HOBBES - Lewiatan

Część I

Rozdział X - O mocy, wartości i dostojeństwie, zaszczycie i godności

• moc człowieka to posiadane przez niego aktualnie środki, dzięki którym może w przyszłości osiągnąć jakieś widome dobro

• moc przyrodzona - doskonałość władz ciała lub umysłu, np. siła, roztropność, szczodrobliwość

• moc instrumentalna - środek do zdobycia większej ilości takich mocy, jak np. przyjaciele, bogactwo, szczęście

• największą ludzką mocą jest ta, na którą składa się moc wielu ludzi złączonych umową w jedną osobę fizyczną czy prawną, która posługuje się wszystkimi mocami jednostek zależnie od swojej woli, jak to czyni moc państwa, albo od woli każdego poszczególnego członka, jak to czyni moc stronnictwa

• przykłady mocy: bogactwo, sława posiadania mocy, popularność, wszelka cecha człowieka, która sprawia, że wielu ludzi go miłuje albo się go boi, powodzenie, uprzejmość ludzi, którzy posiadają moc, szlachetne urodzenie, sława roztropności w prowadzeniu spraw, wymowa, piękny kształt cielesny, umiejętności, które są przydatne dla państwa (np. wojskowe)

• „wiedza jest mocą małą, albowiem nie ujawnia się na zewnętrz i wobec tego nie znajduje uznania u każdego człowieka (…), zrozumieć, że jest mocą może tylko ten, kto już ją w dużej mierze osiągnął”

• wartością człowieka jest jego cena - „wart jest on tyle, ile by dano za korzystanie z jego siły”, ta wartość nie jest bezwzględna, zależy od okoliczności i to „kupujący” ustala cenę

• uważanie lub brak uważania to ujawnienie tego, jaką wartość przypisujemy jedni drugimi

• uważanie można okazać w naturalny sposób poprzez: zwracanie się do kogoś z prośbą o pomoc, okazywanie posłuszeństwa, pilne pomaganie innym w osiągnięciu dóbr, pochlebstwa, ustępowanie komuś, dawanie wyrazu, że się kogoś lubi, chwalenie kogoś, okazywanie względów i przyzwoite zachowywanie się wobec kogoś, obdarzanie kogoś zaufaniem, słuchanie czyichś rad, zgadzanie się z kimś co do jakiejś rzeczy, naśladowanie kogoś, okazywanie uważania temu, komu okazuje uważanie ten ktoś, na kim nam zależy, korzystanie z czyjejś rady albo pomocy

• dostojeństwo - publiczna wartość człowieka, jaką przypisuje mu państwo i społeczność

• w państwach oznaką uważania są zaszczyty takie jak tytuł, stanowisko, urząd, czasem uniform, herby

• źródłem zaszczytów państwowych jest osoba państwowego suwerena

• zaszczytne jest wszelkie posiadanie, działanie czy cecha, która jest dowodem i oznaką mocy

• np. władza i zwycięstwo, sprzyjający los, bogactwo, wielkoduszność, szczodrobliwość, nadzieja, odwaga, ufność, zdecydowanie, działania wypływające z doświadczenia, wskazujące na czyjąś wiedzę, rozwagę, dowcip, bycie znakomitym --> obywatelem[Author:K] , pochodzenie od znakomitych rodziców, chciwość na wielkie bogactwa (a nie na małe)

• nieważne, czy dane działanie jest sprawiedliwe czy niesprawiedliwe - zaszczyt zależy tylko od przekonania mocy

• godność polega na szczególnej mocy czy zdolności do tego, czego dany człowiek ma być godny; jest rzeczą różną od wartości człowieka i różną od jego zasług, godność to inaczej zdatność, sposobność kogoś do pewnego działania

Rozdział XI - --> O różnych sposobach bycia [Author:K]

Sposób bycia to te cechy człowieka, które maja znaczenie dla współżycia ludzi w pokoju jednośc.

