Maria Montessori i jej system wychowania przedszkolnego.
Pedagog, który chciałby zapewnić sobie trwałe miejsce w historii myśli edukacyjnej ma przed sobą trudne zadanie. Z upływem czasu ulegają zmianom oceny dorobku badawczego, następują przemiany społeczne i polityczne, ewoluuje kultura określająca miejsce ludzkich dokonań. Pisane dzieje wychowania wymownie wskazują, iż tylko nielicznym udało się pozostać w pamięci pokoleń. Marię Montessori niewątpliwie do takich pedagogów należy zaliczyć. Jej działalność i twórczość ma, bowiem światowy wymiar i ponadczasowy charakter. Obejmuje niemal całe życie wychowanka i ewoluuje ku coraz szerszym horyzontom pedagogicznego myślenia i działania. Pozyskuje sympatię, fascynuje i zmusza do refleksji w wielu językach świata. Pracowała wytrwale i ciężko, lecz posiadała również umiejętności zjednywania serc i umysłów na wielu kontynentach.
Ogromu dorobku badawczego i organizacyjnego Marii Montessori nikt dziś nie kwestionuje. Nikt również nie próbuje podważać jego walorów teoretycznych czy praktycznej przydatności w procesie wychowania nowych pokoleń. Nie oznacza to wcale, iż zabrakło głosów krytyki wobec systemu Marii Montessori. Niewątpliwie, system Marii Montessori jest dziś znany niemal w każdym zakątku świata, a jej idee pedagogiczne w sposób istotny wyznaczyły kierunek podejmowanych działań na rzecz rozwoju przedszkola.
Przygotowując opiekunki do pracy z dziećmi i nowymi pomocami, zalecała by niczego dzieciom nie narzucały i nie przeszkadzały im w zajęciach, które same sobie wybiorą. Z czasem dzieci chętniej interesowały się jej materiałem dydaktycznym niż zwykłymi zabawkami, dlatego też zestaw pomocy został wzbogacony o nowe pomoce do nauki: geografii, gramatyki, matematyki i innych przedmiotów nauczania. Maria Montessori prowadząc swoje obserwacje zauważyła zafascynowanie dzieci ciszą i włączyła ją do swojego systemu wychowawczego w postaci tzw. „Lekcji ciszy”. Jako zasadę pedagogiczną obowiązującą w stosunku do dzieci, wprowadziła również swobodny wybór materiałów dydaktycznych, dowolność miejsca i czasu pracy. Ograniczyła czynność nauczyciela na rzecz samodzielności dzieci. Wprowadziła naukę czytania i pisania oraz podstawy matematyki. W roku 1909 opublikowano jej pierwsza książkę pt. „Metoda Montessori”
Podstawę działalności praktycznej i zagadnień teoretycznych Marii Montessori stanowi dziecko i jego rozwój. Jej zdaniem dzieciństwo to bardzo ważny okres dla rozwoju jednostki, w którym zachodzą wszystkie podstawowe procesy twórcze, nadające kształt osobowości. Następuje wówczas stały wzrost i postęp w sferze ciała i ducha, które są ze sobą zintegrowane. Wszystkie dzieci wyposażone są w wewnętrzną energię, która skłania je do aktywności i sprawia, że są niestrudzone, nie boja się wysiłku, wręcz stale go poszukują i wytrwale realizują podjęte działanie. Zdaniem Montessori na tej potrzebie spontanicznej i wszechstronnej aktywności dziecka należy oprzeć wychowanie. Z otaczającego świata dziecko najpierw nieświadomie, a następnie w sposób zamierzony i świadomy chłonie różne uczucia, zdobywa wiedzę i doświadczenie, które wpływają na jego dalszy rozwój. Proces ten dokonuje się dzięki typowym dla okresu dzieciństwa właściwościom takim jak: „absorbująca psychika”, „okresy szczególnej wrażliwości”, „polaryzacja uwagi”.
„Absorbująca psychika” inaczej chłonny umysł, umożliwia okolicznościowe uczenie się dziecka już od wczesnego okresu życia. Dzięki niej dziecko rejestruje w podświadomości wszelkie informacje docierające z otoczenia, które przenikają umysł i tworzą jego intelektualne predyspozycje. Czyni to mimowolnie i bez wysiłku. Skutkiem jest zapisanie w podświadomości obrazu otoczenia oraz powstanie świadomości dziecka.
