opuszczone i częściowo zarośnięte kamieniołomy. Jedyny czynny obecnie kamieniołom marmurów znajduje się w Rędzinach. Wcześniej poszukiwano bądź wydobywano tu rudy żelaza, miedzi, arsenu, a także złoto, a w XX w. uran.
SUDETY ŚRODKOWE to typowe góry zrębowe, pod względem geologicznym przedstawiają strukturę nieckowatą, której oś przebiega równolegle do głównego kierunku zrębu sudeckiego (z północnego zachodu na południowy wschód). Na obrzeżach niecki od północy znajduje się gnejsowa kra sowiogórska Gór Sowich, a od południa masywy Gór Orlickich i Bystrzyckich zbudowane z prekambryjskich skał metamorficznych, głównie łupków i gnejsów z małym obszarem granitowej intruzji w okolicach Kudowy. Nieckę wypełniają warstwy dewońskie, karbońskie i permskie. Na dnie niecki występują, mało odporne warstwy karbońskie (z wkładkami węgla kamiennego), które wyłaniają się na jej brzegach tworząc obniżenia śródgórskie Bramy Lubawskiej i Obniżenia Noworudzkiego.
W permie powstały wylewne intruzje magmowe: żyłowe, warstwowe i gniazdowe, z których powstały porfiry, budujące wzniesienia Gór Wałbrzyskich i Kamiennych. Na południe
i wschód od nich leży kilkusetmetrowa płyta piaskowców górnokredowych, budująca Góry Stołowe. Południowo-wschodnią część rowu tektonicznego Nysy Kłodzkiej wypełniają zwięzłe skały osadowe - piaskowce, zlepieńce i łupki. We wschodniej części pojawiają się ścięte uskokami, hercyńskie struktury fałdowe Gór Bardzkich zbudowane ze zwięzłych skał osadowych poprzecinanych prostopadłymi uskokami do głównego kierunku rozciągłości. Wygląd Sudetów Środkowych jest wynikiem długotrwałych procesów górotwórczych
i denudacyjnych, kiedy to góry były wypiętrzane a następnie niszczone. Różnorodne skały różnego wieku tworzącą tzw. mozaikową budowę geologiczną.
Brama Lubawska stanowi najbardziej zachodnią część niecki śródsudeckiej. Obejmuje też niewielkie fragmenty bloku karkonosko-izerskiego (na zachodzie) oraz metamorfiku kaczawskiego (na północnym zachodzie). Budowa geologiczna doliny jest zróżnicowana występują tu skały osadowe, skały magmowe, wylewne, głębinowe oraz skały przeobrażone. Nieckę wypełniają warstwy dewońskie, karbońskie i permskie: przede wszystkim piaskowce, zlepieńce i łupki. Na dnie niecki występują górnokarbońskie pokłady węgla kamiennego. Wzniesienia tworzą warstwy zlepieńców karbońskich, a przede wszystkim skał wulkanicznych - permskich porfirów.
Góry Wałbrzyskie stanowią zewnętrzną część niecki śródsudeckiej, w której warstwy skalne zapadają ku środkowi (południowi). Zbudowane są ze skał osadowych, głównie piaskowców, zlepieńców i łupków oraz wulkanicznych - porfirów, melafirów i ich tufów. Skały te powstały w karbonie i permie. W górnym karbonie powstały złoża węgla kamiennego, a w mezozoiku - barytu. Powierzchnie wysoczyzn pokrywają plejstoceńskie lessy, natomiast zbocza gór rumosze skalne i gliny zboczowe.
Góry Kamienne stanowią część niecki śródsudeckiej, w której warstwy skalne zapadają ku środkowi (na zachodzie ku wschodowi, w środkowej i wschodniej części ku południowi
i południowemu wschodowi). Zbudowane są ze skał osadowych, głównie piaskowców, zlepieńców i łupków oraz wulkanicznych - porfirów, melafirów i ich tufów. Skały te powstały w karbonie i permie.