• nie ma żadnego ostatecznego celu ani najwyższego dobra, każdy człowiek dąży po prostu do szczęśliwości

• szczęśliwość - stale przechodzenie pożądnia od jednego przedmiotu do innego, osiągnięcie piewszego jest tylko drogą do późniejszego. --> Człowiek dąży nie tylko do jednorazowego doznawania zadowolenia, ale do tego, by zapewnić sobie na zawsze zaspokojenie przyszłych pożądań, by osiągnąć i zabezpieczyć sobie zadowolenie życiowe. Każdy człowiek dąży do szczęścia w inny sposób.[Author:K]

• ogólna skłonność wszystkich ludzi: stałe i nieznające spoczynku pragnienie coraz to większej mocy - przyczyną tej skłonności jest fakt, że człowiek nie może zapewnić sobie mocy i środków, by żyć dobrze, tak jak w danej chwili, nie zdobywając jeszcze większej mocy

• ubieganie się o bogactwa, zaszczyt, władzę czy inna moc prowadzi do sporów, nienawiści i wojny

• ludzie okazują posłuch istniejącej władzy:

• z obawy przed śmiercią, krzywdą

• z pragnienia wygodnego życia i zadowolenia zmysłowego

• z zamiłowania do sztuk, z pragnienia wytchnienia

• pragnienie sławy usposabia ludzi do czynów godnych pochwały i powoduje umiłowanie cnoty

• ~ zasada wzajemności: „dobrodziejstwa zobowiązują; zobowiązanie zaś jest niewolną, a zobowiązanie, którego nie można wypelnić jest niewolą bez końca, a to jest nienawistne dla człowieka, który się uważa za --> równego[Author:K] drugiemu”

• ~ dysonans poznawczy: „gdy ktoś uczyni innemu człowiekowi krzywdę większą niż może lub gotów jest naprawić, to jest skłonny nienawidzić poszkodowanego”

• „brak wiedzy to znaczy nieznajomość przyczyn, skłania człowieka lub raczej zmusza go do tego, żeby opierał się na radzie i autorytecie innych”

• ~ konformizm informacyjny: „nieznajomość przyczyn pierwotnego pochodzenia prawa, słuszności i sprawiedliwości skłania człowieka do tego, że czyni zwyczaj i przykład regułą swych działań”

Rozdział XIII - --> O przyrodzonym stanie ludzkości[Author:K] , co się tyczy jej szczęścia i nieszczęścia

• ludzie są z natury równi

• „różnica między człowiekiem a człowiekiem nie jest tak znaczna, ażeby na tej podstawie jeden człowiek mógł mieć roszczenie do korzyści, do której inny nie mógłby mieć równego roszczenia”

• równość w odniesieniu do siły cielesnej: nawet najsłabszy człowiek ma dość siły, żeby zabić mocniejszego (posługując się podstępem, techniką albo łącząc się z innymi ludźmi)

• równość w odniesieniu do władz umysłu: „Taka jest bowiem natura człowieka, że (…) z trudem wierzy, iżby było wielu ludzi tak mądrych jak on sam. (…) To dowodzi, że w tym punkcie ludzie są raczej równi niż nierówni. Zazwyczaj bowiem nie ma pewniejszego znaku, że jakaś rzecz jest rozdzielona między ludźmi równo, niż to, że każdy człowiek jest zadowolony z tego, co mu się dostało”

• równość nadziei, że możemy osiągnąć nasze cele

• konsekwencja równości: --> stan wojny [Author:K] - „gdy ludzie żyją nie mając nad sobą mocy, która by ich wszystkich trzymała w strachu, to znajdują się w stanie, który się zwie wojną i to w stanie takiej wojny, jak gdyby każdy był w wojnie z każdym innym”, gdyż w naturze człowieka są 3 zasadnicze przyczyny waśni:

• rywalizacja

• jeśli dwaj ludzie, chcą tego samego (a nie jest możliwe, żeby się tym podzielili), to nieunikniony jest spór, gdzie każdy z nich będzie chciał albo podporządkować albo zniszczyć drugiego