„Okresy szczególnej wrażliwości” tzw. „wrażliwe cykle”, to okresy, w których wrażliwość dziecka nastawiona jest na określone rodzaje bodźców. Dziecko łatwo wtedy opanowuje określone umiejętności. Okresy te są przejściowe, a dziecko w toku rozwoju kieruje swoje zainteresowanie i aktywność na coraz to inne przedmioty i treści, na opanowanie coraz to nowych umiejętności, do opanowania, których dojrzało. W tym czasie dziecko uczy się chętnie i intensywnie.
„Polaryzacja uwagi” to zjawisko głębokiego i długotrwałego zainteresowania jednym przedmiotem lub jedną czynnością. Tej długotrwałej i głębokiej koncentracji, dzięki której dziecko dokonuje samodzielnych odkryć, głęboko je przeżywając Montessori przypisywała fundamentalne znaczenie w rozwoju osobowości. Dzięki niej potrafi ono pracować poważnie i w sposób zdyscyplinowany, przeżywając jednocześnie radość i czerpiąc satysfakcję z efektu własnych działań. Zjawisko to występuje tylko wtedy, gdy w procesie wychowania uwzględniane są potrzeby rozwojowe dziecka i gdy wykorzystywane są okresy szczególnej wrażliwości.
Maria Montessori podzieliła dzieci ze względu na wiek:
I poziom - przedszkole - od 3 do 6 lat
II poziom - szkoła podstawowa - od 6 do 9 lat
III poziom - szkoła podstawowa - od9 do 12 lat
System wychowania Marii Montessori zwany jest też metodą Montessori. Metoda ta daje dziecku szansę wszechstronnego rozwoju fizycznego i duchowego oraz kulturowego i społecznego, wspiera jego spontaniczną i twórczą aktywność. Celem metody jest rozwijanie indywidualnych cech osobowości, w formułowaniu prawidłowego charakteru, zdobywaniu wiedzy, umiejętności szkolnych i współdziałania. Jest to realizowanie poprzez pomoc dziecku w:
rozwijaniu samodzielności i wiary we własne siły
wypracowanie szacunku do porządku i di pracy
wypracowanie zamiłowania do ciszy i w tej atmosferze do pracy indywidualnej i zbiorowej
osiąganiu długotrwałej koncentracji nad wykonywanym zadaniem
wypracowaniu podstaw posłuszeństwa opartego na samokontroli, a nie na zewnętrznym przymusie
uniezależnieniu od nagrody
formowaniu podstaw wzajemnej pomocy bez rywalizacji
szacunku dla pracy innych
rozwijaniu indywidualnych uzdolnień i umiejętności współpracy
osiąganiu spontanicznej samodyscypliny wynikającej z dziecięcego posłuszeństwa
umiłowanie do rzeczywistości i otoczenia
Głównymi zadaniami metody Marii Montessori są:
uczenie przez działanie - dzieci zdobywają wiedze i praktyczne umiejętności poprzez własna aktywność, w przemyślanym środowisku pedagogicznym, przy współpracy z nauczycielami
samodzielność - dzieci swobodnie wybierają rodzaj, miejsce, czas i formę pracy przy zachowaniu reguł społecznych. Rozwijają indywidualne uzdolnienia i uczą się realnej oceny swoich umiejętności
koncentracja - dzieci ćwiczą dokładność i wytrwałość przy wykonywaniu konkretnych działań
lekcje ciszy - na nich dzieci uczą się współpracować w cichych zajęciach indywidualnych i grupowych
porządek - dzieci zdobywają umiejętności postrzegania porządku w otoczeniu i swoim działaniu
społeczne reguły - dzieci zróżnicowane wiekowo (trzy roczniki) są łączone w grupy, sprzyja to wymianie wzajemnych zdolności i umiejętności. Uczą się one przestrzegać reguł: nie rań, nie niszcz, nie przeszkadzaj
obserwacja - jest kluczem dorosłych do poznania świata dziecka. Nauczyciel z szacunkiem i powagą obserwuje postępy i trudności dziecka, jest jego przewodnikiem
indywidualny tok rozwoju każdego dziecka - dziecko jest serdecznie przyjęte, znajduje uwagę i indywidualną opiekę nauczyciela. Pracuje według własnego tempa i możliwości, podejmując zadania, do których jest już gotowe.