Góry Sowie należą do dwóch jednostek geologicznych o skomplikowanej tektonice
i zróżnicowanej litologii: bloku sowiogórskiego i niecki śródsudeckiej. Skały bloku sowiogórskiego tworzą główny masyw Gór Sowich. Są to gnejsy i migmatyty z niewielkimi wystąpieniami skał: ultrazasadowych, amfibolitów, serpentynitów, granulitów i pegmatytów. Właśnie te poboczne skały stanowią o atrakcyjności tych gór. Południowo-zachodnia część gór należy do niecki śródsudeckiej tzw. synklinorium śródsudeckiego, powstałej w okresie orogenezy waryscyjskiej, która wypełniona jest utworami karbońskimi i permskimi,
z wystającymi w kilku miejscach skałami starszego podłoża. Występują tu mniej odporne na wietrzenie warstwy karbońskie i permskie, znacznie łagodzące stromość stoków. Na starszym, metamorficznym podłożu występują lokalni młodsze skały karbońskie - piaskowce, mułowce i zlepieńce, tworzące tzw. "kulm sowiogórski".
Góry Bardzkie są górami zrębowymi o skomplikowanej budowie. Większość należy do struktury bardzkiej, natomiast niewielkie, skrajne partie do bloku sowiogórskiego, niecki śródsudeckiej, metamorfiku kłodzkiego i masywu kłodzko-złotostockiego. Od północy, od bloku przedsudeckiego oddziela ją uskok brzeżny sudecki. Zbudowane są ze starych paleozoicznych łupków kwarcowych, kwarcytów, piaskowców, zlepieńców, mułowców, łupków ilastych, łupków graptolitowych, łupków zmetamorfizowanych z wkładkami wapieni oraz wylewnych porfirów. Jak większość pasm w Sudetach są pozostałością po starych ruchach górotwórczych oraz późniejszej długiej erozji powstałych wtedy masywów. Poszczególne formacje skalne pochodzą z różnych epok: kambryjskiej, ordowickiej, sylurskiej, dewońskiej i dolnokarbońskiej. Jednostka podłoża waryscyjskiego, należąca do Sudetów Środkowych. Niektóre skały występujące w Górach Bardzkich:
Obniżenie Nowej Rudy jest północno-wschodnią częścią niecki śródsudeckiej. Ma bardzo ciekawą i złożoną budowę geologiczną, powstało w obrębie wychodni mało odpornych skał karbońskich oraz permskich - utworów czerwonego spągowca (piaskowce,zlepieńce) występują w jego w podłożu utwory karbonu - węgiel kamienny i łupki ogniotrwałe. Obrzeże obniżenia tworzą prekambryjskie, metamorficzne bloki otaczających gór. Nieckę wypełniają warstwy dewońskie, karbońskie i permskie, a na nich leży kilkusetmetrowa płyta piaskowców kredowych, osadzonych w czasie górnokredowej transgresji morskiej, która w trzeciorzędzie została zdyslokowana.
Obniżenie Broumowskie tworzy podłużną bruzdę między Górami Kamiennymi a Górami Stołowymi. Wypreparowane zostało w skałach górnopermskich (cechsztyńskich), łączy się
z zapadliskową Kotliną Kłodzką.
Góry Stołowe stanowią centralną część niecki śródsudeckiej. Obejmują też niewielkie fragmenty granitoidowej jednostki Kudowy-Olešnic oraz metamorfiku orlicko-kłodzkiego (tu: bystrzycko-orlickiego). Największy obszar w Górach Stołowych zajmują górnokredowe (cenoman, turon, koniak) skały osadowe niecki śródsudeckiej, w północno-zachodniej części leżące prawie poziomo, w północno-wschodniej zapadające lekko ku południowi. Skały te tworzą sześć kompleksów skalnych, są to (od dołu):
piaskowce ciosowe dolne
piaskowce glaukonitowe
margle ilasto-piaszczyste z wkładkami piaskowca ciosowego
margle ilaste
piaskowce ciosowe górne
Na linii Polanica-Zdrój - Batorów - Karłów - Ostra Góra (wzdłuż osi głównej gór) biegnie uskok tektoniczny - część płyty po południowej stronie uskoku zrzucona jest o ok. 40 m.