• sprawia, że ludzie dokonują napadów dla zysku

• nieufność

• każdy wystawiony jest na niebezpieczeństwo, że jakiś inny człowiek, dążąc do realizacji swoich interesów, będzie się starał mu zaszkodzić - z tego bierze się nieufność wobec innych ludzi

• aby obronić się przed nieufnością wzajemną człowiek musi podjąć środki zaradcze: opanować silą albo podstępem tych wszystkich, których jest w stanie opanować, dopóki nie natrafi na kogoś silniejszego od siebie, kto będzie mógł mu zagrozić - to prowadzi do stanu wojny

• sprawia, że ludzie dokonują napadów dla swego bezpieczeństwa

• żądza sławy

• każdy człowiek uważa, by inni cenili go tak samo, jak on ceni samego siebie i na wszelkie oznaki pogardy reaguje atakiem wobec tych, którzy z niego szydzą, aby okazać swoją moc wymusić na nich większe poważanie

• sprawia, że ludzie dokonują napadów dla swojej sławy

• w stanie wojny ludzie żyją bez żadnego innego zabezpieczenia niż to, jakie daje im własna siła i inwencja, w ciągłym strachu i niebezpieczeństwie gwałtownej śmierci, utraty mienia, itd.

• stan wojny to tylko przedstawienie, „jaki byłby sposób życia ludzi, gdyby nie było jednej mocy, której by się bali”, Hobbes nie sądzi, aby taki stan kiedykolwiek istniał powszechnie na całym świecie, ale sądzi, ze w stanie wojny żyją np. dzicy oraz osoby posiadające władzę suwerenną (monarchowie), którzy wciąż przyjmują postawę wojenną, trwają w gotowości do obrony przed napadem

• w stanie wojny nie ma:

• pojęcia słuszności i niesłuszności, sprawiedliwości i niesprawiedliwości - cnotami kardynalnymi są tu --> siła i podstęp[Author:K]

• własności ani władzy - każdy może w każdej chwili odebrać wszystko drugiemu

• strach przed śmiercią, pragnienie takich rzeczy, które są niezbędne do wygodnego życia oraz nadzieja, że swą pilnością i pracą człowiek będzie mógł je zdobyć skłaniają ludzi do pokoju

• warunkami pokoju są pewne normy - tzw. prawa natury

Rozdział XIV - O pierwszym i drugim prawie natury oraz o umowach

• ius naturale - uprawnienie (right) przyrodzone: --> wolność[Author:K] , jaką ma każdy człowiek, używania swojej własnej mocy dla zachowania własnego życia, wolność czynienia wszystkiego, co jego zdaniem jest najstosowniejszym środkiem do zachowania swego życia

• --> lex naturalis [Author:K] - prawo (law) natury: przepis lub reguła ogólna, którą znajduje rozum i która:

• zabrania człowiekowi czynić to, co jest niszczące dla jego życia lub co odbiera mu środki zachowania życia

• nakazuje człowiekowi dbać o to, co jego zdaniem może jego życie zachować

W stanie wojny każdego z każdym człowiek ma zatem uprawnienie do każdej rzeczy - nie ma środka, którego nie mógłby użyć w celu samoobrony. Wobec tego dopóki trwa stan wojny nie może być bezpieczeństwa. Stąd jest przepisem czy regułą ogólną rozumu, że każdy człowiek powinien dążyć do pokoju, jeśli może, a jeśli nie może, to wolno mu używać w wojnie wszelkich środków, które mogą przynieść mu korzyść.