Podstawowym warunkiem rozwoju dziecka jest właściwie przygotowane otoczenie, które wspomaga w pełni harmonijny rozwój osobowości dziecka - sprawia, że czuje się ono szczęśliwe i radosne; szybko i chętnie się uczy. Najważniejszymi elementami tego otoczenia są: wolność, porządek, kontakt z rzeczywistością i naturą - poprzez spacery i wycieczki, piękno (wszystko w klasie musi być dobrze zaplanowane, doskonałej jakości i atrakcyjnie rozmieszczone) oraz materiały dydaktyczne.
Zadaniem materiału dydaktycznego jest wspomaganie rozwoju dziecka, dlatego zwany jest materiałem rozwojowym. Jest tak przygotowany, rozmieszczony w klasie i udostępniony dzieciom, że tworzy logicznie uporządkowaną całość programową. Umożliwia on wyjście w uczeniu się dziecka od doświadczenia i poznania zmysłowego. Służy nie tylko rozwojowi intelektualnemu, ale także kształtowaniu się osobowości.
Oryginalny zestaw pomocy dydaktycznych zwany Materiałem Montessori posiada takie cechy jak:
prostota, precyzja i estetyka wykonania
uwzględnienie zasady stopniowania trudności
dostosowany do potrzeb rozwojowych dziecka
budzenia ciekawości i zainteresowań dziecka
przechodzenie od materiału konkretnego do bardziej abstrakcyjnego
konstrukcja umożliwiająca samodzielną kontrolę błędów
logiczna spójność ogniw ciągów tematycznych
ograniczenie - dany rodzaj występuję tylko raz, w jednym egzemplarzu
Maria Montessori podzieliła materiał dydaktyczny na;
materiał niezbędny do ćwiczeń życia praktycznego, związany z samoobsługą, troską o środowisko, zwyczajami i normami społecznymi;
materiał „akademicki” służący nauce języka, matematyki i innych dziedzin wiedzy;
materiał artystyczny związany z ekspresją muzyczną, plastyczną i zręcznościową dziecka;
materiał religijny, np. przedstawiające przypowieści biblijne;
materiał sensoryczny, rozwijający poznanie zmysłowe, służy pobudzaniu aktywności umysłowej.
Materiały Marii Montessori są estetyczne, precyzyjnie wykonane i trwałe. Dzięki tym pomocom możliwe jest samodzielne wykonywanie różnych zadań i doświadczeń, w myśl zasady, że jedyną drogą rozwoju dziecka jest jego własna praca.
Konstrukcja pomocy umożliwia zazwyczaj samokontrolę i korektę błędu. Materiały dydaktyczne uwzględniają zasadę stopniowania trudności i są dostosowane do potrzeb rozwojowych dziecka. Opis przykładowych materiałów dydaktycznych:
Piramida - to wycięte trójkąty równoramienne, ich ilość może być różna w zależności od ilości pięter, każdy brzeg trójkąta zaznaczony jest innym kolorem. Przy pomocy tej metody dzieci musza dobrać wyniki do działań lub odwrotnie na zasadzie gry w domino. Tylko w przypadku ułożenia prawidłowo wszystkich elementów powstanie piramida.
Termometr - to zafoliowany schematyczny rysunek termometru, flamaster suchościeralny, pasek do przesuwania (na przemian: z zapisaną temperaturą i rysunkiem termometru do samokontroli). Można zastosować paski ze zróżnicowanym stopniem trudności tj. temperatury dodatnie i ujemne. Używając tej pomocy dziecko musi przesunąć pasek tak, aby możliwe było odczytanie temperatury. Na rysunku zaznacza daną temperaturę i przesuwa pasek, by w okienku pojawił się termometr do samokontroli (po przesunięciu paska w okienku pojawia się termometr prawidłowo wskazujący daną temperaturę). Po sprawdzeniu dziecko ściera i ponownie przesuwa pasek. Celem jest nauka odczytywania wskazań termometru.
Zegar - to zafoliowana tarcza zegara, flamaster suchościeralny, pasek do przesuwania (na przemian: z zapisaną godziną i tarczą zegara do samokontroli). Można również zastosować paski ze zróżnicowanym stopniem trudności: pełne godziny, godziny i minuty, godziny i minuty w systemie 24 godzin. Dziecko musi przesunąć pasek tak, aby w okienku pojawiła się godzina, narysować flamastrem na tarczy zegara wskazówki w odpowiednim położeniu i przesunąć pasek tak,