U północnych podnóży występują czerwone piaskowce, mułowce i zlepieńce permskie. Część południowa zbudowana jest z karbońskiego czerwonego granitu oraz ze starszych skał metamorficznych - łupków łyszczykowych, fyllitów oraz niewielkich wkładek amfibolitów
i marmurów.
Pogórze Orlickie to wzgórza i obniżenia na południe od Gór Stołowych i na zachód od Gór Orlickich zbudowane ze skał pezeozoicznych, granitów i kredy.
Góry Orlickie zbudowane są z tzw. metamorfiku bystrzycko-orlickiego, stanowiącego część tzw. metamorfiku orlicko-kłodzkiego, albo kopuły kłodzko-orlickiej. Tworzą je skały metamorficzne: głównie różne odmiany gnejsów oraz łupków łyszczykowych z wkładkami wapieni krystalicznych - marmurów kalcytowych i dolomitowych, amfibolitów, kwarcytów
i in. W kilku miejscach skały metamorficzne przecięte są niewielkimi masywami granitów. Po stronie czeskiej na skałach krystalicznych leżą płaty górnokredowych piaskowców. Góry te dzięki dużej odporności skał są słabo rozczłonkowane, mają szeroką, wyrównaną wierzchowinę z kopulastymi szczytami i łagodnymi stokami.
Góry Bystrzyckie zbudowane są głównie ze skał metamorficznych należących do metamorfiku Gór Bystrzyckich i Orlickich (metamorfiku bystrzycko-orlickiego), stanowiącego część tzw. metamorfiku orlicko-kłodzkiego, albo kopuły kłodzko-orlickiej.
W części północnej oraz wschodniej zalegają nad nimi górnokredowe margle, piaskowce
i mułowce będące przedłużeniem osadów depresji śródsudeckiej. Lokalnie, głównie w części południowej pasma występują skały wapienne: wapienie krystaliczne (marmury kalcytowe
i dolomitowe) i erlany (okolice Różanki, Rudawy, Gniewoszowa), z którymi związane są zjawiska krasowe. Skały te były dawniej eksploatowane w licznych małych kamieniołomach, np. koło Solnej Jamy i w okolicach Różanki. Osady czwartorzędowe (np. gliny deluwialne) mają niewielkie rozprzestrzenienie. Najważniejszą i największą jednostką budującą Góry Bystrzyckie jest metamorfik orlicko-kłodzki, stanowiący prekambryjski górotwór zbudowany z kambryjskich łupków łyszczykowych, gnejsów i paragnejsów. Jest on fragmentem paleogeńskiej równiny[1] potrzaskanej uskokami tektonicznymi w oligocenie i wydźwigniętej. Stąd opada bardzo stromymi zboczami do Rowu Nysy Kłodzkiej (wzdłuż uskoków), a samo stoliwo Gór Bystrzyckich ma postać szerokiej i płaskiej wierzchowiny, nad którą sterczą niskie kopuły szczytów - dawne pagóry paleogeńskiej równiny.
Kotlina Kłodzka pod względem geologicznym obejmuje fragmenty następujących jednostek: metamorfiku kłodzkiego, struktury bardzkiej, masywu kłodzko-złotostockiego, niecki śródsudeckiej i rowu Górnej Nysy. Podłoże zbudowane ze skał metamorficznych oraz magmowych wieku paleozoicznego oraz częściowo z piaskowców górnokredowych jest przykryte kenozoicznymi piaskami, żwirami, iłami, glinami oraz lessami.
SUDETY WSCHODNIE składają się z następujących jednostkek tektonicznych: wschodni skrawek struktury bardzkiej, prawie cały masyw kłodzko-złotostocki, metamorfik Lądka
i Śnieżnika, strefę Starego Miasta. Na obszarze Czech występują: kopuła Keprnika, kopuła Desny, masyw Żulowej, masyw Jesenika, masyw Sobotina, kulm wschodniosudecki, czyli struktury wschodniosudeckie. W geologii Sudety Wschodnie od zachodu zaczynają się linią nasunięcia ramzowskiego, leżącą po czeskiej stronie granicy. Biegnie ona z południowego zachodu na północny wschód w okolicach Starego Miasta (czes. Staré Město pod Sněžníkem). Pozostałe granice są podobne jak w geografii. Sudety Wschodnie w sensie geologicznym zbudowane są ze skał metamorficznych wieku od młodszego proterozoiku do dolnego karbonu, skał magmowych wieku karbońskiego, skał osadowych wieku od górnego karbonu do czwartorzędu oraz wulkanicznych bazaltów wieku trzeciorzędowego. Kulm wschodniosudecki zaliczany bywa do strefy śląsko-morawskiej, która nie jest zaliczana do Sudetów w sensie geologicznym.