• pierwsze i podstawowe prawo natury: dążyć do pokoju i podtrzymywać go

• najwyższe uprawnienie przyrodzone: bronić samego siebie wszelkimi dostępnymi środkami

• drugie prawo natury: człowiek powinien być gotów - gdy inni są również gotowi - zrezygnować z tego uprawnienia do wszelkich rzeczy, jeśli będzie to uważać za konieczne dla pokoju i obrony własnej i zadowolić się taką miarą wolności w stosunku do innych ludzi, jaką gotów jest przyznać innym w stosunku do siebie

• zrezygnować z jakiegoś uprawnienia to znaczy wyzbyć się wolności przeszkadzania innemu w korzystaniu z jego uprawnienia do tej samej rzeczy

• zrzec się uprawnienia można:

• rezygnując z niego (tak po prostu, nie troszcząc się o to, komu to wyjdzie na korzyść)

• przekazując go konkretnej osobie

• gdy człowiek wyzbył się jakiegoś uprawnienia, to jest zobowiązany nie przeszkadzać tym, którym to uprawnienie zostało zapewnione / pozostawione, jest też zobowiązany, by nie czynił próżnym swego dobrowolnego aktu - w przeciwnym razie mamy do czynienia z niesprawiedliwością i bezprawiem

• gdy człowiek przenosi jakieś uprawnienia albo się go zrzeka to czyni to dla jakiegoś dobra własnego:

• nie można zrezygnować z uprawnienia do obrony swojego życia, z uprawnienia do stawiania oporu uciskowi

• wzajemne przenoszenie uprawnień to umowa

• znaki umowy są wyraźne lub dające się wywnioskować

• umowa jest próżna, jeśli powstaje zasadna wątpliwość, czy druga strona ją wykona

• jeśli istnienie moc wspólna nad obydwoma kontrahentami, która ma uprawnienie i silę dostateczną, by wyegzekwować określone świadczenie, to taka umowa nie jst prózna

• przedmiotem umowy jest coś, co nastąpi w przyszłości i co jest możliwe do wykonania - przyrzekanie czegoś, co jest niewykonalne, nie jest ugodą

• uwolnić się od ugody można:

• wypełniając ją

• będąc zwolnionym z jej wykonania

• w stanie pierwotnym natury wiążące są także umowy zawarte pod strachem

• moc słów jest zbyt słaba, by zmusić ludzi do wypełnienia swych umów - potrzeba silniejszych środków, takich jak:

• chwała / duma stąd, że będzie widoczne, że człowiek nie potrzebuje łamać słowa - nie jest to często spotykane

• obawa przed konsekwencjami, jakie pociągnie złamanie słowa

• przysięganie na boga, którego dany człowiek się boi

Rozdział XV - O innych prawach natury

• trzecie prawo natury: ludzie winni dopełniać zawartych umów

• gdzie nie ma ugody, tam żadne działanie nie może być niesprawiedliwe

• gdy zostanie zawarta umowa, wówczas złamanie jej jest niesprawiedliwe

• niesprawiedliwość = niedopełnienie ugody

• sprawiedliwość = dotrzymywanie umów - jest prawem natury (regułą rozumu, która zakazuje nam czynić rzeczy szkodliwe dla naszego życia)

• sprawiedliwość w odniesieniu do ludzi - zgodność / niezgodność zachowania z rozumem (sprawiedliwy jest ten, kto stara się, by wszystkie jego działania mogły być sprawiedliwe i nie traci tego miana z powodu jednego lub paru działań niesprawiedliwych wynikających np. z omyłki)

• sprawiedliwość w odniesieniu do działań - zgodność / niezgodność z rozumem nie zachowania czy sposobu życia, ale poszczególnych działań (sprawiedliwość działań daje ludzie miano ludzi bez winy, a niesprawiedliwość naruszenie prawa - miano ludzi winnych); istnieją 2 rodzaje sprawiedliwości działania

• sprawiedliwość komutatywna - równa wartość rzeczy, których dotyczy umowa, wg Hobbesa: sprawiedliwość kontrahenta: dopełnienie ugody

• sprawiedliwość dystrybutywna - równa korzyść między ludźmi, którzy na to równo zasłużyli, wg Hobbesa: sprawiedliwość rozjemcy - akt, który określa, co jest słuszne, przyznanie przez rozjemcę każdej stronie tego, co jej się należy

• aby mogło istnieć pojęcie sprawiedliwości i niesprawiedliwości musi istnieć jakaś moc, wywierająca przymus, która by zmuszała ludzi w równym stopniu do dopełnienia ich ugod strachem przed jakąś karą i zabezpieczala tę własność, jaką ludzie zdobywają przez umowę - takiej mocy nie ma, dopóki nie powstanie państwo

• ważność umów oraz własność zaczyna się dopiero z ustanowieniem państwa

• żadna rzecz, uczyniona człowiekowi za jego zgodą, nie jest naruszeniem prawa

• czwarte prawo natury: wdzięczność

• jeśli ludzie widzą, że dawanie pozbawia ich dobra, to nie pojawi się nawet cień uczynności i zaufania - nadal pozostaną w stanie wojny

• piąte prawo natury: uprzejmość i umiejętność przystosowania się

• przestrzeganie tego prawa = bycie uspołecznionym

• szóste prawo natury: przebaczanie krzywd tym, którzy żałują swego postępowania i proszą o przebaczenie, jeśli istnieje zabezpieczenie na przyszłość

• przebaczenie = zawarowanie pokoju

• siódme prawo natury: zakaz wymierzania kary w innym celu niż po to, by poprawić winnego albo wpłynąć na innych ludzi

• zakaz zemsty, która jest okrucieństwem

• ósme prawo natury: zakaz czynienia zniewagi

• znieważenie kogoś może prowadzić do pragnienia zemsty przez tego człowieka i tym samym zagrażać pokojowi

• dziewiąte prawo natury: uznawanie innych ludzi za równych sobie z natury

• przekraczanie tego prawa to pycha

• dziesiąte prawo natury: wchodząc w stan pokoju, żaden człowiek nie powinien zachowywać dla siebie żadnego uprawnienia, którego nie chciałby zachować dla każdego innego człowieka

• przekraczanie tego prawa to arogancja, a zachowywanie - to skromność

• jedenaste prawo natury: równe traktowanie obu stron w czasie rozsądzania sporu między dwoma ludźmi

• przekraczanie tego prawa to stronniczość, a zachowywanie - słuszność

• dwunaste prawo natury: wspólne korzystanie z rzeczy, których nie da się podzielić

• trzynaste prawo natury: rozstrzyganie losowaniem o tym, komu przysluguje coś, czego nie da się podzielić ani wspólnie z tego korzystać

• czternaste prawo natury: prawo primogenitury albo pierwszego zawłaszczenia

• piętnaste prawo natury: pośrednicy przy zawieraniu pokoju powinni korzystać z glejtu bezpieczeństwa

• szesnaste prawo natury: strony sporu poddają swoje uprawnienia rozjemcy

• siedemnaste prawo natury: żaden człowiek nie jest odpowiednim rozjemcą w swojej własnej sprawie

• osiemnaste prawo natury: rozjemcą nie może być człowiek, który ma naturalny powód do stronniczości

• dziewiętnaste prawo natury: w sporze dotyczącym faktu sędzia nie może dawać więcej wiary jednej stronie niż drugiej - rola świadków

Prawa natury:

• dyktują pokój jako środek zachowania ludzi w gromadzie.

• można streścić w jednym prawie: „nie czyń drugiemu tego, czego byś nie chciał, iżby ten drugi uczynił tobie”

• są niezmienne i wieczne

• są łatwe do przestrzegania - wymagają tylko dążenia do ich przestrzegania

• znajomość tych praw jest prawdziwą i jedyną filozofią moralną (wiedzą o tym, co dobre i złe w obcowaniu ludzi i życiu społecznym)

Część II - O państwie

Rozdział XVII - O przyczynach powstania państwa, o jego powstaniu i definicji

Cel powstania państwa: zapewnienie bezpieczeństwa jednostki

Prawa natury nie dają bezpieczeństwa, gdyż przestrzeganie ich z własnej woli jest przeciwne przyrodzonym uczuciom ludzkim. Jeśli nie zostanie ustanowiona moc, która będzie w stanie zapewnić wszystkim bezpieczeństwo, każdy człowiek będzie liczył na siebie w zabezpieczaniu się przed innymi,

Dlaczego ludzie nie są w stanie żyć społecznie bez żadnego kierownictwa (tak jak żyją owady społeczne)?