Góry Złote pod względem geologicznym należą do Sudetów Zachodnich (struktury zachodniosudeckiej). Obejmują północno-wschodnią część metamorfiku Lądka i Śnieżnika. Zbudowane są ze skał metamorficznych - w większości z gnejsów i łupków łyszczykowych
z wkładkami łupków łyszczykowych z granatami, paragnejsów, amfibolitów, łupków kwarcowych, łupków grafitowych, marmurów kalcytowych i dolomitowych, skał wapienno-krzemianowych, erlanów, fyllitów. W gnejsach występują amfibolity, eklogity, granulity,
a w okolicach Bielic również gnejsy amfibolowe i tonality. W północno wschodniej części,
w tzw. strefie Złoty Stok-Skrzynka występują różne odmiany skał zmylonityzowanych: mylonitów, blastomylonitów, gnejsów mylonitycznych i in. Najmłodszymi skałami krystalicznymi są wulkanity - trzeciorzędowe, a lokalnie być może i czwartorzędowe bazalty. W wyniku erozji, wietrzenia, transportu i depozycji na skałach krystalicznych utworzyły się
w plejstocenie i holocenie pokrywy glin, a w dolinach rzecznych żwiry, piaski, lokalnie mady rzeczne.
Masyw Śnieżnika obejmuje południowo-zachodnią część metamorfiku Lądka i Śnieżnika. Zbudowany jest w większości z gnejsów i łupków łyszczykowych. W Krowiarkach
i okolicach Kletna występują zmetamorfizowane skały węglanowe - soczewy marmurów kalcytowych i dolomitowych. W położonym w jednej z nich kamieniołomie Kletno III,
w 1966 odkryto największą jaskinię Sudetów - Jaskinię Niedźwiedzią, będącą rezerwatem ścisłym (zob. Jaskinia Niedźwiedzia). Wśród łupków łyszczykowych występują ponadto wkładki łupków łyszczykowych z granatami, łupków grafitowych, kwarcytów, amfibolitów
i in., natomiast wśród gnejsów - eklogitów.
Góry Opawskie pod względem geologicznym składają się z dwóch odrębnych części.
Są miejscem zderzenia się dwóch bloków zwanych terranami : Moldanovicum
i Brunovistulicum. Masyw Parkowej Góry zbudowany jest ze skał metamorficznych: gnejsów, łupków łyszczykowych (w Głuchołazach znajduje się miejsce z wychodnią łupków zawierających almandyny i staurolit) oraz amfibolitów, kwarcytów. W miejscowości Podlesie znajduje się wychodnia granitu. Pozostała część jest zbudowana ze skał osadowych i słabo zmetamorfizowanych, tzw. morska facja klastyczna "kulmu", powstałych w górnym dewonie i dolnym karbonie (turnej - wizen). Posuwając się od zachodu odsłaniają się coraz młodsze ogniwa. W tym samym kierunku słabnie stopień metamorfizmu. Masywy Biskupiej Kopy
i Olszaka są zbudowane z fyllitów (powstałych głownie z iłowców, mułowców i zlepieńców tworząc obecnie przepięknia zfałdowane metaiłowce, meta mułowce i metazlepieńce, oraz
w okolicach Pokrzywnej można znależć owoce płytkiego metamorfizmu facji epi w postaci zmetamorfizowanych bazaltów i diabazów - zieleńców, należących do tzw. warstw "andelsko-horskich". Dalej na wschód występują piaskowce, zlepieńce, szarogłazów, mułowce, lokalnie łupków kwarcowych i wapieni. Należą one do warstw "hornobeneszowskich" i "morawickich".