• ludzie stale rywalizują o zaszczyty i godności, z czego powstaje zawiść, nienawiść i wojna

• człowiek nie może zasmakować w niczym innym niż tylko w tym, co go nad innych wywyższa - potrzebuje prywatnej własności, dobra prywatnego

• ludzie mają rozum i jest wśród nich wielu takich, którzy myślą, że są mądrzejsi i bardziej się nadają do kierowania sprawami publicznymi niż reszta - próbują wprowadzać reformy, raz w tym kierunku, raz w innym, co prowadzi do chaosu i wojny domowej

• ludzie mają mowę i mogą przedstawiać innym to, co jest dobre, jako złe, a to co złe - jako dobre, budzić niezadowolenie, naruszać pokój innych

• ludzie umieją rozróżnić między krzywdą i szkodą, a gdy im się dobrze powodzi, to najbardziej starają się pokazywać swoją mądrość i wpływać na decyzję kierowników państwa

• zgoda ludzi wypływa nie z ich natury, ale opiera się na ugodzie, która jest sztuczna - aby uczynić zgodę trwałą, potrzeba mocy

Jedyną droga, by ustanowić odpowiednią wielką moc nad ogółem ludzi jest przeniesienie całej mocy poszczególnych jednostek na suwerena - jednego człowieka albo na jedno zgromadzenie ludzi, które by mogło większością głosów sprowadzić indywidualną wolę wszystkich do jednej woli:

• suweren ucieleśnia zbiorową

• każdy podporządkowuje swoją wolę woli suwerena-reprezentanta

Powstanie państwa wygląda tak, jak gdyby każdy człowiek powiedział każdemu innemu: „Daję upoważnienie i przekazuję moje uprawnienia do rządzenia moją osobą temu oto człowiekowi / zgromadzeniu, pod tym warunkiem, że i ty przekażesz mu swoje uprawnienia i upoważnisz go do wszystkich działań w sposób podobny”.

Państwo (civitas) to wielość ludzi zjednoczona w jedną osobę.

„I tak powstaje ten wielki Lewiatan, a raczej (…) bóg śmiertelny, któremu pod władztwem Boga Nieśmiertelnego, zawdzięczamy nasz pokój i naszą obronę. (…) Przez to bowiem upoważnienie, jakie mu daje każdy poszczególny człowiek w państwie, rozporządza on tak wielką mocą i silą mu przekazaną, że może (…) zwracać ją w kierunku pokoju wewnętrznego oraz wzajemnej pomocy przeciw wrogom zewnętrznym”

Moc suwerenną zdobywa się:

• poprzez zawłaszczenie (z przyrodzonej siły)

• poprzez ustanowienie (na mocy umowy)

Rozdział XVIII - O uprawnieniach suwerenów w państwie opartym na ustanowieniu

Gdy ludzie zawierają ugodę, każdy z każdym, by przekazać suwerenowi prawo do reprezentowania osoby zbiorowej, obejmującej ich wszystkich, to każdy człowiek - niezależnie czy głosował za czy przeciw - upoważnia reprezentanta do wszystkich działań i decyzji tak, jak gdyby to były jego własne działania i decyzje podejmowane po to, by mógł żyć w pokoju, ochroniony przed innymi ludźmi.

Uprawnienia i kompetencje suwerena:

• poddani nie mogą bez zgody suwerena prawnie zawrzeć nowej ugody między sobą, że będą posłuszni komuś innemu - nie mogą zmienić formy rządów

• władza zwierzchnia nie może stracić swej mocy - nie ma sędziego, który by mógł rozstrzygnąć, czy suweren złamał ugodę w przypadku gdy część poddanych tak uważa

• żaden członek społeczeństwa nie może się przeciwstawiać ustanowieniu suwerena, ogłoszonemu przez większość - jest to bezprawne

• poddany nie może słusznie oskarżyć działania suwerena (bo suweren działa z upoważnienia poddanych)

• nikt nie może ukarać suwerena, np. skazać na śmierć

• suweren decyduje o tym, co jest niezbędne do zachowania pokoju i obrony jego poddanych

• suweren decyduje o tym, czego należy nauczać poddanych, które doktryny i poglądy są sprzeczne z pokojem, itp.

• suweren ustanawia reguły, dzięki którym każdy człowiek wie, z jakich dóbr może korzystać, co jest jego własnością, tak, że nikt nie może nikomu prawnie odebrać jego własności

• suweren ma uprawnienie do orzekania sądowego i rozpatrywania sporów

• suweren ma uprawnienie do prowadzenia wojny i zawierania pokoju z innymi narodami i państwami

• suweren dobiera wszelkich doradców, ministrów, urzędników i sędziów

• suweren nagradza i karze wedle swojej woli, zgodnie z ustawionymi przez siebie wcześniej prawami

• suweren nadaje tytuły i ordery

Uprawnienia suwerena są nierozdzielne, bo jeśli zostaną rozdzielone, to doprowadzi to do wewnętrznego podzielenia państwa.

W obecności suwerena znika moc i godność poddanych - są wobec niego jak słudzy wobec pana.

Władza zwierzchnia nie jes tak niedogodna jak jej brak, a jej niedogodność wypływa głównie stad, że poddani nie podporządkowują się jej chętnie.

Rozdział XXI - O wolności poddanych

Wolność - brak przeciwstawienia, brak zewnętrznych przeszkód dla ruchu.

Człowiek wolny to ten, któremu w tych rzeczach, jakie przy swojej sile i swoim dowcipie jest zdolny uczynić, nic nie przeszkadza, by uczynił to, co ma wolę czynić.

• strach i wolność mogą współistnieć - wszystkie działanie, jakie ludzie wykonują w państwie ze strachu przed prawem, są działaniami podjętymi na zasadzie wolnego wyboru

• wolność i konieczność mogą współistnieć - każde działanie człowieka, które wypływa z jego woli ma przecież swoje przyczyny, swoje uwarunkowania (można zbudować łańcuch przyczyn aż do Pierwszej Przyczyny - Boga)

Każdy poddany ma wolność w tych wszystkich rzeczach, do których prawo nie może być przeniesione ugodą, tzn. nikt nie może zostać zobowiązany do szkodzenia sobie, zabicia się, brania udziału w wojnie (chyba że w obronie państwa)

Milczenie prawa: tam, gdzie suweren nie ustalił żadnej reguly, tam poddany ma wolność czynić, co uważa za stosowane.

„Zobowiązanie poddanych w stosunku do suwerena trwa tak długo i nie dłużej, niż trwa moc, dzięki której jest on zdolny ich ochraniać”

• jeśli poddany zostanie wzięty do niewoli na wojnie i wolność cielesna zostanie mu darowana pod warunkiem, że stanie się poddanym zwycięzcy, to ma prawo przyjąć ten warunek (bo to jedyna droga, by zachować życie)

• jeśli monarcha zrezygnował z suwerenności dla siebie i swych spadkobierców, to jego podani wracają do bezwzględnej wolności stanu natury

• jeśli suweren nakazuje wygnanie swojego poddanego, to w czasie wygnania nie jest on już poddanym

• jeśli suweren stanie się w czasie wojny poddanym zwycięzcy, to jego poddani zostają zwolnieni ze swojego zobowiązania wobec niego i stają się również poddanymi zwycięzcy

Rozdział XXVI - O prawach państwowych

Prawa państwowe to dla każdego poddanego te reguly, które mu państwo narzuciło rozkazem przy pomocy słowa, pisma lub innych wystarczających znaków, żeby się nimi kierował ku rozróżnieniu tego, co słuszne i niesłuszne:

• prawodawcą jest tylko suweren

• suweren nie jest poddany prawom państwowym, bo człowiek nie może być związany przez samego siebie

• zwyczaj jest prawem nie dzięki dlugiej praktyce, ale dzięki zgodzie suwerena

• prawo natury i prawo państwowe zawierają się wzajemnie:

• prawa natury nie są właściwie prawami tylko cechami, które usposabiają ludzi do pokoju i posłuszeństwa; stają się rzeczywistymi prawami dopiero, kiedy stworzone zostanie państwo

• prawo natury (prawo niepisane)jest częścią prawa państwowego w każdym państwie -

• prawo państwowe (prawo pisane) jest częścią tego, co dyktuje natura -

• celem ustanowienia praw jest ograniczenie przyrodzonych uprawnień, naturalnej wolności człowieka, żeby ludzie nie mogli się wzajemnie krzywdzić

• prawa prowincjonalne powstają nie przez zwyczaj lecz z woli suwerena

• prawo to nie litera tylko konstrukcja prawa, która jest zgodna z intencją prawodawcy - sędzia powinien rozsądzać według prawa rozumianego zgodnie z zamysłem suwerena

• prawo ustanowione nie jest prawem, jeśli nie jest podane do wiadomości

• nic nie jest prawem tam, gdzie nie można wiedzieć, kto jest prawodawcą

• wszelkie prawa, pisane i niepisane, potrzebują interpretacji

• interpretacja prawa zależy od suwerena

• interpretatorem prawa jest sędzia, który wydaje orzeczenie w każdym poszczególnym przypadku

• orzeczenie sędziego nie wiąże ani jego samego, ani innego sędziego, żeby zawsze później w podobnych przypadkach wydawał podobne orzeczenie

• uzdolnienia wymagane od sędziego: rozumienie podstawowego prawa natury zwanego słusznością, pogarda dla niekoniecznych bogactw i korzyści, zdolności do wyzwalania się w sądzeniu od wszelkiej obawy, gniewu, nienawiści, miłości i współczucia, cierpliwość, uwaga i pamięć w czasie poznawania sprawy,

Podział prawa:

• prawa naturalne - odwieczne, moralne, polega na cnotach moralnych

• prawa pozytywne - stały się prawami z woli suwerena

• prawa ludzkie

• pozytywne: rozdawnicze i karne

• prawa boskie - wszystkie prawa naturalne są boskie, pozytywne prawa boskie są nakazami Boga, uznanymi za boskie, przez tych, których Bóg upoważnil do ich ogłoszenia

• prawa fundamentalne - jeśli zostaną usunięte, to państwo traci swe podstawe i zostaje całkowicie zrujnowane

• lex civilis - prawo państwowe, zobowiązanie

• ius civilis - uprawnienie, wolność

• przywileje nie są prawem, tylko darem suwerena, uwolnieniem spod prawa

„być znakomitym obywatelem to znaczy: być znanym z racji swego bogactwa, stanowiska, aktywności czy też jakiegoś innego wydatnego dobra”

ogólne zasady rządzące życiem ludzi, psychologia społeczna wg Hobbesa

naturalny egoizm człowieka

równość

tzn. o stanie natury

„wojna polega nie tylko na walce czy też na rzeczywistym zmaganiu; czasem wojny jest odcinek czasu, w którym dostatecznie jest wyraźne zdecydowanie na walkę”

patrz Machiavelli: lew i lis

„przez wolność rozumie się brak zewnętrznych przeszkód, które często mogą pochłonąć część sił człowieka, jakie by mógł użyć na osiągnięcie swego celu”

instynkt samozachowawczy (?)

---